Avtor turaly aqparat:

Sharhan Múhammed-Qanapiya Sharhanúly 2000 jyly 11 qarashada Qyzylorda oblysy, Qazaly audany, Maydakól auylynda dýniyege kelgen. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining tarih fakulitetinde jogharghy oqu ornyn jәne Abay Myrzahmetov atyndaghy Kókshetau uniyversiytetinde magistrlik oqudy tәmәmdaghan. Birneshe respublikalyq, oblystyqtyq aqyndar aitysy men jyr mýshәiralarynyng jýldegeri.

2022 jyly «Tәtti mún» atty kitaby jaryq kórgen. Kitapta әngimeler men ólenderi, kuar kodtar arqyly әnderi berilgen. Búl kitap  2023 jyly Brayl qarpimen jәne audio jazba týrinde jaryq kórdi.

Sonday-aq, animsiyalyq filimderge  ssenraiy jazumen ainalysady. Qazirgi tanda «Túlym», «Boztorghay», «Suyndar», «Eki laq», «Super qarlyghash» siyaqty mulitfilimderi Balapan arnasynda kórsetilip jýr. Ol birneshe jinaqtar men shygharmashylyq enbekterge qúrastyrushylyq, redaktorlyq júmystar jasaghan. Sazgerlik pen sózgerlikti úshtastyryp, 20-dan asa avtorlyq әnderin jazghan. Múhammed-Qanapiyanyng keybir әnderin elimizge tanymal әnshiler, óz repertuaryna qosqan.

Býgin Abai.kz oqyrmandaryna Múhammed-Qanapiyanyng әngimelerinen toptama úsynamyz...

Redaksiya

Aeroport

Aeroport. Esimi, tughan jeri, oqu ornynan ózge eshtenesinen habarym joq, júmbaq qyzdy shygharyp salmaq niyette kelgenmin. Úshaqqa otyrghyzu bastalyp ketipti. Sәl keshikkenimning kesirinen jýzdesip ýlgermey qaldym. Kýtu zalyndaghy temir oryndyqtardyng birine aqyryn kelip jayghastym. Qolymda tәttiler tola qorap pen súr konvertke salynghan Almaty sosyn әlgi qyz turaly hat bar. Qara sómkemdegi qoyyn dәpterimdi suyrdym da, siyasy qalyng qalammen, shumaqtatyp óleng jaza kettim. Maghan qarama-qarsy oryndyqqa erkin jayghasyp alghan, jasy eluler shamasyndaghy bir kisi tesilip qarap otyrghanyn bayqadym. Janynda, ishki týisikpen jobalauymsha jasy 70-ten asqan әkesi bar eken. Qolyndaghy biyletinen "Mekkege" bara jatqandaryn onay anghardym. Oqyghan, toqyghan adam ekeni kórinip-aq túr. Mening ólenge sherin aqtaryp jatqan qalamym, syrttan qaraghan kózge, mahabbatpen ainalysyp otyrghanymdy jenil úghyndyrady. Jastyq shaghy janarynda kólbendep qol búlghady-au, shamasy. Qyzyghyp qaraydy. Bir sәtte, oqtalyp ensesin tiktep, maghan:
- Balam, dedi...
- Qúlaqqabymdy qúlaghymnan aldym. Dausyn әlsin yrghaqta estigen edim.
- Ayta beriniz!- dedim. Úzaqtau qarap túrdy da,
- Maghan, jastyq shaghyndy satasyng ba? - dedi.
- Qansha súrasang da, bereyin, tek satsang boldy, - deydi.
Oylanyp qaldym... Ýnsiz, otyrmyn. Kýtpegen, esh jerden estimegen súraq. Mýlde mýmkin emes úsynys.
- Jaraydy, dedim. Tanyrqaghan jýzben betime bajyraya qarady.
- Ras aityp túrsyng ba?- deydi.
- IYә, shynym, - dedim.
Biraq bir shartym bar agha. Keliser me ekensiz dedim...
- Ayta ber, súra dedi. Ákesi de bizding әngimege entelep, qúlaghyn týrip qoydy.
- Men, sizge jastyq shaghymdy satayyn, óteuine, siz maghan әkenizdi satasyz ba?- dedim...
Ýnsiz qaldy... Ákesine qaraydy, maghan qaraydy. Janary jaltaqtap, jýregi bezgek qaghyp ketti. Jas jýrek pen qas jýrek nege múqtaj ekenin ekeumiz ýnsiz úghyndyq. Maghan bergen jauaby, әkesining mandayynan qúshyrlana iyiskep, nәzik sýidi... Men úqtym da, jymiyp qaradym. Janbyr jybyrlaghan avtobustyng terezesindey, janarym búldyrap ketti... Qúlaqqabymdy qúlaghyma qayta qystyryp, ornymnan bayau kóterildim.
- Alla niyetterinizdi qabyl etsin, - dedim de, kete bardym....
Ishki sezimimning nәzik ishekterin saghynyshtyng súlu sausaghy ayamalap shertip, qúlaqqabymda osy әuen oinap túrghan edi.

Qúmalaq

Tólen Ábdikting Áke әngimesin oqyp bitken boyym osy. Ádettegidey әr shygharmadan keyin, kelesi әngimege auyspay, alghan әserding buynan bir týiin izdedim. Ózegimde bir jyly sezim zyrq ete qaldy. Sanama sheshemning payghambardyng sýiikti asyna ainalghan qúrmanyng kepken sýieginen salatyn qúmalaghy sap ete qaldy. Bala kýnimizde, men nemese әpkelerim ýlken dodagha týser aldyn, sheshem bayghús týn jarymda, aq matasyn әldiylep qúmalaq ashyp otyratyn. Keyde basyna tartqan aq oramalyn jaya salatyn. Júmaqtyng iysi singen jaulyqtan jaman habar kelmeytin. Ár qúmalalaq salghan sayynghy aitylar sózining mazmúny men mәtini de ózgermeytin. Sonda da býgin bir jana janalyq alatynday antarylyp qarap otyramyz.

"Bel bekem, manday ashyq! Jýrek qaghys jyldam. Oqshaulanyp jeke jatatyn bir qúmalaqty әdeyi alyp qala ma bilmeymin, әiteuir, sýiinshi habar ghoy mynau" - deytin, kónilge quanyshtan qylang tastap. Bastysy "Alla jaq" dep bitiredi, sosyn. Sol aitqan sózderine júmaqtan sýiinshilengendey kýmәnsiz kәmil senetinbiz. Sheshemning jaqsy sózinen keyin ghana qobaljudan arylyp alansyz úiqtaytynmyn. Osynyng arqasynda jýrekke tartqan tarazyda  ýmitting salmaghy auyrlay týsetin. Tipti, әkem de alys sapargha shygharda kelinshegine jol jorytatyn(erkelegendesi bolar)...

Qazir oilansam, búl bizding ishki tolquymyzdy basugha arnalghan anamnyng ailasy eken ghoy! Bauyr eti balasy uayymgha túnshyghyp, qorqynyshtyng qúrsauyna ilingende,  senimdiligin kýsheytuge arnalghan ghúrypqa singen motivasiyalyq tәsili. Ne degen úly psihologiya desenshi.

Kýlli zәuzatyna jetetin mirastay...

(Keyde qanday әke bolady ekenmin ózi? - degen súraq sanamdy sýliktey sorady.)

Ázirge anamnyng tәrbie sabaqtaryn egjey-tegjeyli zeyinmen, úsaq-týiegine deyin zer salyp, әlippesinen bastap qaytalap jatyrmyn. Balalyghymdy sýigenimdey saghynyp otyrmyn. Men ýshin anamnyng bәribir de baqsylyghynan jaqsylyghy basym...

Anam auyldaghy әkemning kózindey jәdiger bop qalghan qarashanyraqta, qazir sol qúmalaghymen ózin aldap, bir qúmalaqty qatardan oqshau bólip alyp, bizden sýiinshi kýtip otyrghan shyghar...

Dýmshe

Birde din ókilderining konferensiyasyn ótkizdik. Birshama dinge shyn berilgender men kýn kóringender boldy. Arasynda әngimesi dyrday, iske kelgende júrday adamdardy da jii keziktirdim. Osy uaqytqa deyin men Qúdaydy qanshalyqty sýietinimdi Qúdaydan ózge eshkimge dәleldegim kelmegen.  Odan ózgelerge dәleldeuge mindetti de emespin dep oilaymyn. Kýlli jaratylystyng ózegi senim. Barlyq tirshilik ataulynyng týiisetin nýstesi osy. Búl tek adamzatqa ghana qatysty týsinik emes. Mysaly, jylqy saghan senbese mingizbes edi, siyrda sipatsyn ba?! Senim ólgen kýni sende ólesin.

Konferensiya zalynan shyqqan birneshe imamdar menen namaz oqityn oryn súrady. Bizde onday arnayy orynnyng joghyn aittym.

- Qyzyqsyndar, búl qanday kitaphana ózi deydi bir iymeken...

- Búl jer meshit emes, kitaphana. Namaz oqityn emes, kitap oqityn jer dedim, onyng mәdeniyetsiz saualyna  azdap yzalanyp. Dese de, bir kabiynet tauyp berdim.

Namaz oqyp bitkesin әlgi iymekeng әlgi kabiynetten janyndaghy sәldesi sәndi kisimen birge shyqty.

Jaynamaz joq, ne súmdyq deydi maghan.

- Bauyrym, nege jaynamaz qoymaysyndar, janyndaghy kisini sausaghymen maghan núsqap, búl kisi joghary dәrejeli myqty ghalym, jaynamaz joq, jerge oqydy, - dep shýigiledi maghan. Ishimde túnshyqtyryp túrghan ashuymnyng auzydyghyn búdan әrmen ústau mýmkin emes edi.

- Agha, Allanyng aldynda biz bәrimiz birdeymiz degendi sizderen jii estushi edim dedim. Ghalym da, imam da tәtti úrlaghan tentektey qipaqtap qyzaryp ketti. Jan tazalyghy laylanghan sәtten bastap, tәn tazalyghy búzylady.

Týs

Men ony býgin týnde týsimde kórdim...Ol mening týsime ómirimde birinshi ret kirip túr eken. Ol sonday sýikimdi boldy. Óte pәk. Kónili aq, niyeti múntazday taza. Jýregine tozanday kir júqpaghan, janary móldir әri túp-túnyq. Kýlkisi - ol endi óte shynayy. Sóilegeni sonday tәtti. Eshteneden habary joq beykýnә.

Ol әkesining moyynyn qúshyrlana bir iyiskedi de, sol jaq qolynyng joghary jaghyndaghy júmsaq jerge basyn qoyyp erkeledi. Oghan osylay jasaghan únaytyn siyaqty. IYә, únaydy eken. Qatty qúshaqtaydy. IYә, ol jer qúshaq dep atalady.(meninshe júmaq ol - qúshaq siyaqty. eng jyly sәtter tek qúshaqta bolady jәne qúshaqtasqan uaqytta)

Sosyn, ol anasynyng tizesine basyn qoydy. Anasy ystyq alaqanymen basynan sipalady. Ol sonday baqytty keyipte maujyray bastady.

Men oghan eshtene aita almadym. Ýnsiz qarap túrdym. Tilim baylandy da qaldy. Týsinesing be? Sening aldynda óte auyr synaqtar kýtip túr, dayyn bol, - dep aitqym keldi. Biraq, aita almadym. Onyng baqytty balalyghyn búzghym kelmedi... Oyanyp kettim, tang әli atpaghan eken...

Ózge әlem

Jol. Keshe týs aughan shaqtan, әli poyyzdamyn. Eshtene jazugha zauqym soqpady. Ádette, sapar sanamdy týrtkileytin. Tek kitap oqy beremin. Songhy bes aida, birshama qalagha saparladym. Dese de, janyma ystyghy osy jolghysy edi. Anagha aparar jol…
Kupedegi egde tartqan eki әiel kisi saparlas kórshilerim. Ápkeli-sinililer eken. Analarynyng basyna baryp qúran oqytpaq niyette tughan jerge tartyp barady…
Kitap oqyp otqanymdy kórip, әpkesi:

- Kóp oqisynba balam, dedi.
- Kóp deuge kelmes.
- Kitap oqityndar qiyaly bolmay ma?
- Adamnyng bәri qiyali, - dedim.
- Onda, senen súrayynshy paralleli әlemge senesing be? - dep súrady.
- Áriyne, dedim…
- Mende, bir qyzyq jaghday bolghan. Ol turaly basqalargha aitsam kýledi. Agham dәriger edi. Ol búl turaly eshkimge aitpa, әitpese seni jyndyhanagha jabady degen song kóp aitpaytyn boldym. Saghan aitsam tyndaysyng ba, balam?!
- Maghan óte qyzyq. Qúlaghym sizde,- dedim.
Student kezim. Shymkent qalasy. Keshqúrym uaqyt. Jataqananyng jabyluyna az uaqyt qalghan song qúrbylarymyzben jýgirip kelemiz. Kósheden jýgirip óte bergende, artqy jaghymyzda bir kólik kóshe jaryghyna jauapty bórenege soghyldy. Jalt qaradym. Bórenening jaryghy jypylyqtap túr. Dereu aldyma qayta búrylyp qaraghanym sol edi, betimnen týsiniksiz bir perde sipap ótkendey sezim boldy. Dala jap-jaryq. Aynala tym-tyrys. Ósimdikter jabysyp ósken, biyik-biyik ghimarattar. Sudyng dausy estiledi. Álgi qalada, bir әuen aqyryn oinap túrdy. Kenet maghan qaray, bir adamnyng jýgirip kele jatqanyn bayqadym. Zәrem ketip, kimsin, jolama dep Ayqaylaymyn. Janyma aptyghyp kelip toqtady. Jas jigit eken.
- Sen kimsin, - dedim. Esimim Almas. Senderde 3 kurs studentimin. Múnda, qaydan jýrsin, ózin?- dep jymiyp kýldi.
Men bilmeymin dedim. Búl qalada sende birinshi ret kep túrmysyn? - dedi әlgi Almas.
- IYә, keremet jer eken. Azdap, asyghyspyn. Býgin әkemning tughan kýni. Áytpese seni qydyrtar edim deydi. Osy kezde bireuding arqamnan júlqylay tartyp jatqanyn bayqadym. Oyan dep, betimnen sabalap jatqan qúrbymnyng beynesin solghyn bayqap esimnen qayta aiyryldym.
Kózimdi ashqanymda aruhanada ekenimdi týsindim. Qoldarym men ayaqtarymdy tósekke tanyp baylap tastapty. Tósekten júlqynyp, silkine aighaygha kóshtim. Medbiyke jýgirip keldi. Izinshe qúrbym da ilese kirdi.
- Uf, oyandyng au aqyry dedi.
Meni ne ýshin baylap tastadyndar? - dep súraymyn.
- Týsiniksiz sandyraqtap, jylap, bizge ie bermegen song bayladyq, - dedi.
Qúrbym sende stress pe, әlde basqa ma dәriger әiteuir bәlkim qús qaytqannan bolar esin joghaltqan dedi. Kózimning jasy tyiylmaydy. Eki kýnnen song auruhanadan shyqtym. Jataqhanagha barghan son, qúrbymnan bizde ýshinshi kursta Almas degen jigit oqidy ma dep súradym. Ol maghan tandana qarap, ne ýshin súradyng dedi. Jәy men ony týsimde kórgen siyaqtymyn dedim. Qúrbym, sәl kýnirenip, biz jataqhanagha asyghyp qaytqan týni, bórenege soghylghan kólik esinde me?
- IYә, esimde.
- Sol kólikte, әlgi sen súrap túrghan Almas bolghan. Ol oqigha ornynda qaza tauypty. Kólikti әkesining tughan kýnine syilaugha sol kýni alghan eken. Biraq, búiyrmapty dedi. Jýregim zyrq ete qaldy dedi, - әlgi әpkem. Onyng suretin tauyp qaraghanym sol edi, dәl ózi. Men kórgen Almas. Ol basqa ómirge ketti. Ósimdikter oralghan biyik ghimaraty bar qalagha.
Al, Shoqan! Sen búl aitqandaryma senesing be?
- Áriyne, apay! Siz jyndy emessiz. Búl ghajap oqigha. Tek sizdi týsinetinder men sizge senetinder az. Al, men sizge senemin. Búl jaqqa mende basqa ómirden kelgenmin dep kýldim. Maghan tandana bir qarady da, ‘dәl aittyn’ dep qarqyldap kýldi…

Úry

Ol kәnigi úry. Qolyna súghanaqtyng sýiel salghanyna biyl ýsh jyl tolady. Adam qarasy qalyng jerde ailasyn iske onay-aq asyryp jýr. Alayaqtyghy tolyqqandy әdetke ainalypta ketken.

Býgin ol, keshkilik jiyrma besinshi troleybusqa otyrdy.

Ol mingennen 4 ayaldamadan son, jol aqysyn tekserushi mindi. Ony úry bayqamady. Álgi úrynyng kók tiyny joq. Bitken jerim osy-au, sirә dep, sasqannan qos janary alaqtap ketti. Tekserushi odan biyletin súrady. Abyrjyp, kibirtiktep syltau aita bastady.

Onyng janynda jasy shamamen alpystan asqan torsyq múryn, qara tory әjey otyrghan edi. Balam búl balanyng jol aqysyn men tóilesem bolady ma? dep jymighan núrly didarmen súrady. Jýregindegi meyirim jýzine shyghyp-aq túr eken.

- Jaraydy, әjey tóleniz!

- Qazir balam, dedi de, sómkesine qolyn salyp әmiyanyn izdey bastady.

Sómkesin qansha tónkerip qoparghanymen biraq eshtene tabylmady. Sebebi búl kezde әmiyan әlgi úrynyng qaltasynda bolatyn. Ár oidyng sonynda bir týiin bolmasa, qúny bir tiyn bolady.

Júma

Daniyar býgin oquynyng aqshasyn tóleytin songhy kýni bolghan son, tang atysymen jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey janúshyra júmys jasap jýr. Qaytse de, keshki 6-gha deyin ýlgerui kerek. Búl jigit te, Almatyny jauyn qúrttay jaylaghan kurierlerding biri. Almaty qonaq ýiine әkelegen tapsyrysyn oryndap shyghu boyyna, qonaq ýiding esigining quysynan alaqanday bir nәrseni janary shalyp qaldy. Qyzyqqúmar jigit lezde jýgirip, keldi.
Qazaqy oymen kómkerilip túryp, bylgharydan jasalghan qara әmiyan eken. Zinagha shaqyrghan biykeshtey, nәpsisin qytyqtap, qaghaz aqshalarynyng sheti kórinip jatyr. Ishi tola aqsha siyaqty. Daniyardyng sanasynda san týrli oy lypyng etedi. Dәl býgin múqtajdyqqa bas úryp túrghanda, kókten kelgen qanday olja dep antarylyp qaldy. Biraq, boyyndaghy tәrbiyening tamyry tym terende eken. Ata-anasynyng eken jemisi. Ózine tiyesili emes dýniyeni qonaq ýiding kýzetshisine tabystady. Kýzetshi - egde jastaghy er kisi eken.
-Bireu joghaltyp alghan siyaqty. Sanyn sabalap, zar qaqsap qalghan shyghar, izdep kelse berersiz dedi,- de, amerikandyq pony attarynan aumaytyn elektrondy mopedine jayghasyp kelesi tapsyrysyna asyghyp ketti. Kýzetshi qara әmiyandy qolyna ústap, basyn iyzegen kýii qalyp ketti. Búl jerdegi Daniyardyng adamgershiligi oqystan jolyqqan әmiyandy, Alladan kelgen syy dep emes, synaq dep týsingeni. Jelmen jarysyp, oimen alysyp ketip barady...(Ózining jasaghan isine ishtey riza!)
Al, әlgi kýzetshi jigittin, qara әmiyannyng qúndaghyndaghy qaghaz bumagha qúlqyny qúldyq qúlyp, nәpsisin noqtalay almady. (Ishindegi saytan oyanyp, aranyn lastady. Niyetine daq salyp, pighylyn arbap búrdy. Aq jolynan taydyrdy.)
Kýzetshi ainalasyna týlkikózdenip barlap, bir qarady da, qaltasyna sýngite saldy. Uf, dep mandayynyng terin sýrtip, jýzi jymysqylanyp jymiyp qoyady.
Búl júma kýni bolghan oqigha. Qúdiretti kýshti hah taghala pendelerine sauapty da, kýnәni de ýlestirip, әdil bólip berip jatyr. Tandau ózinde ghoy, jaryghym!

Abai.kz