Qoghamnyng damuy onyng boyynda últtyq ruhtyng saqtaluymen tyghyz baylanysty. Qoghamdy damytatyn bilim, óner men ghylymdaghy sapa, óner men ghylymnyng ozyq tәjiriybelerin mengerip, ony qogham iygiligine jaratyp otyratyn isker adamdar, qabilet iyeler әsirese osy adamdardyng memleket azamaty retinde qalyptasuyna, el iygiligi jolynda birigip qyzmet atqaruyna yqpal etip otyratyn últtyq ruh. Ruh degenimiz ózindik sana, ózindik sananyng tәrbiye, minez, bilim, tarih taghylymy (tarihy jad), jeke adamnyng boyyndaghy ruhany qasiyetter arqyly últtyq sanagha, qoghamdyq damudyng negizine ainalyp otyruy. Dәlirek aitsaq qogham mýshelerining ózindik sanasynan (tarihy sanamen úshtasyp otyrghan) bastau alyp, onyng mәdeniyetining qalyptasuynda, boyyndaghy barlyq ruhany mýmkindikter (qasiyetter) negizinde  qoghamyna izgilik, payda әkeletin túlghagha ainaluyn últtyq ruh qúbylysy deymiz. Sondyqtanda últtyq ruh degenimiz últtyq qúndylyqtardyng jeke adamnyng ózindik sanasynyng qalyptasuyna әser etui jәne onyng oi-órisi, is-әreketi negizinde kisilik qasiyetter men qoghamdyq sana týrlerining últtyq sipat aluy, el iygiligine jaraytyn dengeyde qyzmet atqaruy bolyp sanalady. Boyynda ruh bolmasa jeke adam, onyng qoghamy da óz dengeyinde damymaydy. Qoghamnyng mәdeniyeti onyng adamynyng bolmysyna kelip tireler bolsa, adamnyng negizgi baylyghy, basty mýmkindigi qashanda ruhpen baylanysty. Qoghamnyng óz jolymen damuyn  ýnemi tejep otyratyn әdetter (jemqorlyq, alauyzdyq, jalqaulyq, kýnshildikt jәne t.b.) kóp jaghdayda ruhsyzdyqtan, úrpaqtyng últtyq ruhtan qol ýzip otyruynan shyghyp otyrghan. 

Tarihy kenistiktegi danalyqtyng negizinde qaraytyn bolsaq, qogham mýshesi jeke adamnyng týsinigi, oi-órisi, ústanymy, memleketining ústanymymen úshtasyp otyruy tiyis. Búny biriktiretin últtyq iydeologiya. Últtyq iydeyadan últtyq iydeologiya shyghady. Últtyq iydeyany qoghamgha týsindirip (onyng sanasyna jetkizip), qoghamdy últtyq mýdde isine baghyttap otyratyn últtyq iydeologiya. Biraq memleket ómirindegi qoghamdyq sana týrlerining negizinde últtyq ruh belgileri bolmasa qogham da, onyng adamy da últtyq iydeologiyagha baghynbaydy. Últtyq iydeologiyagha adam óz erkimen bet búrmaghan (baghynbaghan) kezde últtyq iydeya qoghamda taghy ómir sýrmeydi. Osy túrghydan zerdeleytin bolsaq, últtyq ruh degenimiz  búl adamnyng boyyndaghy taza sanadan bastap, últtyq sana biyigine deyingi ruhany qasiyetter men tәjiriybelerding ónimi, osy dýniyelerding jeke adam men últtyng bolmysynda, әsirese onyng ómir sýruine yqpal etetin negiz, ruhany qazyq bolyp sanalady. Adam men qogham bolmysynyng boyynda ruhany negiz bolmasa adamnyng ózindik sanasy taza kýiinde, týsinigin, oilau mәnerin últtyq sana dengeyine kóterip otyratyn qasiyetterdi, bilim týrlerin iyelen almauy mmkin. Sondyqtanda últtyq ruh búl aqyl-parasattylyqtyng jalpygha ortaq kórinisi, sonyng mәdeny qúndylyqqa ainaluy bolyp tabylady.

Qazaq oishyly Shәkәrim  ruhty taza aqyl, sonyng ónimi degen. Oishyldyng sózimen aitsaq, aqyl degenimiz adamnyng denesine egilgen dәn siyaqty. Egilgen jeri qúnarsyz bolsa, suarylmasa dәnning dúrys óspeytini siyaqty, adamda tәrbiye, minez, bilim, týsinik, oi-órisi dúrys bolmasa boyynda ruhtylyq qalyptaspaydy. Búny mysal etip otyrghanymyz, qazirgi uaqytta әlemdik órkeniyetting tizginine ie bolyp otyrghan elderding mәdeniyetinde (osydan eki-ýsh ghasyrday uaqyt búryn, qoghamdyq damudyng bolashaghyn zertteude)  aldymenen ruh, ózindik sana men tarihy sana mәselesine, qoghamdyq sana týrlerining damuyna tegistey kónil bólingen. Osydan baryp qogham mәselesin, bolashaqta onyng damuyn tejep otyratyn mәseleler zerttele bastaghan. Erteng ghylym joghary dengeyde damyghan uaqytta, qogham bolmysynyng fenomenine ainalatyn dýniyeler adamy qúndylyqtardan alshaq ketpeui tiyis degen kózqaras qalyptasqan. Búnday mәseleler býgingi bizding de uaqytymyzda ózekti bolyp otyr. 

Abay danalyghynda negizgi mәsele adam men qoghamnyng bolmysyna kelip tireledi. Kez kelgen adam ruhany ómirde ózining kisilik talghamyna berik boluy tiyis. Kisilik talghamnan dúrys minez kórinedi. Adamda kisilik talgham bolmasa әleumettik ortasyna paydaly nәrselerdi bere almaydy. Oishyldyng aituy boyynsha, kýshtilik aqyl men minezden, boydaghy qabiletten, tereng tanymnan shyghuy tiyis. Qúr maqtan, jalghan namys ózine deyingi ata-babasynyng jetistigin әlsiretip nemese odan qol ýzip aluy mýmkin. 

Abaydyng ózining shygharmashylyghynyng aldyna mynaday eki mindetti qoyghandyghyn kóremiz. Brinshisi, qoghamynyng bolashaghyna ara týsu, әdiletsizdikke tosqauyl bolu, ekinshi, últtyng derbestigin nyghaytyp otyratyn sanany saqtap qalu, qayta qalpyna keltiru. Oishyl ózining ýshinshi qara sózinde bylay dep aitqan: «Árbir jalqau kisi qorqaq, qayratsyz tartady. Árbir qayratsyz qorqaq, maqtanshaq keledi, әrbir maqtanshaq qorqaq, aqylsyz, nadan keledi, әrbir aqylsyz nadan, arsyz keledi; әrbir arsyz jalqaudan súramsaq, ózi toyymsyz, tyiymsyz, ónersiz, eshkimge dostyghy joq jandar shyghady»[1.9-b.]. Abay qogham men adam bolmysynyng jaghdayyn qatar zerdeleude, oghan qatysty býkil mәselening birghana nәrsege tirelip, sodan shyghatyndyghyn aityp ketken. Adamnyng ózindik sanasy dúrys bolmay, onyng týsinigi, oilau mәneri, sózi men isi dúrys bolmaydy. Qoghamdy tejeytin nәrse adamnyng ruhany ómirindegi daghdarys. Adam boyyndaghy últtyq ruhtyng negizgi belgisi búl onyng ózindik sanasynyng últtyq mýddemen baylanysyp otyruy. Adamnyng ózindik sanasy últtyq mýddege baghyttalghanda, onyng boyynda әleumettik ortasyna izgilik, payda әkeletin jaqsy qasiyetter qalyptasady. Jaqsy qasiyetter adamnyng tarihy sanasynyng negizinde qalyptasyp, onyng is-әreketi arqyly qoghamnyng boyynda ornyghyp otyrmaq. Sondyqtanda Abaydyng payymdauynsha, jaqsy qasiyet birinshiden,  qogham aldynda jýretin adamdarda boluy tiyis. Últtyq ruhtyng kýsh aluyna negiz bolatyn jekelegen adamdardyng boyyndaghy jaqsy qasiyetterding biyik shoghyryn, әsirese onyng әleumettik mәdeny qúbylysqa, qoghamdyq sananyng negizine ainalatyn týrin intelliygenttik sana deymiz. Abaydyng aituynsha qoghamdyq sanagha dúrys әser etip, onyng damuyna yqpal etetin ruhany dengey, ziyalylyq. Intelliygenttik sana adamnyng ruhany dengeyinen shyghyp otyratyn qasiyet. 

Ziyalylar shyndyghynyn  negizinde halyq últtyq mýddening qúndylyghyn týsinedi, qoghamda últtyq oilau qalyptasyp otyrghan. Eger bilimi, óneri, baylyghy, túrmysy arqyly qarapayym halyqtan oqshau túratyn adamdardyng oi-órisi, oilau dengeyi, qúndylyqtary ózining jeke basynyng paydasynan әri asa almasa, qarapayym halyqqa kinә artudyn, ýmit artudyng da paydasy joq. Ózindik sananyng tarihy sana negizinde intelliygenttik sanagha ainalu mýmkindigi  kez kelgen qoghamnyng boyynda bar. Qoghamdyq ortada әr adam óz isine adal, dili men dinining tazalyghyna (saqtaluyna) jauapty kelse, onda el ómirinde jalpygha ortaq paydaly is kóbeyedi. Oishyldyng aituy boyynsha ruhtyng әlsizdigi tarihy sananyng joqtyghynda. Últtyq ruh tarihy sananyng negizinde qalyptasady. Al, el bolmysyn tejeytin әdet týrlerining oryn aluy (jalqaulyq, jigersizdik, qayratsyzdyq, qorqaqtyq, danghoylyq, arsyzdyq, toyymsyzdyq, jaramsaqtyq, jaghympazdyq, zúlymdyq), qoghamdaghy últtyq ruhtyng әlsizdigining belgisi. «Múnyng bәri – degen Abay, - tórt ayaqty maldy kóbeyteminnen basqa oiynyng joqtyghynan; ózge egin, sauda, óner, ghylym – solar sekildi nәrselerge salynsa, búlay bolmas edi. Árbir mal izdegen malym kóp bolsa, ózimdiki de, balalarym da maldy bolsa eken deydi. 

Ol mal kóbeyse, malshylargha baqtyrmaq, ózderi etke, qymyzgha toyyp, súludy jaylap, jýirikti baylap otyrmaq. 

Qystauy tarlyq qylsa, aryzy jetkendik, syiy ótkendik, baylyq qyzmetinen bireuding qystauyn satyp almaq, eptep almaq, tartyp almaq. Ol qystauynan aiyrylghan jәne bireuge tiyispek, ya bolmasa orynsyzdyghynan elden ketpek, - әr qazaqtyng oiy osy» [1.9-b.]. Abaydyng danalyghynan týietinimiz, últtyq ruh últtyng jasampazdyq qasiyetining ýlken bir ónimi. Ózgelerge últtyng túlghasyn, onyng boyyndaghy qasiyetterdi ýlgi etip kórsetip otyratyn dýniye. Últ pen onyng ziyalylarynyng ruhany bolmysynyng negizindegi jaqsy qasiyetterding barlyghy, últtyq ruhtyng ónimi bolyp tabylady. 

Intelliygenttik sananyng ekinshi bir qyry adamnyng túlghalyq minezi, intellektualdyq mýmkindikterining el mýddesimen úshtasyp otyruynda. Ózining bar mýmkindigin el iygiligine baghyttay alghan adam shyn mәninde intelliygent. Sondyqtan da adamnyng intelliygenttik túlghasyna tәn basty qasiyet, negizgi belgisi oilau, qoghamgha dúrys baghyt beretin tanym. Qoghamnyng ortaq qasiyeti men әleumettik ortanyng ruhany terendigin negizdep otyratyn intelliygenttik zerde memleketti  ómir sýretin ortaq ýy dep qabyldaghan  tútas úghymnan shyghady.  Osy sebepten Abay ózining túsynda qoghamda keninen etek alyp bara jatqan ruhsyzdyqtyng saldaryn mynaday mysalmen týiindegen: «Osylar birine biri dostyq oilay ala ma? Kedey kóp bolsa, aqysy kem bolar edi, maldan aiyrylghandar kóbeyse, qystauy bosar edi dep, men anany kedey bolsa eken dep, ol meni kedey bolsa eken dep, әuelde ishimizben qas saghyndyq. Ári-berden song syrtymyzgha shyqty, jaulastyq, daulastyq, partiyalastyq. Osynday qastargha sózim ótimdi bolsyn jәne de eptep mal jiigha kýshim jetimdi bolsyn dep, qyzmetke, bolystyq, biylikke talastyq»[1.9-b.]. 

Ruhtyng bir tiregi túrmys, jaqsy túrmys, sol jaqsy túrmystyng qalyptasuyna yqpal etetin sayasat, iydeologiya, qoghamdyq tәrtip, әdildik, adal enbek, taza bilim qashanda ruhtylyqtyng kepili bolghan. Iske tabandy әri jauapty bolu da jaqsy túrmystyng kepili. Qoghamdyq ortada enbeng әdil baghalanatyn bolsa, adamdar kәsipti әleumettik ortaq maqsat jolynda týrlendire bilse jaqsy túrmystyng qalyptasary anyq. Halyqtyng túrmysy últtyq bolmysymen ýilesken jerde ghana túraqty týrde damu jýrgen. Memlekettin, әsirese onyng mәdeniyetining damuy qoghamnyng sanasymen tyghyz baylanysty. Qoghamdyq sana neghúrlym últtyq tәjiriybeler men últ ziyalylarynyng qyzmetining negizinde jetilip otyrghan sayyn damu ýzdiksiz jalghasyp otyrady. Memleket pen qoghamnyng barlyq jaghynan ýzdiksiz damugha ie bolyp otyruynda, qoghamdyq sana týrlerining ýzdiksiz jetilu ýderisteri jatyr. Sondyqtanda Abaydyng oiynsha adam, әsirese onyng ómir sýrip otyrghan qoghamy ózin tyghyryqqa tireytin uaqytsha nәrselermen shektelip qalmauy tiyis: «Sonan song ne momynnyng balasy bóten jaqqa shyghyp, enbek qylyp mal izdemeydi, egin, saudanyng keregi joq bolady. Óz basyn ózi osynday talaspenen kisi kóbeytemiz dep partiya jighandardyng býgin bireuine, erteng bireuine kezekpen satady da jýredi. Úrylar tiylmaydy. El tynysh bolsa, onyng úrlyghyn eshkim sýimes edi. El eki jar bolghan son, kim ant iship aqtap, aramdyghyn jaqtap, sýieymin dese, soghan jaq bolyp sýienip, búrynghydan úrlyghyn әldeneshe ese asyrady»[1.10-b.]. Mәselen partiyalastyq, sybaylastyq, jikke bólinu Abay zamanynda otarshyldyqpen qazaq qoghamyna ene bastaghan. Búnyng arghy jaghynda, qoghamdy bólip al da biyley ber sayasaty boldy. Abay búnday sayasattyng saldarynan tuyndap otyrghan mәselelerdi qoghamgha, keyingi úrpaqqa sabaq bolsyn dep aityp ketken. 

Qoghamda ony tyghyryqqa әkelip tireytin jalghan nәrseler oryn alghannan keyin әleumettik problemalar kóbeye týsedi.  Ádiletsizdik kýsh alady. Ádiletsizdik kýsh alyp, búghan biylik, ziyalylar mәn bermegen song qoghamdyq ortada túraqty iske úmtylys bolmaydy. Abaydyng qara sózderindegi oilar býgingi bizding uaqytta da ózining mәnin joymay otyr. Oishyl zamanynda tuyndaghan mәseleler, oryn alghan qúbylystar әli de saqtaluda. 

Abay jahandanu uaqytynda elining últtyq ruhynan qol ýzip qalmauy ýshin mol múra qaldyrghan. Qoghamyndaghy el basqarghan keybir adamdardyng jaghdayyna qarap, olardyng búnday sanamen últtyng mýddesin qorghay almaytyndyghyn bilgen. Abaydyng qoghamgha arnap aitqan oilary, ony tyghyryqqa tireytin ótkinshi, ózgermeli nәrselerden ajyratyp alu maqsatynan tusa kerek. Osy sebepten biz Abay danalyghyn últtyq ruh túghyry deymiz. 

Oyshyldyqtyng da týri bar. Abay túlghasyna tәn ýlken qasiyet, ol el bolashaghyn әriden kóru ýshin әlemdik aqyl-oydyng negizderin bilgen, iri oishyldardyng ilimderin bayyppen saralaghan. Álemdik filosofiyany zertteumen qatar tereng týsinu, odan alghan tәjiriybeni qoghamnyng sol sәttegi, keleshektegi jaghdayyna qajet dengeyde úsynyp otyruy, kez kelgen adamnyng qolynan kele bermeydi. Osy sebepten qay zamanda bolmasyn úrpaqtyng Abaygha oralyp otyruy, oishyl múralarynan  ómirdi, uaqyt bolmysyn týsinui, ómirine qajet dýniyelerdi iygerui zandy, әri tabighy nәrse. Alash ziyalysy Ahmet Baytúrsynov jazyp ketkendey, «Ne nәrse jayynan jazsa da Abay týbirin, tamyryn, ishki syryn, qasiyetin qarmay jazady. Nәrsening syryn, qasiyetin bilip jazghan son, sózining bәri de halyqqa tirelip, oqushylardyng birimen syn bolyp, emtihan bolyp tabylady. Oqushy sózdi synasa, sóz oqushylardy da synaydy»[2.72-b.]. Abaydyng oqushysy qashanda úrpaq, el qamyn oilaytyn adamdar. Elding ótkenimen bolashaghyn aqyl biyiginen zerdelegen úrpaqtyn, Abay múralarynan aqyl-kenes alyp otyratyndyghyn alash ziyalylary aityp ketken. Sondyqtan Abay sózi qashanda elding uaqyt talabyna say ilgerileuining negizi bolyp qala bermek.

 Abay túlghasy óz zamanynda, adamzat mәdeniyetinde tyng әri kýrdeli mәselelerdi kótergen oishyldardan kem týspeydi. Tarihtaghy iri ghalymdardyng ómir sýruge, adam bolmysyna qatysty kótergen mәseleleri Abaydyng qara sózderinde de oryn alghan. Eger Abay men alash ziyalylary bolmasa qazaqtyng ruhany dýniyeleri joyylyp keterme edi.

Ádebiyet:

1. Abay. Qara sózderi. – Almaty: Óner, 2010. – 124 bet.

2. «Qazaq» gazeti / Bas redaktor Á. Nysanbaev. – Almaty: «Qazaq ensiklopediyasy» Bas redaksiyasy, 1998. – 560 bet. 

 Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly

Abai.kz