(Abaydyng «Tasdiyq» traktaty jayynda birer sóz)

Abay – әlemdik dengeydegi kemenger, oy alyby. Osylay jar saludamyz. Biraq... oi-tanymdary tamyryna terenirek ýniluge qúlqymyz joqtyng qasy. Kemengerding kemengerligi kәne dep bәigege týsu týgili, «ósiyetteri eskirdi», nemese «Abayda filosofiyalyq traktat joq!» dep qoyyp qalugha әzir jýrmiz. Qúday kuә, Abayda filosofiyalyq-teologiyalyq ghajayyp traktat bar. Ol –  «Ghaqliqat tasdiqat» (qysqasha –«Tasdiyq») atty qoljazba kitaby. Onda ólenderi men prozasynda taryday shashyraghan oi-tanym marjandary bir filosofiyalyq dingekke tizilgen. Kókbay: «Abaydyng jalpy diny ósiyetteri men negizgi diny pikirleri qarasózining ishindegi «Ghaqliqat tasdiqat» degen sózinde tolyq aitylghan. ...Ólenmen ýgit qylyp aitatyn adamshylyq joly, qúdayshylyq joly bolsyn, barlyghy da sol sózine kelip qorytylghan siyaqty» (Abay turaly estelikter. – Almaty, 2018. – 212 bet), – dep bilip aitqan.  Halyqqa auaday qajet ruh azyghy – osy enbekte. Tap osy filosofiyalyq traktat – shynayy últtyq brendimiz. Onyng qadirin bilip, atauyn qaytaryp, tereng zerttep-zerdeleu qajet. Onsyz «Abaydy tanyp boldyq pa?» degen súraq kýn tәrtibinen týspek emes! 

Amal qansha, aituly qorytyndy dýnie әli kýnge «38-shi qara sóz» degen laqap atpen keledi. 1933 jylghy túnghysh tolyq jinaqta bas abaytanushy Múhtar Áuezov ghylymy enbekting atyn   ózgertip, ony ózge qara sózder arasyna tyqpalady. Nege? Sebebi, «Tasdiyq» – Qúdaydy tanugha baghyttalghan taza teologiyalyq traktat. Qylyshynan qan tamghan qaharly uaqytta ony aman saqtap qalugha ózge aila joqtyn! Hosh, tәuelsiz el boldyq. Qara tanbadan aryldyq pa? Qaydaghy? Sóz kóp, qúyang qimyl, tasbaqa jýris, sol bayaghy «әi-qap!»... «Abaydyng júmbaghy, kәmәlaty – músylmandyq Shyghysta», sonday-aq:  «...Islam filosofiyasyna ýnilmey Abay kózqarastaryn taldau óte qiyn sharua» dep aityldy da, qaldy. Keshegi sovettik shablon, senzura trafareti tittey de ózgergen joq. Abay kemeldikke shaqyrghan tolyq adam, ýsh sýy  ilimderi qarausyz jatty. Qajetsinbedik. Endi kelip, apyray, mynaday soqyr, mylqau, últsyz, ruhsyz hәlge qalay dushar boldyq? Erkindik alghan song algha qaryshtamay, keri ketkenimiz nesi?» dep an-tang bolugha eshqanday qisyn joq.

Sonymen, Abay ruhyna jaqynday almadyq. Onyng sebepteri kóp. Tәuelsizdik tanynda din men dinshini aiyra almaghan qily ahualdy eske alyp, sonda adasqandyqtyng biri – sufizmdi teristegendikti aitsaq ta jetkilikti. 

Sufizm – Qúdaygha ghashyqtyq  ilimi. Sopylyq jol – Qúdaygha úlasu, onymen qauyshu joly. Múny joqqa shygharu mýmkin emes. Gete, Tolstoy bastatqan úlylar legi moyyndaghan, dýniyejýzilik mәdeniyet pen әdebiyet susyndaghan músylmandyq Shyghys nesimen qúdiretti edi? Tap osy sufistik tanymmen! Ol tunneliding sonynan jylt-jylt etken jaryq sәuledey  kýlli әlemdik qauymdastyq kóshine baghdar berdi. Biraq kele-kele, zatshylyq kózdi baylady. Ruh jenildi. Hakim Abay jantanu, tolyq adam, ýsh sýy ilimderi irgesine qalaghan sufistik filosofiya osylaysha shetke yghysty. Múnyng arty órkeniyet tyghyryghyna әkep soqty. Kózimiz kýnde kóretin qazirgi aqiqat osy. 

Búlaysha alystan sermegenim jaydan jay emes, Abayda «Tasdiyq» atty asa kýrdeli traktat bar dedik, sonyng mazmúnyn sóz etpekpin, oghan qosa, «tolyq adam» tújyrymynyng sufizm ilimimen baylanysy degen mәselege júrtshylyq nazaryn audarmaqpyn. 

Abaydyng aitylmysh qoljazba kitaby Mýrseyit kóshirmelerinde «Kitab Tasdiyq» degen atpen saqtalyp, tәubә deyik, aman jetti. Zeyin qoyyp oqysaq, kóremiz, qoljazba kitap kirispe sózden hәm ýsh bólimnen (Alla taghalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, jaqsy-jamandy aiyrmaqlyq) qúralghan.   

Traktat ýsh bólimdi boluy zandylyq, teginde. Sebebi,  adamnyng Allany tanuy men ózin tanuy –  «jantanu» ilimi sanalmaq. Osy jantanu ilimining tәjiriybelik jaghy bar. Batys filosofiyasy oghan – «etika, morali», islam «ahlaq» ilimi dep at qoyghan. Mineki, Abay  «jaqsy menen jamandy aiyrmaqlyq» dep osynau etika, әdep ilimin aityp otyr. 

Sóitip, «Tasdiyq» traktaty jenil-jelpi taqyryptan mýldem ada. Onyng ózegi – Batys әlemi «mistika» dep ógeysitken, shettetken «jantanu» ilimi. Sondyqtan atalmysh ilim osy zaman talabyna say janghyruyna, jana sapada qalyptasuyna sýbeli ýles qosqan Abay traktaty tayau keleshekte adamzattyq filosofiya qorynan ornyn oiyp alugha tiyisti dep oilaymyn.  

Endi ýsh bólimning әrbirining ereksheligine kóz salayyq. 

Birinshi bólim, «Alla taghalany tanymaqtyq»  – Qúdaydy tanu órisindegi zor izdenister nәtiyjesinde Abay teologiyany jana satygha kótergen. Búl, әste, asyryp aitqandyq emes. Senseniz, Alla taghalanyng segiz sipatynan tek ekeui ghana (Ghylym jәne Qúdiret) qozghaushy, әri hәmmagha hareket berushi dep túnghysh ret dәleldengen. Búl – әlemdik janalyq! Álimsaqtan  adamshylyq tәrbie tamyry – qúdayshylyqta. Jaratushyny tanymay túryp, ony jannan tәtti sýimektik beker. Sol siyaqty qorqu da mýmkin emes. Sondyqtan ghylymy enbekte Qúday men adamnyng araqatynasy, Haq joly deytin mәngi mәsele tereng ekshelip, týptep anyqtalghan. Osy aitylghandar «Tasdiyq»-tyng birinshi bólimining janashyldyq sipatyn sezinuge jetkilikti shyghar. 

 Ekinshi bólim, «Ózin tanymaqtyq» – adamnyng ózin tanugha arnalghan ilim. Jan bar, ol joyylmaydy, osyghan ilan! Mine, ózin ózi tanu ilimining týiindi nýktesi osy. Key-keyde «jaqsy adam» men «tolyq adam» úghymdary bir dep  estilip qalady. Búl qatelik. Qoghamda jaqsy adamdar kóp, biraq, olardy Haq jolyna týsken, tazaru jolyna qadam basqan deuge kelmeydi. Haq jolynda bolu sharty – ózinning «jan» ekenine kәmil senu jәne qayrat, aqyl, jýrekti birdey ústau. Abay tek osynday tandauly jandargha ghana «tolyq adam» dep at qoyghan. «Búl aitylmysh ýsh haslәtting iyelerining aldy – payghambarlar, onan song – әuliyeler, onan song – hakimder, eng aqyry – kәmil músylmandar» dep eskertui osynyng dәleli. Qúdaygha ghashyq – osy tórt top ókilderi ghana. Olar ózderin «jan» dep biledi, sol sebepti jan iyesi – Qúdaygha ghashyq. «Kәmil músylman» tirkesinde «kәmil» sózi de osy mәnde. 

Adam mәni – tәninde emes, janynda. Danalyqtyng mәnisi – ishki dýnie tazalyghy. Ar oila, al payda, maqtannan shoshy! Maldy esekting artyn juyp tapsang da, adal, әdil, aqjýrek (búl sózderding shyghu tórkini bir) bol! Osy iydeyasy negizdelgen «Ózin tanymaqtyq» bólimin Abay: «Endi bildinizder, ei, perzentter! Qúday taghalanyng joly degen jol nihayatsyz (sheksiz) bolady. Onyng nihayatyna eshkim jetpeydi. Biraq sol jolgha jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol – taza músylman, tolyq adam delinedi» dep qorytady. 

Sóitip, ekinshi bólimde Abay ashqan janalyq – «tolyq adam» iydealy. Kemengerding osy baghyttaghy ghylymy izdenisi sufizmdi, keng maghynasynda shyghys filosofiyasyn býgingi tehnologiyalyq zaman súranysyna say janghyrtugha jol ashqanyn aita otyrayyq.  

Negizgi eki bólimge jalghasqan ýshinshi bólim – qosymsha, onda  ahlaq (etika) qaghidalary, yaghny jaqsy menen jamandy aiyru taqyryby qamtylghan (jan tileuin tәn tileuinen aiyra bil dep ýiretedi Abay). Aldynghylar jantanu ilimining teoriyalyq negizderi bolsa, songhy bólim – etika, yaghny atalmysh ilimning tәjiriybelik jaghy dep biliniz.    

Sóz basynda «Tasdiyq» traktaty – әlem oiynyng alyby Abaydyng qorytyndy shygharmasy degenbiz. Áueli onyng mazmúny men qúrylymyn anyqtap alu manyzdy. Alghash ret traktatty ýshke jiliktep, osy ýsh bólimge at qoyyp, bayandap otyrghan jayymyz bar.  

Traktat sheshuin bergen әlemdik mәsele kóp. Sonyng biri – «tolyq adam» tújyrymy men sufizm ilimi arasy baylanysyn saraptaugha kósheyik.

Nege ekenin qaydam, óz yrqymyz ózimizge tiygen jyldary sopylyq dese ýrkektep, at-tondy ala qashtyq. Sufizmdi qazaq topyraghyna әkep, baptaghan Yassaui, sol siyaqty Abay, Shәkәrim múralary filosofiyalyq qyrynan zerttelip-zerdelenbedi. Imansyzdyq jaylap, bylyqqa battyq. Jalpy jahandyq órkeniyet turaly da osyny aitamyz. Batys jaghalauy qaysy, Shyghysyng qaysy? Aynala tastýnek tyghyryq. Jan azyghyn kýittemegendik aqyry osyghan әkeldi. Ruhany órkeniyet әl-Farabiyding traktattary, Yassauiyding «Diuany hikmeti», imam әl-Ghazaliyding «kәmil adam» teoriyasy taralyp, dәruishtik qozghalys qarqyn alghanda órlep, tútynushylyq jengen tústa tómen qaray qúldyraghan bolatyn. Býgingi Jaratushynyng synaghy – pandemiya júmyr basty pendege osy transformasiyany eske salatynday. 

Filosofiyada «teologiya», islam әleminde «maghrifatulla» delinetin «Alla taghalany tanymaqtyq» ilimine keleyik. 1895jylghy «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» óleninde:

Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri,
Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri, – deytin Abay, osy teologiya ilimin «Tasdiyq» traktaty kirispesinde keltirgen ghylym klassifikasiyasynda da manday aldygha qoyady. Bile bilsek,  Allagha jaqyndau, Qúdaygha ghashyqtyq – sopylyqtyng basty ústanymy. Islamda tariqat – jýrekti tazartu joly delinse, Abay da ony: «Qúday taghalanyng jolyna  jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza músylman, tolyq adam» dep bekitedi. Qay qyrynan kelsek te, Abaydyng «tolyq adam» tújyrymy men sufistik «kemel adam» ilimi arasynda qayshylyq joq. Tek qana bir saghada toghysqan, bir-birine kirige órilgen kelisim men ýilesim. Olay bolmaghy, qúdayshylyq pen adamshylyq tәrbie – ekeuine de ortaq altyn jeli.  

Biraq, Abaydyng sufizmge kózqarasy dauly, әzirge ghylymy ortada sheshimin tappay keledi. Ekining biri oishyl sopylyq baghytty synaghan degen pikirin aldymyzgha tartary sózsiz. Búl qalay? Osy mәselege toqtalayyq.   

Abay jaryqtyq: «Pendelikting kәmәlaty әuliyelikpen bolatúghyn bolsa, kýlli adam tәrki dýnie bolyp «hu» dep tariqatqa kirse, dýnie oiran bolsa kerek. Búlay bolghanda maldy kim baghady, dúshpandy kim toqtatady, kiyimdi kim toqidy, astyqty kim egedi?...», – dep keledi de, traktat sonynda: «Qúday taghala jolyna jýrudi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol – taza músylman, tolyq adam delinedi» dep tújyrady. Qayshylyq pa – qayshylyq!

Mәsele sonda, Abay din jolyn emes, dinshi kisilerdi synaghan. Qyryna alatyny da, minep-sheneytini de – dýmshelik. Endeshe aiypty Abaydan emes, oishyl oiynyng terenineboylay almaghan ózimizden izdegen jón bolar.          

Óziniz de oilanyz, dýniyeden suynu (tәrki dýniye) men nәpsiden suynu (nәpsini fida qylu) bir nәrse me? Joq, olar qayta antogonistik úghymdar. Hakim Abay «dýniyeden suyn, ony tәrki et!» deuden aulaq. Oghan: «Búlay bolghanda maldy kim baghady, dúshpandy kim toqtatady, kiyimdi kim toqidy?...», – degeni aiday aighaq. Búl azday, dýnie (ghúmyr da) – adamgha «rahatyn kórmegine bola jaratqan» Allanyn  syiy, bergen nyghmeti dep eskertedi.  Osynau ghajayyp syigha «suyq kózben qarap, eskerusiz  tastap  ketpek aqylgha, әdepke, ynsapqa dúrys pa?» deydi. 

Abaysha pendelikting kәmәlattyghy – dýniyeden suynugha ya baylyqtan qashugha tirelip túrghan joq. Dәlelge oishyl ýsh sahabany atap aityp, «ýsheui de ýlken baylar edi» deydi. IYә, tәrki dýniyelikti tandaghandar da barshylyq.  Biraq olargha әuliyelik nege kerek, tariqatqa ne ýshin kirgen? Olargha keregi – júrtshylyqty jamandyqtan jiyrentip, jaqsylyqqa búru.  Qanday amal etse de, kózdegeni – mahabbat qylu. Múny Abay: «...Men janymmen úrys qylghanda, halyq eng bolmasa nәpsisimen úrys qylyp, ...nәpsiden suynyp, ghadalәt, marhamat, mahabbatyna bir qarar bolar ma eken degen ýmitpenen bolsa kerek» dep úqtyrghan. Kórdiniz be, shyn әuliyelikting tabighaty men serti júrtqa mahabbat qylugha sayady.    

Abay bilim jinap ter tókpey-aq, onan bólek, eshkimge jany ashyp, jәrdem qylmay-aq «әulie boldyq», meyli, «tariqatqa kirdik» deu adasqandyq deydi. Shyn sopylyq – «júrtqa qylghan artyq mahabbattan hisap». Jalghan sopylyq payda, maqtannan – «basyna hәm bir ózine ózgeshelik bermekten» tumaq. Búrynghy jәne keyingi sopylar arasyndaghy prinsiptik aiyrym osy.

Hakim Abay men sufizm araqatynasyn tekseruden týierimiz: arada aita qalarlyq qayshylyq bolmaghan, boluy da mýmkin emes. Abay islamnyng jýregi – sufizmdi emes, onyng ishin kórmey, tek porymyn tanyghan dinshildikti synaghan. Búl jәitti anyqtau ózektiligin joghaltqan joq. Jalpy Abaydyng dinge degen kózqarasy taptyrmas antivirus. Sol arqyly shetin (radikaldy) kózqaras,  fanatizm kórinisterine, sonday-aq, uahabistik aghymgha myqtap tosqauyl qoigha mýmkindik tuady. 

Sopylyq, ekinshi aty tariqat – tek tazalyqtyng ghana emes, ghylymnyng da sara joly (islam ghúlamalary tegis osy ortadan shyqty).  Sebebi, qúdayshyl kisining ruhy oyanyp, dýnie kóringen, kórinbegen syryn biluge –  zor bilim iyesi bolugha úmtylmaq. Ayta óteri, ómirde eng tolymdy maqsat – Qúdaygha mahabbat qylu deydi Abay. Osy satygha jetkendikting belgisi – adamzattyng bәrin sýng. Kәne, ol ýshin ne isteu kerek? Oghan Abaydyng berer jauaby: «Bauyrym» dep jәne «Haq joly osy» dep sýi! Búl, әriyne, óz aldyna bólek arnaly taqyryp, ony ekshep, taldaudy kelesi maqalamyzda jalghastyrmaqpyz.

Qorytyndy: Ózderiniz de kuәsizder, Abaydyng ústanghany –  sopylyq tanym degen payymdy nyqtaugha talpyndyq. Myna materialdyq kókjiyekte asqar taudyng kýnmen shaghylysqan úshar basynan biyik eshtene de joq. Sol siyaqty ruhaniyat әleminde sufistik filosofiya adamzat aqyl-oyynyng búlt qona almas shyny ekeni sózsiz. Osyny moyyndaytyn bolsaq, adam balasy damuynyn, ishki dýniyesi ózgeruining ainasy siyaqty kemel tuyndy «Tasdiyqty» tanyp-biluge, ondaghy kýrdeli mәselening biri –  «tolyq adam» iydealynyng qyr-syryn týsinuge esikting aiqara ashylaryna senimimiz kәmil. 

Asan Omarov,

zertteushi

Abai.kz