Jazushy Q.Shabdanúlynyng tughanyna 100 jyl...

Aqyn, jazushy, dramaturg, synshy Qajyghúmar Shabdanúly turaly әngime qozghasaq, onyng kóp tomdyq «Qylmys» romany esimizge oralady.

Q.Shabdanúly 1925 jyly qazirgi Shyghys Qazaqstan oblysynyng Tansyq eldi mekeninde dýniyege kelgen. 1930 jyldardyng basynda Qazaqstandy jaylaghan asharshylyqtan bas saughalap, ata-anasymen shekaranyng arghy betindegi Tarbaghataydyng Dórbiljin audanyna auyp barghan. Ol keyin Tarbaghatay aimaghynyng Dórbiljin audanynda ortalau mektepti tamamdap, 1942 jyly Ýrimjidegi pedagogikalyq oqu ordasyna bilim jetildiruge keledi. Qajyghúmar Shabdanúly 1944 jyldary osy bilim shanyraghynda jýrgen kezinen bastap, óleng jaza bastaydy. Onyng Japon-Qytay soghysyn taqyryp etken «Sondyqtan» degen túnghysh óleni sol kezdegi «Shynjang gazetinde» jariyalanghan.

Qajyghúmar 1951 jyldan bastap Ýrimjide alghashynda «Odaq» jurnalynda, keyintinde Shynjang әdebiyet-kórkemóner birlestigining «Shúghyla» jurnalynda  redaqtor bolady. Ol osy tústa «Bizding ýi», «Kóktem», taghy basqa ólenderin jariyalady. 1954 jyly  «Baqyt jolynda» atty povester jinaghy jaryq kórdi. 1956 jyly onyng Ortalyq Últtar baspasynan «Ólender men dastandar» atty jinaghy basylyp shyqty. Onyng «Ángime adam obrazy jayynda» atty ghylymy zertteui men «Poeziyamyzdyng kenjelikteri» qatarly alty-jeti syn maqalasy júrtshylyqty eleng etkizdi.

1958 jyly Qytayda bastalghan «onshyldar» men «solshyldargha» qarsy sayasy nauqan bastalghanda Qajyghúmar Shabdanúlynyng basyna qara búlt tónedi. Ol osy barysta sayasy aiyptaularmen bas bostandyghynan aiyrylyp Taklamakan shólindegi Tarym lagerinde 22 jyl aidauda bolghan.

1978 jyly Qytay sayasatynda ýlken ózgeris bolyp, biylikke Dyng Shauping tóragha bolyp kelgennen keyin, sayasy tútqyndargha bostandyq beru, olardy aqtap, qyzmetin qalpyna keltiru degen kenshilik sayasatynyng arqasynda 1979 jldyng sonynda ol aqtalyp bostandyqqa shyghady. Qajyghúmar Shabdanúly osy tústa «Qylmys» atty kóp tomdyq romanyn jazyp qalyng eldi dýr silkindirdi.

1986 jyly jeltoqsan aiynyng sonynda «últtyq derbestikti kózdeytin «Ýmit» atty partiya qúrdy jәne Qazaqstannyng astyrtyn úiymdarymen baylanys jasady» shetel jansyzy degen aiyptaularmen qayta tútqyndalyp, 13 jylgha bas bostandyghynan aiyrylady. Jaza merzimin Ýrimji qalasynyng №1 týrmesinde óteydi.

Q.Shabdanúly týrmeden bosap shyqqannan keyin ómirining sonyna deyin Qytay biyligi ony ýiqamaqta ústady.

Qytay ýkimeti tarabynan sayasy sebepterge baylanysty zansyz qudalanghany ýshin Qajyghúmar Shabdanúly qamauda otyrghan kezde shtab-pәteri London qalasynda ornalasqan Amnesty International adam qúqyghyn qorghau úiymy ony «ar-ojdan tútqyny» dep tanyp, Qytaydyng qúzyretti resmy oryndarynan ol kisige baylanysty әdil tergeu men ashyq sot jýrgizuin jýieli týrde talap etken.

Qart qalamger ózining kindik qany tamghan jeri – Qazaqstangha oralu armanyn aityp, 2006 jyly Qazaqstan preziydentine hat ta joldaghan bolatyn. Arada birneshe jyl ótkende taghy hat jazdy. Biraq búl armany oryndalmay, qazaq qalamgeri aqtyq demi ýzilgenshe tughan jerge jetudi ansap ótti.

Sol kezderde, «Qylmys» romanynyng ekinshi kitabynan men (Álimjan Áshimúly) dayyndaghan «Ala býlik» (No 52-53, 4 mamyr, 2002 j), «Meningiyt» (No 57, mamyr, 2002 j.) degen eki ýzindi «Jas Alashqa» art-artynan jariyalandy. Oqyrmandar jyly qabyldady. Mýmkin bolsa «Qylmystyn» birinshi kitabynan bastap týgel gazetke berip otyrsandar jaqsy bolar edi» dep ótinish aitqan oqyrmandar da boldy... Onday mýmkindik bize qaydan bolsyn.

Osydan keyin 2004 jyly jazushynyng «Pana» romany Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng «Atajúrt» baspasynan basylyp shyqqan bolatyn. Búl roman Shynjandaghy últ azattyq kýresting qaharmany Zúqa batyr ómirin arqau etken shygharma bolatyn.

Kóp ótpey, aty anyzgha ainalghan jazushynyng 6 tomdyq «Qylmys» romanynyng birinshi kitaby Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng «Atajúrt» baspasynan 2005 jyldyng sonynda jaryq kóredi. Atalghan romannyng shyghuyna demeushilik kórsetken "Fud Master" kompaniyasynng diyrektory Sәken Seyfullin myrza eken.

Ádebiyetshiler ýiinde Qazaqstan Jazushylar odaghynyng basqarmasy men Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng úiymdastyruymen jazushynyng 80 jyldyq merey toyyna oraylastyryp ótkizgen merey toyynda qalamgerding «Pana» romany men «Qylmys» romanynyng birinshi kitabynyng túsaukeseri ótti. Eki kitapty tóte jazudan kirillisagha audaryp dayyndaghan belgili aqyn Jәrken Bódesh bolsa, redaktory Tilek Dәuletov.

Alashtyng azamaty Q.Shabdanúlynyng 80 jyldyq mereytoyyna qatysyp, alghash sóz alghan Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng búrynghy tóraghasy Núrlan Orazalin myrza: «Qajekendi bilmeytin qazaq kem de kem shyghar. Ol kisi turaly bayandama jasaudyng ózi artyq. Men ol kisini qapasta jatqan arystangha balar edim», – dedi. Ol Q.Shabdanúlyn elge aldyru ýshin Qytaydyng qúzyrly organdaryna talay ret hat jazghanyn, odan nәtiyje bolmaghandyghyn aitty. Biz biraq azamatyn qúrmettep Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng 2001 jyly Q.Shabdanúlyna Halyqaralyq «Alash» syilyghyn bergenin bilemiz. Odan keyin sóz alghan Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghy tóraghasynyng birinshi orynbasary Talghat Mamashov myrza: «Qazaq intelleiygensiyasy shetelderde de bar ekenin moyyndauymyz kerek. Sonyng bir ókili – Qajeken», – dedi.

Al, keyin 2009 jyly kәsipker jigitterding qarjylay kómek kórsetuimen «Qylmys» romanynyng tolyq núsqasy (6 tomy) Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynyng «Atajúrt» baspasynan basylyp shyqty. Eki myng danamen jaryq kórgen Qajyghúmar Shabdanúlynyng «Qylmys» romanyn 2010 jyly qantar aiynda mәdeny sayasat jәne ónertanu instituty Qazaqstannyng memlekettik syilyghyna úsynghan bolatyn. Biraq syilyq taghayyndaytyn komissiya «búl shygharmanyng Qazaqstangha qatysy joq» degendi kóldeneng tartyp, ony tiziminen alyp tastaydy.

Biyl klassik jazushy Qajyghúmar Shabdanúlynyng tughanyna 100 jyl tolyp otyr. Qalmagerding osy mereytoyy, eskerusiz, eleusiz ótip ketpesin degen oimen jazushyny eske alyp, onyng shygharmalary turaly oqyrmangha azda bolsa mәlimet bere ketu ýishin әdebiyettanushy, ghalym Ahmetbek Kirshibaydyng «Qazaq әdebiyet tarihynan tandamaly ýlgiler» ata kitabyna engen, Qajyghúmar Shabdanúlynyng alghash jazghan shygharmalary turaly taldaularyn nazarlarynyzgha úsynudy jón kórdik.

Álimjan Áshimúly

Qajyghúmar Shabdanúlynyng poeziyadaghy beynesi

Ádebiyetimizding tabaldyryghyn poeziyamen attaghan Qajyghúmar Shabdanúly alghashynda qysqa ólender men kólemdi dastandar jazumen tanylghan talant iyesi. Onyn  «Bizding ýi» atty dastany qazaq auylynyng otbasylyq hal-jayyn kórkem tiptendirgen, syrshyl tuyndy. Halyqtyng kónil kýii men biyik jetistikterin arqau etken, sezimge bay kórkem suretti lirikalary jәne satiralyq ólenderi oqyrmandaryn erekshe әserge bóledi. Onyng alghashqy kezde jazghan satiralyq ólenderinde halyqtyng qalyng búqarasyna, enbekshi qauymgha jat kózben, mensinbey qaraytyn topas-toghysharlar syngha alynady. Onyn  «Ólender men dastandar» atty jinaghyndaghy aluan taqyryptaghy ólenderi men kólemdi tuyndylary dәuir ruhy men zaman kelbetin keskindegen shygharmalary qazaq poeziyasynyng kórkemdik biyigin tanytqan dýniyeler.  Búl tól tumalar aqynnyng sol kezdegi qazaq poeziyasyndaghy ózindik ornyn aiqyndaghan dýniyeler.

Kórkemónerding mindeti – adamnyng estetikalyq sezimin jetildiru. Oqyrmandargha erekshe әser etu arqyly kórkem sana ornyqtyru, ony qalyptastyru. Kórkem әdebiyet qashan da últ ruhyn asqaqtatugha qyzmet etedi. Aqyn qashan da kórkemdigi joghary shygharmalary arqyly ghana oqyrmandarynyng jýregine jol tabady. Qajyghúmar Shabdanúlynyng ólenderi men dastandary – adamdardy talghampazdyqqa tәrbiyeleuding basty qúraly. Aqyn әr tuyndylarynda tyng obrazdar jasap, sol kórkem jyrlarymen halyqtyng jigerine jiger qosady.

Ol ómirding kólenkeli tústaryn qara týnge úqsatyp:

«Kózge týrtse kórgisiz,

Kórinbeytin bir sanlau.

Ótip ketken ómirimiz,

Beyne týnek týn edi-au?

...

Kókte búlt, jerde mún,

Dala del-sal, qalghyp tau.

Jeli qasiret lebindey,

Jauyny kózden jas parlau.

...

Qala dertting molasy,

Qayghy ósken bop zarlau.

Týtin jútqan shanýrlep,

Qasiret toly baqsha-bau» – dep, zúlymdyqtyng tory torlaghan toghysharlyqpen, topastyqtardy satiranyng otymen órteydi.

«Janama әkim japalaq,

Kenkie sharlap júrt sharlap.

Jer basa almay taltandap,

Tym qorqau jemi elden sap.

«Jer Tәniri» taghy bar,

Sol týnge tәn qasqyrlar.

Jay qasqyrdan parqy bar,

Onysy súmdyqpen shyrmau.

Shoy jelke astau qarny bar,

Toysa kózi tarylar.

Ólsheusiz qazyna sansyz mal,

Jyljymay jatyp tabylar.

Jútqan sayyn obyghar,

Sharuadan qalta qaghylar,

Toyymy qayda oipyr-au».

Aqyn mysqylday otyryp, «Ólsheusiz qazyna, sansyz mal» iyelerining tulaghyn qaghyp, silkedi. «Jútqan sayyn obyqqandardyn» sharualardyng qaltasyn qaghu arqyly bayyp otyrghandaryn shyjghyryp betterine basady. Oqyp otyryp, qoghamy bolmysqa óshige qarap, oghan nәlet-qarghys jaudyrasyz. Aqyn «Tizginsiz halyqshylar» atty satiralyq ólenderi toptamasynda keybir burokrat, shyrt týkirip shirengen mansaptylardyng is-әreketterin «tebingiden tese atady». Talant iyesi kelesi qayyrymda kópshilik janyna shuaq shashugha úmtylady. «Kóktem» atty óleninde kәrini de, jasty da әserli sezimge bóleydi. Shonjarlar ezgisinen teperish kórip jýrgenderdi serpilte sergitkisi keledi.

«Kýlim qaghyp keldi kóktem,

Keldi kóktem núrlanyp.

Solqyldaghan órim boyy,

Tal boyy myng búralyp.

Jamylghany jasyl jibek,

Jasyl jibek jelbirep,

Aq ýkidey aqsha búlty,

Aqsha búlty ýlbirep».

Múnda «Jamylghany jasyl jibek» kóktemning «Aqsha búlty ýlbirep», jelpip ótken hosh iyisti samalynyng janyndy rahatqa bóleytini kórkem órnektelgen. Búlbúlsha sayraghan jyr ýninen jýrek shattyghyn tyndaghanday bolasyz.

Ólende tabighat suretin sipattaumen ghana tynbay, oy kestesinen ómir ózgeristerin angharyp, kýlim qaghyp kelgen kóktemning lәzzәtyna bólenesiz.

Qajyghúmar Shabdanúlynyng sezimge bay lirikalary men sujetti ólenderi, dastandary – Qytay qazaq poeziyasynyng kóshbasshylyq ýlgisi.

Q.Shabdanúlynyng prozalyq shygharmalarynyng qyrlary men syrlary

Qajyghúmar Shabdanúly asa kórnekti jazushy. Ádebiyet tabaldyryghyn poeziyamen attaghan talant iyesi kóp irkilmey prozagha bet búrdy. Kýrdeli janrdyng keng tynysyn el ómirin, qogham bolmysyn, adamdardyng jan әlemin kósile qamtugha paydalanghysy keldi.

Qajyghúmar Shabdanúly «Jalghas jýrekter», «Jarqyn qyz» әngimelerin jazu arqyly kórkemsóz qúpiyalaryn iygere kele qazaq prozasyndaghy túnghysh kesek tuyndy «Baqyt jolynda» atty povestting birinshi kitabyn 1954 jyly jariyalady.

Jazushy «Baqyt jolynda» atty shygharmasynda alghashqy moyynserik pen koprasiya bolyp qauymdasu kezenin tóltumasyna arqau ete otyryp, enbekshi búqaranyng ómir kýresi jaghdayyndaghy ósu baspaldaqtaryn  shynayy surettegen. Búl shygharma 1956 jyly Shynjandaghy әdebiyet jarysynda birinshi dәrejeli syilyq alyp, jeke kitap bolyp basylady.

Povestting arqalaghan jýgi – Qytay kommunistik partiyasynyng qazaq saharasyndaghy sayasy reformalyq әreketimen úshtasyp jatyr. Múnda Ly Baujy men Qabyldyng is-әreketteri boyynsha oqigha órbip, taramystay taramdala tartylyp, nanymdy qisyn tabady. Áraluan qaqtyghystar arqansha esiledi. Osy ónirde Qabyldyng ýgit-nasihaty negizinde kedeyleri birlesip, baylardan irgelerin aulaqtap, olardyng qúzyrynsyz basqa jol tabugha әrekettenedi.  Kóben qart, Qasen bastaghan sharualar alghashqy mýshe bolyp, janasha ómir keshuge yqylastanady. Shygharma keyipkerleri zaman aghymyna say qaqtyghystardy ózderin ózderi biyleu dәrejesine jetip, qayshylyqty oqighalar barysynda dosy kim, qasy kim ekenin ajyratu baspaldaghynan ótti. Osynyng nәtiyjesinde el ishinde eseygen Sayra, Qaster bastaghan jana úrpaq boy kórsetti. Búghan qarama-qarsy Mayqan, Shamihan tәrizdi baylar men  mansaptylar silkinis ýstindegi jastardy búrynghy diny nanym-senimning shenberinen shygharghylary kelmedi. Sahara tósinde jýrse de bolashaqtarynyng jarqyn ekenin sezingen sana serpilisindegiler erkindik, bostandyq izdep, shiyrshyqtaydy. Bay manaptardyng kýnining bata bastauy Ly Bauji, Qabyl, Qaster, Sayra bastaghan kedeyler qauymynyng basqasha jol tandaularyna týrtki boldy. Sol tandaularyna kýressiz, kýrestegi jenissiz jete almaytyndaryn olar týsindi. Gomindang ýkimeti kezinde abaqtyda bolghan, sóite túra Qabylgha qol úshyn bergen Ly Baujy búl tústa audannyng jetekshisi edi. Ol senim artqan Qabyl qatarlylardy qoldap otyrsa, Qabyl da Sayra men Qasterge núr sәuleli jol úsyndy.

Qabyl obrazy. Shygharmadaghy Qabyl tónkerisshil jauynger sipatymen túlghalanady. Ol kýres ýstinde daralanady.

Sayra obrazy. Sayra, Ly Baujy men Qabyldardyng tәrbiyeleuimen qarapayym auyl qyzdarynyng arasynan tang júldyzynday jarq etken obraz, shygharmadaghy basty keyipkerlerding biri. Ol – Mayqan baydyng otyz jyl boyy jalshysy bolghan Qasen shaldyng qyzy. Sayra әkesi Qasendi Mayqan ólimshi etip sabap, ash-jalanash júrtyna tastay kóshkende, endi ghana es bile bastaghan býldirshin edi.  Ol ashtyqtan әlsirep, tayaqtan talyqsyp, ynyrsyp jatqan sorly әkesin arashalamaq bolyp, Mayqannyng shaypau toqaly Mәliykening zәrli qarghysyn estip, uyz denesi týrshigedi. Ýlbiregen aq tamaghyna onyng mystan sausaghy tanba salyp, shashy kýnәsiz júlynyp, jәbirlene enireydi. Sol sanaly boyjetken әdiletsiz qoghamgha túnghysh ret qabaq týiip, kektenedi. Sayra sol kýnnen bastap zorlyqshyl, ozbyr minezdi baylargha, biylik basyndaghylargha tisin qayrap ósedi. Júrtta qalyp qanghyryp qalghan onyng otbasyna Qabyldyng demeu bolyp, kómekke kelui – qyzdyng ertenge degen ýmit otyn ýrleydi. Erkin enbek etuge qúlshynady, auyldaghy Qaster sekildi pikirlestermen bostandyq izdeydi. Kókirek kózin oyatar oqu oqyp, bilim alugha qúlshynady. Malgha mastanghan Shayqan myrzanyng túzaghyn ýzip ketedi, әri oghan qarsy kýreske shyghyp, diny senim men salt-sananyng shyrmauyndaghy  Mayqara, Jәpet tәrizdi kózderi kólegeylengen ata-anasyna sabyrlylyqpen tәrbie berip, batyl ýgit jýrgizedi. Adal mahabbatty ardaq tútyp, keleshekte baqyt otyn mazdatar teni auyl jigiti Qaster dep biledi. Sayra sanasy oyanyp, tendikti, erkindikti qadirlegen qazaq saharasyndaghy qazaq qyzynyng alghashqy qarlyghashy.

Shygharmada Sayramen iyqtas jetilgen jalyndy da zerdeli jas Qaster obrazy da tiptik dәrejege kóterilgen. Kópti kórgen Kóbey qarttyn:  «Baymúrat pen Mәmetimdey alyp, Qasterimdey qyran, Dýisenqúlday isker, Qara shegirtkemdey kónildi (Qara shegirtke – qúrdasy Dýisenqúldyng әzilmen qoyghan aty), Sayramday aqyldy, Mәryashymday synshy bolsa osy júrt әldeqashan basqasha ómir sýrgen bolar edi» degenindey, el erteni rasynda osylardyng qolynda bolatynyna dausyz senesiz.

Q.Shabdanúlynyng obraz jaratu ereksheligi

1. Qajyghúmar Shabdanúly shygharmalarynda yqsham minezdermen keyipkerlerdi tiptendiruge asa sheber jazushy. Ol keyipkerler minezin daralay oinata otyryp, әleumettik ortasyna qaray tiptendiruge de jattyqqan.

Qytaydyng klassik jazushysy Lu Shýn: «Bir adamnyng ereksheligin ónimdi etip, yqsham suretteu ýshin eng jaqsysy onyng kózin dúrys suretteu kerek...» jәne «Eger keyipkerding shashyn әrqalay qúbyltyp, sonshalyqty sheber nәzik sheberlikpen surettegenmen de, menshe ol bәribir mәnersiz bolar edi», – deydi. Kózdi suretteu arqyly shygharma keyipkerlerining ruhany dýniyesining eng yqsham syrtqy beynesin mýltiksiz jasaugha bolady. Óitkeni kóz kónilding terezesi.  Adamzattyng kózinen úshqyndaghan ruhy sәulesi negizinde onyng býkil ishki jan әlemin aqtarugha bolady. Qajyghúmar Shabdanúly keyipkerlerining harakterin ashuda kózdi syrtqy portretting mәndi belgisi etip alyp, eki týrli kózqarastaghy Mayqan men Qabyldyng harakterlerin barynsha ashqan. Mysaly: «Asqaq qyzyl kóz ben angharly qoy kóz úshqasa ketti, osy sәt ekeui eki dýniyening jaratqan kózindey kórindi Baymúratqa. Bir-birine zor aiyrmashylyqpen qarasty. Qyzyl kóz obamyn degendey shatynay qarady da qonyr kóz oba almassyn, kýning ótip barady» degendey beygham barlap óte shyqty. Sonda da óktem minezdi, Sabyrdyng mol oty Mayqannyng ishi-syrtyn aqtaryp tastaghanday kirpigin bir qaqtyryp ótti. Týbine jete mysqyldap qadalghan otty kózge baqqysy kelmedi dese Qabyldyng Mayqaramen kezdesken suretinde: «Orta boyly sary jigit kýn sayyn zorayyp, salauaty kýn sayyn artqanday bolyp keledi. Kózi onyng oily qonyr kózine týskende, túla boyy әinek bolyp kelgendey, jýregin jasyrar jer taba almay qalghanday ishki seziminde de bir sasqalaqtyq payda boldy». Kóz suretteri arqyly keyipkerlerding jiyntyq minezderi men ruhany ishki әlemi shynayy ashylghan. Sayragha súqtana kóz jýgirtip, oghan túzaq qúryp jýrgen Shayqannyng portretin jәne syrt beynesindegi mәndi belgilerin kózi arqyly aighaqtap, Shayqannyng ruhany dýniyesin tolyq qoparghan. «Qoiy qara qasty, qyr múryn, qyzyl Shayqan sarghylt kózi syrtyna shyghyp ketkendey jarqyrap, kirpik qaqpay qadalyp qalypty» . Ol nemenege qadaldy?

«Sayra Shayqan qaraghan sayyn qyzyl bórte laq tekeni elestetip otyr edi», jәne qoladan jasalghanday shimirikpeytin sarghylt jyltyrauyqty taghy kórdi de Sayra isine qayta ýnildi. Osy orayda Sayranyng sipatyn da nanymdy surettep, oghan minez darytady. «Keng etekti qyzyl kóilek, syrtyndaghy qara triko, kónetoz kamzolymen tengeli taqiya da uyljyghan oimaqtay ghana auyzben jarastyq otynday jaudyraghan qara kózding ózi ghana býkil beyish núryn qúiyp túrghanday kórindi Shayqangha...». Taghy birde «Aq kóilek, qara kamzol kiyip kelgen sylang qyz qyzghanyshtyng shoghynday jaynap, kózding jauyn alady». Mine, osy yqsham berilgen syrtqy suretterden oqyrman Shayqan men Sayrannyng bir-birimen ymyralaspaytyn obrazdaryn aishyqtap, eki týrli pishinderin kóz aldymyzgha keltirip, birimen-biri qabyspaytyn ishki dýniyelerindegi syrlaryn aqtaryp salady.

Qalamger Sayranyng aldynda talay ret qara basyp sýrinip, qabynghan qyr sonynan qalmay ólip-óship jýrgen, biraq esh shimirikpeytin, orta boyly, semiz, qyrmúryn, qyzyl Shayqannyng suretin onay syzghan. Osynday kespirmen Sayranyng aldynda ózin oqymysty ekendigin dәleldegisi kelgeni bolmasa, qolyndaghy kitaptyng aty ne maghyna beretinin týsinbeytin, topastyghymen, Sayra birneshe ret betin qaghyp tastasa da, sonynan qalmaytyn ezdigin, jazushy óte yqsham boyaumen dәiektegen.

Búdan qalsa shygharmadaghy «Tikshe ótkir kóz, iyqty kelgen orta boyly jas jigit, aq tisin shygharyp kýlushi edi» dep tóltumada keyipteytin Qaster obrazynyng da boyauy qanyq.

2. Qajyghúmar Shabdanúly – ortaq harakter, dara minez darytugha da sheber jazushy. Ádeby shygharmalardaghy barlyq tiptik obrazdardyng eki týrli ereksheligi bar. Ol – daralau jәne tiptendiru әdisteri. Búl ekeui biri-birinsiz tolyqpaydy. Osyndaghy tiptik obraz degenimiz – kemeline keltire ortaqtastyru әri tútastyra biriktiru. Qoghamdyq ómirdegi әr adam belgili bir toptyng mýshesi, al toptyq sipat adamdardyng jany da mәni. Al, obraz daralyghy degenimiz – ortaqtyqtan bólshekte beynelenetin jekege tәn naqty qasiyet. Búl daralyq qasiyetke keyipkerlerding (jeke ózine tәn beyneleu tәsili) sezimi, moraly, әuesi, әdeti, psihologiyalyq kýii, bilim dengeyi jatady. Mine, osylar obrazdyng eng kórnekti daralyq erekshelikterin qalyptastyrady. Qajyghúmar Shabdanúly povestinde tiptik keyipkerlerding tiptik te daralyq ta qasiyetterin sheber aishyqtaghan. Ol Shayqannyng daralyq qasiyetin onyng ortaqtyghyn beyneleudegi tiptik harektr etken.

Shayqan malgha, baylyqqa mastanghan, sanasy soqyr, kórseqyzar, topas beyne. Onyng bala kýninen qalyptasqan bir әdeti, ol – júrt maqtaghandy qalayda qolyna týsiru, al alaryn alghan song onyng endigi qajetiligine de nazar audarmaydy. Jazushy onyng osy daralyq minezin: «Júrt maqtaghannyng barlyghyn óz basyna jiugha qúmarlyq Shayqannyng sýiegine singen әdet edi. Búryn balalar maqtaghan saqany zorlasa da, jylasa da almay tynbaytyn qarshaday kókirek keude, óse kele el maqtaghan atty da, qústy da qolyna týsirmey qoymaytyn «jyryndy jigit» bolghan. Qazirge deyin onyng talay ret dostasyp, biraq әldeqashan úmtylyp ketken «it tamyrlary» men «qús tamyrlary» tipti kóp. Onyng «dostaryn» tez úmytatyn jóni de bar. Óitkeni bosaghasyna baylanghan bәige at ta, jýirik tazy da, qyran qús ta, búzylyp, az uaqyt ishinde aqymaq «jәndikke» ainalyp ketedi. Óitkeni enshilerin enshilese de baptap ústau úolynan kelmeydi. Búzylghandaryna «iyesine tartqan iyt» «iyesine tartqan qús» dep әbden ýirenip alghan.  Mine, búl – Mayqannyng ózine ghana tәn daralyq minezi, bilimi de, óresi de osy ólshemde.

Shayqannyng osy jayyn biletin Dýisenqúl «qyran» dep maqtap sarsha asyratqany bar-dy: «Ol bir su býrkitin ústap alypty da, oghan tomagha kiygizip, jatyp baptapty. Sóitip eki-ýsh kýnnen keyin sybaylas dostary arqyly «býrkitting keremet qyrandyghy» jóninde neshe týrli qaueset taratyp ta ýlgeripti. Múny Shayqannyng sergek qúlaghy shalyp qalyp, jetip kelmesinbe. Jatyp kelip jalynypty, Dýisekene at beripti almapty, atan beripti almapty, kýshtepti bolmapty, aqyrynda shynashaqpen dostasyp ant-su ishiripti de, «qynjylsa» da qynq etpegensip әreng beripti Dýiseken» [17, 42] dese, Jazushy sol Shayqandy Shayqan Sayrany kórgen sayyn kóre bergisi keledi, nege sýietinin de, qalay sýietinin de angharyp jýrgen ol joq. Áyteuir qyzdy júrt maqtaghan song qyzynyp ketti ózi. Týnine toqsan aunap kórer týsi de bir Sayra...». Maygharanyng ýiine kýnine eki kelip, tórt qaytyp jýr. Tólegenmen ortaqtasyp salghan eginine kele jatyp ta, odan qaytyp bara jatyp ta «sogha ketedi». Qalagha bara jatqan bolyp ta, odan qaytyp kele jatqan bolyp ta soghady. Keyde ústagha túrman órgizip te, ony kýmistetip te, altyndatyp ta, ýzengi bauyn úzartqyzyp ta, qayta qysqartqyzyp ta kele beredi. Tipti bolmaghanda temeki qapshyq úmyt qaldyryp, orta joldan qaytady, shynynda bar búiymtayy bir Sayra bolatyn...». Mine, búl tiptik obrazdyng bólshektene beynelengen daralyq kórinisi.

Adamdardyng ómir joly taram-taram bir-birine úqsamaydy. Ár adamnyng eseyip-erjetui, ómirbayany, alghan tәrbiyesi, qoghamdyq ómirge qatynasy bolady. Mine, osylaysha adamnyng daralyghy qalyptasady.

Búghan say shygharmanyng qúrylysy da sheber júmdasqan. Oqighanyng bastaluy tartymdy, ayaqtaluy oigha jeteleydi, tartysty sheginister men tarihy dәuir kelbet dәiekti jýielengen. Sondyqtan povesti túlaboyynan olqylyq sezinbeydi.

Oqigha qaqtyghystary tez damyp, shúghyl sheshim tauyp, oqyrmanyn eliktirip, qyzyqtyryp otyrady.

Jazushy Qajyghúmardyng «Qylmys» atty romanynyng birinshi kitabynyng taqyryby 1933 jyldyng sonynda Jyng Shuryn ýstemdigin qúlatyp, biylik basyna kelgen Shyng Shysaydyng alghashynda býkil halyqty ózine qaratyp almaq bolyp jasaghan erkindigi – ailakerligi edi. Arada kóp uaqyt ótpey-aq ol tónkeris basshylaryn tútqyndau әreketin bastaydy. Qajyghúmardyng kóp tomdyq romany sol qyzyl qyrghyndy әreketti tolyq qamtyghan.

Kórnekti jazushy Qajyghúmar Shabdanúly qazaq әdebiyetining eng ýzdik jazushysy. Ol Qytay jazushylar odaghynyng mýshesi, Shynjang әdebiyet kórkemóner birlestigining alqa mýshesi bolghan.

Ahmetbek Kirshibay,

әdebiyettanushy, ghalym

Avtordyng «Qazaq әdebiyet tarihynan tandamaly ýlgiler» atty kitabynan yqshamdap dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz