Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev orystaghy «Komsomoliskaya pravda» gәzetine súhbat beripti. Ekskluzivti súhbat. Eldegi qos biylik turaly, orystar men orys tildiler turaly, «Qyrym ssenariyi», «Qytay qaupi» t.b. turaly aitypty. Preziydent basqa taghy ne aitty? Ret-retimen jazayyq...

Resey strategiyalyq seriktes el

«Bizding elding azamattary ýshin Resey eng jaqyn memleket bolghan jәne solay bolyp qala beredi. Bizding halqymyzdyng arasyndaghy ózara týsinistik pen senim ghasyrlar boyy jalghasyp keledi. Biz eng auyr da, qiyn kezenderde birge bolghanbyz. Kóp qazaqstandyq pen reseylikti ózara tuystyq, dostyq, kәsiby qarym-qatynastary baylanystyrady.

Múny әleumettik saualnamalar da rastap otyr. Qazaqstandyqtardyng sizderding elge degen senimi kóp jyldan beri 75 payyzdan týspey keledi. Búl óte joghary jәne eng manyzdysy túraqty kórsetkish. Bizding qogham ýshin Resey strategiyalyq seriktes el».

Eshbir Odaqqa qosylmaymyz

«Qazaqstan Resey jәne Belarusipen ekijaqty formatta da, integrasiyalyq birlestikter (EAEO, ÚQShÚ, TMD) ayasynda da tyghyz júmys jýrgizip keledi. Resey men Belarusi siyaqty Odaqtas memleketting qúramyna qosylu bizding josparymyzda joq. Jogharyda atalghan úiymdar ayasynda әriptestikti odan әri damytu basym baghytymyz.  EAEO әleuetin tek ekonomikalyq odaq retinde kýsheytuge mýddelimiz. Kooperasiyalyq baylanystardy damytu, tauarlardyn, qyzmetterding jәne júmys kýshining ortaq naryghyn qúru, atalghan odaqqa mýshe memleketterding investisiyalyq tartymdylyghyn arttyru arqyly EAEO-ny jahandyq auqymdaghy tiyimdi qúrylymgha ainaldyra alar edik. Búl baghyttaghy júmystar jýieli týrde ilgerileude. 2025 jylgha qaray ortaq energetikalyq jәne qarjylyq naryq qalyptasady. Ásirese, sifrlyq yqpaldastyq perspektivaly baghyt bolmaq. Keyde EAEO-da, tipti eng joghary dengeyde, qyzu pikirtalastar bolady, biraq búl talqylaular odaqty neghúrlym tabysty, bedeldi, tartymdy etuge degen ortaq talpynysty bildiredi. Al oghan nemqúraydy qarau – anyq degradasiyanyng belgisi».

Eshqanday qos biylik joq

«Túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaev – qazirgi Qazaqstannyng negizin qalaushy, auqymy keng tarihy túlgha. Jaqynda (6 shilde) biz Elbasynyng 80 jasqa tolghan mereytoyyn atap ótemiz. Áriyne, onyng elimiz ben halyqaralyq qauymdastyq aldyndaghy enbegi jóninde aitamyz. Biz ýshin onyng tarihy jәne sayasy múrasyn saqtap qalu manyzdy. Búl Qazaqstannyng memlekettiligin nyghaytu ýshin asa qajet. Sondyqtan, mening saylaualdy baghdarlamamnyng alghashqy punkti sabaqtastyq dep ataldy. Qazirgi kýrdeli jaghdayda N.Nazarbaev mening daghdarystan jedel shyghu, jana ekonomika qúryp, azamattargha materialdyq kómek beru jónindegi baghytyma naqty qoldau kórsetti. Eshqanday qos biylik joq. Búl turaly Núrsúltan Ábishúlynyng ózi de birneshe ret aitty jәne qoghamdy qazirgi Preziydentting ainalasyna biriguge shaqyrdy».

Qazaqstanda «az últtar» degen týsinik joq

«Bizding pikirimizshe, etnosaralyq kelisim – ishki sayasy túraqtylyqtyng manyzdy faktory. Onsyz elding ornyqty damuy mýmkin emes. Qazaqstan – Resey tәrizdi kópúltty memleket. Men múny ýlken strategiyalyq artyqshylyq dep sanaymyn. Biz «Birlik – sanaluandyqta» qaghidatyn ústanamyz. Shyn mәninde, qazaqstandyqtar etnikalyq shyghu tegine qaramastan, ózderin birynghay halyq, birtútas últ sanaydy. Qazaqstanda «az últtar» degen týsinik joq. Qazaqstanda 3,5 millionnan astam orys túrady. Jalpy halyq sany boyynsha olardyng ýlesi shamamen 19% qúraydy. Elimizde túratyn orystar bizding halqymyzdyng ajyramas bóligi sanalady jәne barlyq qúqyqtargha iye. Jaqynda sheteldik analitikalyq materialdardyng birinen «Qazaqstandaghy orys diasporasy» degen sózdi kózim shalyp qaldy. Shyndyqqa qayshy keletin múnday sózderdi mýldem qoldanbau turaly ózimizding iydeologtar men sarapshylargha eskerttim. Orystar – bizding halqymyzdyng bir bóligi. Olar Qazaqstannyng qalyptasuyna, damuyna zor ýles qosty. Ony úmytugha bolmaydy. Kóptegen orys esimderi bizding tarihymyzda altyn әrippen jazylghan: Grigoriy Potaniyn, Pavel Zenkov, Evgeniy Brusilovskiy, Aleksandr Zataevich, Aleksandr Baraev, Sergey Luganskiy, Ivan Shuhov, Ivan Panfilov, Ivan Pavlov, Nikolay Makiyevskiy. Búlardan bólek, basqa da kóptegen azamattar bar. Olar – Qazaqstannyng maqtanyshy. Gennadiy Golovkiyn, Aleksandr Vinokurov, Oliga Rypakova sekildi qanshama ataqty sportshylarymyz әlemning sport arenalarynda Qazaqstannyng namysyn qorghap, abyroyyn asqaqtatyp jýr».

Biylikting maqsaty oryssha ataulardyng bәrin alyp tastau emes

«Tútas eldi mekenderding atauyn jappay ózgertu jýrip jatqan joq. Birqatar eldi mekender men kóshelerding bayyrghy ataulary qaytarylyp jatyr. «Teplovoznaya», «Prikanalinaya» sekildi Sovet dәuirinen qalghan jәne jergilikti túrghyndar arasynda tanymal emes, ýndespeytin ataular, toponimder tarih qoynauyna jiberildi. Árbir ataudy ózgertu aldynda týsindiru júmystary jýrgizilip, tarihy negizdeme, saualnamalar men jinalystarda aitylghan azamattardyng pikirleri eskeriledi. Biylik oryssha ataulardyng bәrin alyp tastaudy maqsat etpeydi. Jaqynda ghana Qaraghandyda Grigoriy Potanin men Aleksandr Zataevich kósheleri payda boldy. Memlekettik qyzmetke túrghysy keletinderdi kemsitu turaly pikirmen de kelise almaymyn. Býginde slavyan jәne ózge de etnikalyq top ókilderi ýkimettik mekemelerde, Parlamentte jәne mәslihattarda qyzmet etip otyr. Orystar shaghyn jәne orta biznesti, ónerkәsip pen auyl sharuashylyghyn damytugha eleuli ýles qosuda. Konstitusiya boyynsha orys tili memlekettik organdarda resmy týrde qoldanylady».

Latyn qarpine birtindep kóshemiz

«Búl ýderisti bizding Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev «Ruhany janghyru» tújyrymdamasy ayasynda kóterdi. Ol latyn qarpine kóshuding tek qazaq tiline qatysty ekenin, orys tilining jaghdayyna әser etpeytinin birneshe ret mәlimdedi. Jana tehnologiyalardyng jedel engiziluine baylanysty jahandyq aqparattyq kenistik te qarqyndy týrde ózgerip keledi. Negizgi aqparattar latyn grafikasyna negizdelgendikten, bizding balalarymyz jana jaghdaygha beyimdelui kerek. Qazaq әlipbiyin janghyrtu qazaq tilining kommunikasiyalyq mýmkindikterin arttyru niyetinen tuyndaghan. Sonymen qatar biz Ortalyq Aziya memleketterining tәjiriybesin eskere otyryp, latyn qarpine birtindep kóshemiz. Qoldan jedeldetuge jol berilmeydi. Sebebi, múnda kirillisadan latyngha jay ghana kóshu emes, qazaq tilining orfografiyasyn qayta qúru jóninde aitylyp otyr. Odan bólek, qazaq әdebiyetining klassikterining barlyq manyzdy enbekteri kirillisada jazylghanyn, kóptegen qazaq úrpaqtarynyng kirill әlipbiyinde bilim alghanyn jәne qazir de oqyp jatqanyn esten shygharugha bolmaydy. Asyghys qadam jasau múnday ýlken iske ziyanyn tiygizip, shalys bastyruy mýmkin. Sondyqtan búl mәseleni aqylgha salyp, parasattylyqpen sheshu kerek».

Qazaqstan men Reseyding salyq jýiesi kóp damyghan elderge qaraghanda ontayly

«Salyq jýktemesin jenildetu, búl – Qazaqstannyng da, Reseyding de aldyna qoyyp otyrghan strategiyalyq maqsaty. Búl – ekonomikanyng bәsekege qabilettiligin arttyryp, investisiyalyq ahualdyng tartymdylyghyn qamtamasyz etuding manyzdy faktory. Qazaqstandaghy salyq mólsherlemesi TMD elderimen salystyrghanda tómen. Búl jeke kәsipkerler men zandy túlghalardyng tabystaryna salynatyn salyqtargha, qosymsha qún salyghyn, jeke túlghalardyng tabys salyghyn qamtidy. Sonymen qatar, Qazaqstan men Reseyding salyq jýiesi kóptegen damyghan elderge qaraghanda birshama ontayly, eng aldymen, ol shaghyn jәne orta biznesti qoldaugha baghyttalghan. Kәsipkerlerding qazynashylyq organdarymen baylanysynyng minimaldy dengeyde boluy – bizdegi salyq jýiesining artyqshylyghy. Salyqtyq әkimshilendiru rәsimderin aqparattyq jýie arqyly jýzege asyrugha bolady jәne búl qajetti shara. Qazaqstandaghy salyq organdaryna kәsipkerlik qyzmetke aralasugha zang boyynsha tyiym salynghan. Salyqtyng arnayy rejimderin qosa alghanda, kәsipkerlerge týrli salyq jenildikteri úsynylghan. Biz mikro jәne shaghyn biznes subektilerin ýsh jylgha tabys salyghyn tóleuden bosattyq, salyqtyq tekseru jýrgizuge moratoriy de jariyalandy».

«Qytay ekspansiyasy» turaly...

«Ortalyq Aziya, Qytay jәne Resey halyqtary ghasyrlar boyy bir-birimen belsendi sauda jasasyp, ruhany ilim-bilimderin almasyp keledi. Sondyqtan Úly Jibek joly aimaqtyng tarihy simvolyna ainaldy. Ortalyq Aziyanyng geostrategiyalyq ornalasuy men onyng auqymdy әleueti әlemdik qauymdastyqtyng jәne Qytaydyng da nazaryn ózine audartyp otyrghany sózsiz. «Bir beldeu – bir jol» bastamasy Ortalyq Aziyada tartymdy jobalardy qolgha alugha mýmkindik berdi. Olardyng kópshiligi Aziya infraqúrylymdyq investisiyalar banki men Jibek joly qorynyng kómegimen jýzege asyryldy. Áriyne, «Bir beldeu – bir joldyn» qúrlyqtyq qúramyn Qytay men Europany, Tayau Shyghysty baylanystyryp otyrghan Qazaqstan jәne aimaqtaghy basqa da eldersiz elestetu mýmkin emes. Qytaydan tartylghan investisiya men ekijaqty sauda kólemi túraqty týrde ósip keledi. 2018 jyly aimaqtyng bes eline jinaqtalghan Qytaydyng tikeley investisiyasy 15 milliard dollargha juyqtady. Byltyr Ortalyq Aziyanyng Qytaymen jalpy tauar ainalymy 33 milliard dollardan asty. Eki tarap ta sauda-ekonomikalyq jәne investisiyalyq yntymaqtastyqty damytugha mýddeli. Sondyqtan «Qytay ekspansiyasy» turaly pikir isting naqty jaghdayyna sәikes keledi dep oilamaymyn».

Qytay – Qazaqstannyng manyzdy ekonomikalyq seriktesi

«Qytaymen yntymaqtastyqty damytuda Túnghysh Preziydentimiz Núrsúltan Nazarbaev jemisti enbek etti. Qazirgi uaqytta eki memleket arasyndaghy qarym-qatynastar úzaq merzimdi strategiyalyq seriktestik dengeyine jetti. Joghary sayasy dengeydegi baylanystardyng ong qarqyny qalyptasty. Byltyr qyrkýiek aiynda Sy Szinipinmen jýrgizilgen kelissózder barysynda eki el arasyndaghy yntymaqtastyqtyng basym baghyttaryn aiqyndaytyn Birlesken mәlimdeme qabyldandy. Biz halyqaralyq jәne aimaqtyq úiymdarda (BÚÚ, ShYÚ, AÓSShK) tyghyz júmys isteymiz. Qytay – Qazaqstannyng manyzdy ekonomikalyq seriktesi. 2019 jyly ekijaqty tauar ainalymy 14,5 milliard dollargha jetti. COVID-2019 pandemiyasymen kýrestegi yntymaqtastyq pen kórsetilgen ózara kómekti seriktestik tarihyndaghy jarqyn sәt dep aitugha bolady. Qazaqstan Uhanigha medisinalyq gumanitarlyq kómek jiberdi. Telefon arqyly sóileskenimizde Tóragha Sy Szinipin «Dos basyna is týskende tanylady» degen maqaldyng dәl osynday sәtte ózekti ekenin aitty. Koronavirus tolqyny Qazaqstangha kelgende Qytay tarapy da dereu gumanitarlyq kómek kórsetip, Qazaqstangha bilikti mamandar tobyn jiberdi».

AQSh-tyng әskery bazasyn salu turaly...

«Qazaqstanda AQSh-tyng әskery bazasyn salu talqylanyp jatqan joq jәne búl mәsele kýn tәrtibinde túrghan joq. Sonymen birge, Qazaqstan men Amerika Qúrama Shtattary arasyndaghy yntymaqtastyq energetika, investisiya, tehnologiya siyaqty strategiyalyq salalarda tabysty damyp keledi. Biz qarusyzdanu jәne yadrolyq qarudy taratpau mәseleleri boyynsha údayy baylanystamyz. Oghan qosa, biz Almatydaghy búrynghy obagha qarsy institut bazasynda biologiyalyq qauipsizdik salasy boyynsha da júmys istedik. Biraq qazir kelisimsharttyng ayaqtaluyna baylanysty amerikalyqtar zerthanadan ketip, onda tek qazaqstandyq mamandar budjet qarajaty esebinen júmys isteydi. Osy saladaghy zertteulerding ózektiligin eskere otyryp, biz reseylik mamandarmen de tyghyz yntymaqtastyq ornatugha dayynbyz».

Bayqonyr – býkil adamzattyng iygiligi

«Gharysh salasyndaghy birlesken ózara is-qimyldar men Bayqonyr qalasyn birlesip damytu isi – Qazaqstan men Reseyding kópjaqty yntymaqtastyghynyng aiqyn kórinisi. Gharysh ailaghynyng tirshiligi men onyng tiyimdi damu mәselelerin Ýkimetaralyq komissiya qarastyrady. Ásirese, baylanys, televiziya jәne ghylymy zertteuler salasynda qoldanylatyn azamattyq gharysh apparattaryn qúru mәselesine basymdyq beriledi. «Gagarin starty» jobasy boyynsha birlesken júmystar atqaryluda. Gharyshqa jol ashqan osy tarihy alandy janghyrtugha Qazaqstan, Resey jәne BAÁ investorlary qarajat salugha niyetti. «Bәiterek» birlesken jobasynyng maqsaty – uly otynmen úshyrylatyn «Proton» zymyranynyng ornyna ekologiyalyq qauipsiz tasymaldaushy apparat úshyrugha arnalghan zymyran-gharyshtyq keshenin qúru. Eki el ekonomikasynyng damuyna aitarlyqtay ýles qosa alatyn «Bayqonyr» erkin ekonomikalyq aimaghyn qúru turaly Qazaqstannyng bastamasyn erekshe atap ótkim keledi. Biyl qazan aiynda gharysh ailaghynyng salynghanyna 65 jyl tolady. Bizding elderimiz búl atauly datany layyqty dәrejede atap ótui kerek dep sanaymyn. Óitkeni Bayqonyr – býkil adamzattyng iygiligi. Onyng әlemdik kosmonavtikadaghy tarihy róli zor».

Abai.kz