Jaqynda qazaq sayasattanushysy Talghat Mamyrayymovtyng Ukraina.Ru mediabasylymynyng tilshisi Kirill Kurbatovqa bergen «Qazaq elitasy Qytaydyng ózderinen biylikti tartyp aluy yqtimaldyghynan qorqady//Qazaqstanskie elity boyatsya, chto Qytay mojet otobrati u nih vlasti» atty súhbatty jaryq kórdi. Biz atalghan súhbatty Abai.kz oqyrmandary nazaryna audaryp úsynyp otyrmyz.

– Talghat, Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaev búghan deyin eki el arasynda ózara paydaly ekonomikalyq әriptestik ornap jatyr dep atap kórsetip, Qytaydyng «ystyq qúshaghynan» onsha shoshyna bermeuge shaqyrghan bolatyn. Siz búl baghalaumen kelisesiz be? 

– Shyn mәnisinde ol jarym-jartylay adalyn sóz etip otyr. Qytay aqiqatynda Qazaqstannyng basty ekonomikalyq әriptesi bolyp tabylady. Kóbine-kóp bizding ekonomikamyz Bejinge basy baylauly bolyp keledi. Qytay – birinshi kezekte biz syrtqa shygharatyn shiykizattyq tauarlarymyzdy tútynatyn eng negizgi importerimiz. Solay bola túrghanymen songhy kezde Qytaygha azyq-týlik pen auylsharuashylyq ónimderi importala bastady.

Onyng ýstine, Qytay bizding ekonomikamyzdaghy eng basty investorlardyng biri bolyp sanalady. Qytay qazir bizding territoriyamyzda ónimderi eksportqa Made in Kazakhstan leyblimen shyghatyn әr týrli 50 zauytty iske qosugha belin bekem buyp otyr. Búl zauyttarda basynda 20 myng adam júmys istese, qanatyn kenge jayghan shaghynda olardyng sany eselep arta týsetin bolady.

Búl – bizding ekonomikamyzdaghy dau-damay alany. Syrtqa shygharatyn shiykizattarymyzdyng bәsi týsip ketuine baylanysty tuyndaghan ekonomikalyq daghdyrys jaghdayynda әm koronavirus pandemiyasy oryn alyp otyrghan kezde bizding biylik Qytaygha qatysty importtyng kólemining ósuine ýmit artady.  

Basqa jaghynan alyp qarasaq, sayasy ómirding ózi kórsetip otyrghanday  Qytay óte qatang ekonomikalyq sayasat jýrgizip keledi. Mәselen, Qytay ózine qaryz bolghany ýshin Tәjikstan territoriyasynyng bir bóligin alyp qoydy. Qytay óz nesiyesin bergen shaqta qatang talap qoyyp, nesie keri qaytarylmaghan shaqta týrli aktivter men resurstardy ózine tartyp alady. Qazaqstan da Qytaygha óte kólemdi somagha qaryz bolyp otyr.

Sayasy túrghydan alghan da Qytay ózin bәrin jalmaushy ajdahaday tanytady. Qalay bizding ekonomikalyq әriptestigimiz arta týsti, tap solay bizdegi Qytay elshisi bizdi tәueldi elge sanap, ózin imperiyanyng ókiltetti elshisindey sezinip, qúbylyp sala berdi. Ol ózin tym erkin ústaghany sonday, diplomatiyalyq etiyket normasyna bir týkirip, oiyna ne kelse sony qaymyqpay aita salatyn dәrejege jetti.

– Yaghni, Qazaq qoghamynyng sekemdenuining negizi bar ghoy?

– Áriyne. Onyng ýstine, búdan birer ay búryn qytaylyq BAQ Qazaqstan ejelden Qytay qúramyndaghy el, qayyra óz ýiirine qosylugha yntaly degen aqparat taratty. Búl kezdeysoq jaghday emes. Ári әldebir baqay qulyqtyng búghyp jatuyn da sezdiredi. Qytay kez kelgen jaghdayda biz mýltiksiz oryndaugha mәjbýr bolatyn óz yrqyn tanugha beyildik etude.

Bizding biylik pen qogham osyghan baylanysty alandauly. Qazaq biyligi birinshi kezekte Bejinning quyrshaghy bolyp qaludan qatty qorqady. Olar kóbine elding óz tәuelsizdiginen aiyryluynan emes, ózderining jeke dara biyligi men qaraqan bastaryna tiyseli ekonomikalyq aktivterinen aiyrylyp qaludan zәresi kete qorqady.

Búl arada bizding eldegi Qytay investisiyalary men nesiyelerining belgili bir bóligi bizding elitanyng investisiyalandyryluy bolyp tabylatyndyghyn da eskeruimiz kerek. IYә, Qytaymen birlesken kәsiporyndar memleketting ekonomikalyq mýddesin qorghau ýshin ashylady. Degenmen, olar Qytay jaghymen ymyralasyp, ofshordaghy aqshalardy múntazday etip, aq-qarasynyng jymyn bildirmey Qytay nesiyesi men investisiyasy esebinde de úsynady.

Sol sebepti bizding elita Qytay kez kelgen uaqytta osy bir týlki búlandylyq jayly aqparatty jayyp salyp ózderin aikәpir eteme deuden  zәresi zәr týbine kete qorqady. Qytay elshisining ózin sudaghy balyqtay sezinip, oiyna kelgendi istep jýrui kóp jaghdayda bizding elitanyng Bejinmen tap osynday kýmәndi biznes-әriptestiktigining barlyghyn da anghartady. Tek qana elshi ghana emes, elimizge kelgen jogharghy shendi Qytay sheneuinikteri de Qazaqstanda ózderin tura bir basybayly elde jýrgendey ústanady.

– Qytay shynymen shekaralyq ónirlerding bir bóligin anneksiyalap ala ala ma?

– Meninshe, búghan esh negiz joq. Eger óz sayasy әmirin Qazaqstangha tolyqtay pәrmendi jýrgize alatyn bolsa, onysy lәppay taqsyrlyqpen oryndalatyn bolsa, onda ózderi tolyqtay uysynda ústap otyrghan eldi zandy týrde qosyp alyp ne keregi bar ózi.

– Dәl qazir Qazaqstan men Qytay arasyndaghy shekaralyq ózenderge qatysty әriptestikting jay-kýii qalay? Mening bir biletinim, Qazaqstan jaghy Bejin Ertisting suyn kóbirek paydalanghandyqtan últtyq ekonomika men ekologiyagha orny tolmas zardabyn tiygizedi degen qauiptenushilikti aitqan da bolatyn.

– Qytay bizding últtyq mýddemizge pysqyryp ta qaramaydy, dәl osy mәselege qatysty kóptegen kelissózder jýrgizilip, talay mәrte komissiyalar qúryldy. Qansha jerden zarymyzgha qúlaq astatyndyghyn tanytqanymen Qytay әli kýnge óz degenin sudy tútynudaghy keudemsoqtyghynan tanytyp, ekologiyalyq ahualymyz auyr jaghdayda qalyp otyr.

– Búdan bólek Qytay jerindegi etnikalyq qazaqtar qughyn-sýrginge úshyrauda dep aityluda. Jaghday tap solay ma, Qazaq biyligi búghan qatysty qanday әreket qyluda?

– Shyndyghyndada, Qytay jerinde etnikalyq qazaqtar qamaqtaghy  enbek lagerleri bar, biraq әzirshe bizding biylik búl taqyrypty esh auyzgha almaydy. Mine, osy faktorlar Qazaqstandaghy antiqytaylyq kónil-kýy men Qytaydyng respublikamyzdy jaylap aluyna qarsy kónil tolmaushylyqtyng basty sebebi bolyp tabylady.

AQSh memlekettik hatshysy Mayk Pompeo Núr-Súltangha kelgen saparynda osy taqyrypty qozghady. Bizding BAQ onyng sózin jarysa jazghanymen, Qazaq biyligi osy taqyrypty eshqashan ashyq sóz etken emes. Qazaqstandaghy oryn alghan barsha antiqytaylyq boy kóterulerdi bizding arnayy qyzmet úiymdastyryp otyr deuge berik negiz bar.

Atalghan lagerden qashqan qazaqtardyng basyna týsken taghdyr-tauqymeti týrlinshe sheshim tabuda. Olardy qayyra tútqyndaghymen, bir әiel Shvesiyadan sayasy baspana aldy. Bir jigit óz elimizde qalyp, osy problemany keninen sóz etip kóterip jýr.

Bizding biylik búny ashyq sóz etuge óz biyligi men óz aktivterinen aiyrylyp qaludan qorqady. Búl arada olardyng últtyq sana-sezimderi mýldem joq degen bassyzdyqqa barugha esh bolmaydy. Olar jan-tәnderimen últtyq tәuelsizdikten airylyp qalmaugha baryn salady.

– Sizding kózqarasynyz boyynsha, koronadaghdyrystan keyin Qytaydyng Qazaqstangha degen sayasaty ózgere me?

– Bizding ekonomikanyng daghdarysqa úshyrauyn eskere otyryp sóz etetin bolsaq, onda Qytay ózining qatang talabyn qoyyp, bizding aimaqtaghy óz  investisiyalary men ekonomikalyq jobalarynyng ózderi ýshin jenildigi men tiyimdiligi ýshin әbjil qimylgha barady. Basqa jaghynan alyp qarasaq, kóp nәrse múnaydyng әlemdik bәsine  baylauy. Onyng bәsi ósken sayyn Qazaq elitasy shyrghalannan shyrmalay shyghudyng belgili bir amalyn taba alady.

– Qazaqstan Qytay faktorynan qútyluda óz betimen bir ózi jol taba ala ma, әlde, AQSh, Resey nemese postkenestik Ortalyq Aziya elderining kómegine jýgine me?

– Bәri de bizding elita men Qytay arasyndaghy naqty kelisimge baylanysty. Isting mәnisi mynada, bizding elita bir ghana Bejin emes, sonymen qatar Mәskeuding qolyndaghy quyrshaghy bolyp qaludan da qatty qorqady. Olar eger Mәskeuge arqa sýieytin bolsaq, qolymyzdaghy biylik erkindiginen de aiyrylamyz dep shoshynady.

Vashingtongha keletin bolsaq, ol bizding aimaqta óz qúzyryn jýrgizuge onsha qúlyqty emes. Amerika qazir Aughan jerindegi óz aralasuyn qysqartu ýstinde, demek, Ortalyq Aziyagha qatysty ómirilik mýddesi manyzdy emes synayly. Osylaysha býgingi kýni bizding elita eshkimge qúlap týspey «aydahar men aydyng arasyndaghy» siz-biz deseken araqashyqty saqtyqpen ústanuda.

– Siz AQSh aimaqty tastap shyghuda dep aittynyz. Biraq Tramp dәl qazir antiqytaylyq pozisiyanyng kórigin qyzdyra týsti. Bәlkim, Qazaq elitasy osy mәselede olarmen әldebir odaq qúrghanda shyghar?

– Bizding eliyt  Batyspen qarym-qatynas jasauda eng әueli AQSh yghyna jyghylyp, Vashington elimizdegi óz 50 mlrd dollar kólemindegi investisiyasyn qorghauda Qytay yqpalyn tejeuge septesedi dep ýmittenedi. Biraq әldebir odaqtastyq bar dep aita almaymyn.

Qazir bizding elita ortalyqaziyalyq integrasiyagha kóbirek den qoida. Eger bizding elderimiz kedendik odaq nemese erkin sauda aimaghyn qúryp, sonyng negizinde ortaq әsker qúra qalatyn bolsa, Bejin onda ortalyqaziyada ayaghyn bayqap basatyn bolady.

Biraq ortalyqaziyalyq integrasiya әli kýsh ala qoymaghan besiktegi jana shyr etip dýniyege ghana kelgen nәrestedey. Búl prosesti ayaqtan shalyp kedergi keltiretin dýniyeler óte kóp.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz