«Komsomolkanyn» kóksegeni «Maydan» ba?..
Álginde ghana, 3 mausym kýni Mәjilis deputaty, «Aqjoldyq» deputat Berik Dýisembinov viyse-premier Eraly Toghjanovqa qayryla sóilep, deputattyq saual joldap, Stalin jәne onyng qolshoqparlary biylep-tóstegen qandyqol biylik qazaqqa qarsy qasaqana jasaghan asharshylyqty resmy týrde «genosiyd» dep tanyp, qúqyqtyq bagha berudi talap etkeni esterinizde shyghar. Esterinizde! Kýni býginge deyin әleumettik jelini sharlap jýr, sol viydeo. Sol kezde jelidegi kóp júrt: «Bәrekeldi, Beke! Dóp aittyn!», desip jatty. Óitpegende she?! Búl talap – kópting kónilindegi kýpti mәselening biri edi.
Songhy jyldary ondaghan, tipti, jýzdegen múraghat qújattary ashyqqa jariyalanyp, derekti filimder týsirilip, asharshylyq pen repressiyany aighaqtaytyn kitaptar jazylyp, eskertkishter ornatylyp jatqanymen, 3 milliongha juyq qazaqtyng ómirin jalmaghan sol zúlmattyng «genosiyd» dәrejesindegi baghasy әli kýnge berilmegen edi.
Ony myna el de biledi, anau Preziydent te týsinedi! Týsingendikten de ótkende, 31 mamyrda mәlimdeme jasap, sayasy qughyn-sýrgin men asharshylyq qúrbandary turaly sóz aitty.
Kenestik repressiya turaly:
«Kenes zamanynda ómir sýrgen halyqtargha «ýlken terrordyn» orasan zor qasiret әkelgeni esimizde. Zúlmat jyldarda Qazaqstangha KSRO-nyng týkpir-týkpirinen bes millionnan astam adam jer audaryldy. 100 myngha juyq azamatymyz qughyn-sýrginge úshyrap, sonyng 20 mynnan astamy atyldy», - dedi.
Asharshylyq turaly:
«Býgin biz újymdastyru jyldarynda ashtyqqa úshyraghandardy, sonday-aq tughan jerinen ketuge mәjbýr bolghandardy da eske alamyz. Búl zobalannyng qasiretin ýsh milliongha juyq adam tartty», - dedi.
Tarihy әdilettik turaly:
«Tarihy әdildikti qalpyna keltiru júmystaryn ayaqtap, sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau ýshin arnayy memlekettik komissiya qúrudy tapsyrdym», - dedi.
Qasym-Jomart Kemelúlynyng búl sózderin de qazaq qoghamy jyly qabyldady. «Tarihy әdilettik ornauy kerek», - dedi. «Otyz jylda kýtkenimiz osy sóz edi», - dedi...
Mausym basyndaghy qoghamnyn, qazaq qoghamynyng talqysyndaghy bas taqyryp osy tónirekte órbidi. Bizdegi orystildi birli-jarym basylym bas kótermese de, moyyn qyltityp, «Qilybaygha qyjylym bar» degendey, qarsy sóileuge qarekettenip kórdi. Biraq, alakónil azshylyqtyng «ayqayyn» kópshilikting qoldaghan dauysy basyp ketkendey boldy. Áytpese, bizdegilerdi aitpaghanda, anau Kremliding aitaqtaghy abalaghy Vladimir Solovievting ózi Reseyding memlekettik arnasynan tútygha sóilep, deputat Dýisembinovting degenderin talqy qylghanyn kórdik qoy. Meyli ghoy, orystyng óz ishinde sýieudey sýikimi qalmaghan Soloviev dese, óz jerinde dep jatyr. Birinshi ret pe edi?..
Bizding kózimizdi hәm kónilimizdi búrghany «Komsomoliskaya pravda» deytin gәzetting myna bir maqalasy boldy. «Zapros do Kiyeva dovedet?», - degen ekiúshty maqala.
Áueli, nege ekiúshty dedik?. Bir qarasanyz, Qazaqstan kommunisterining deputat Dýisembinovting mәlimdemesine shýiligip, parlamenttegi – «Aq jolgha» aitqan jauaby ispetti. Yaghni, sayasattaghy kәdimgi sózjarys nemese parlamenttik nauqannyng sheti shygha bastaghandaghy Mәjilistegi eki partiyanyng arasyndaghy «polemika».
Al ekinshi jaghynan qandyqol qasapshy Iosif Stalindi aqtay sóilep, qazaqqa neni aitugha bolady, neni aitugha bolmaydyny núsqaghan, odan qalsa: «Abaylap sóilemesen, Kiyevtegi maydannyng kebin kiyesin» degen ashyqtan-ashyq qoqan-loqy!
Biz «Komsomolkanyn» osy jazghandaryn qazaqshagha týgel derlik qotaryp jatpadyq. Dese de, sóztalqysy ýshin birli-jarym sózine jeke toqtalghandy jón kórdik. Al ketik...
«Ranishe my privykly schitati, chto toliko v stranah «razvitoy demokratiiy», gde davno sushestvuet tak nazyvaemyy «politicheskiy rynok», predstaviytely partiy, borushihsya za vlasti, sposobny ispolizovati rady etogo daje te temy, kotorye apriory schitaitsya ocheni tonkimy y delikatnymi. Y v chem-to «nepolitkorrektnymiy». Sudya po vsemu, y v nashey strane, gde politicheskiy klass toliko-toliko formiruetsya, toje poyavlyaitsya takie presedenty», - depti.
KPK-nyng sózinshe, Qazaqstanda túratyn Qazaqstan azamaty, onda da parlamentting deputaty qazaq tarihyna qatysty jarty әlemge, jalpaq júrtqa mәlim jaghdaydy aityp, Sovettik biylik qoldan úiymdastyrghan asharshylyqqa tarihy bagha berudi súrasa, búl – sayasy sauatsyzdyq bolady eken!
Ári qaray, Dýisembinovting deputattyq saual joldaghanyn aityp, ony taghdyrsheshti mәselege tenepti. Qosh!
«Parlamenttegiler «dekommunizasiyany» memlekettik sayasattyng bir bóligi etudi talap etedi. Bir qarasan, argumentteri de tastay! Qazaqstan ótken shaqtaghy sovettik totalitarizmmen emes, әlemning ózge damyghan elderining jolymen jýru kerektigin aitady», - deydi. Deydi de, «qazirgi geosayasy jaghdayda búl qanshalyqty ózekti», degen saual qoyady. Reseydi mysal etedi.
«Po pohojemu puty — ponyatnoe delo, so svoimy osobennostyamy — poshly y v Kazahstane. Pry vseh razgovorah ob «iskusstvennosti» Kommunisticheskoy narodnoy partiy Kazahstana iymenno deputaty ot KNPK smotryatsya aktivnee mnogih drugiyh v nashem ne slishkom yarkom parlamente. Aykyn Konurov y Irina Smirnova — vot te nemnogie deputaty majilisa, chiy iymena na sluhu u shirokoy publiki. Oba izbrany ot KNPK. I, chestno govorya, na etom fone akjolovsy (za isklucheniyem ih energichnogo liydera Azata Peruasheva) vyglyadyat poblednee. Tak chto podnyatyy imy na partiynyy shit prizyv k «dekommunizasii» mojno vosprinyati kak popytku nanesty uprejdayshiy udar po konkurentam v preddveriy budushih parlamentskih vyborov. Y ne bolee togo...».
Kórdiniz be, «Komsomolka» kommunist deputattar basqalardan góri belsendi depti. Depti de, «nan baghasy 300 tenge bolsyn, oryspen ortaq aqshamyz bolsyn» degen Ayqyn Qonyrov pen «Qazaqstan orys әleminen alystap barady» dep sóilegen Irina Smirnova deytin eki deputattyng atyn atapty.
Bir qyzyghy – preziydenttik saylaugha eki ret týsip, eki joly da songhy oryndardan tabylghan әigili «karatarist» kóke Jambyl Ahmetbekovti aitpapty. Jәken, 2011 jylghy saylauda 1,36 payyz, al 2019 jylghy saylauda 1,82 payyz dauys jinaghan adam ghoy.
Odan keyin, biyl 83 jasqa tolatyn, deputattyq «stajy» 13 jylgha juyqtaghan Mәjilistegi eng kәri deputat Vladislav Kosarevti de aitpapty. Osy kisi edi ghoy, bir jyldary: «Leninning sýiegin Qazaqstangha әkeleyik», dep sóilegen.
Tipti, biyl 73 jastaghy deputat Túrghyn Syzdyqovty da úmyt qaldyrypty. Búl kisi de preziydenttikke ýmitker bolghan adam edi ghoy. 2015 jylghy kezekten tys ótken, bary ýsh ýmitker qatysqan saylauda «suyrylyp» shyghyp, ekinshi oryn alghan, 1,61 payyz dauys jinaghan kandidat ekenin el әli úmytqan joq.
Búlardan bólek, Galina Baymahanova men Magerram Magerramov deytin taghy eki deputat bar. Olardyng da attary atalmapty.
Jo-joq. «Aqjoldy» aqtap, kommunisterdi qaralau oiymyzda joq. «Komsomolka» jazghan son, kommunist deputattardy esimizge týsirgenimiz ghoy...
Ári qaray, deputat Dýisembinovtyng saualyn orysshagha audaryp jazyp, talday bastapty. «Genosid degen ne», - degen súraqqa jauap izdepti. Sóitip, BÚÚ-nyng 1948 jylghy rezolusiyasynan tauyp túryp 5 talapty tizipti. Tizipti de:
«Eto, kstati, priznait ne toliko bolishinstvo serieznyh rossiyskih y kazahstanskih issledovateley, no y ih zapadnye kollegi. Ny odin iz nih ne nashel dokumentalinyh podtverjdeniy namereniy Stalina ily kogo-libo iz ego okrujeniya «unichtojiti polnostiu ily chastichno» kazahskui nasii», - dep jazypty.
«Komsomolka» óz materialynda:
«1932-33 jyldardaghy asharshylyq búl talaptardyng birde-bireuine say kelmeydi», - depti! Búl ótirik! Kerek deseniz, kózdi baqyraytyp qoyyp, tarihty búrmalau!
Qazaqqa qarsy jasalghan asharshylyqty tarihy qújattarmen hәm Stalindik biylik basshylarynyng resmy hattarymen aighaqtaytyn jýzdegen material aqparat qúraldarynda jariya boldy. Sonyng ishinde, Abai.kz aqparattyq portalynda tarihshy-zertteushilerding 100-den asa maqalasy jariyalandy.
Bolishevikter ókimetti basyp alghannan keyingi jyldary qazaq jeri eki dýrkin, 20-shy jәne 30-shy jyldar basynda jan týrshigerlik asharshylyqty bastan ótkerdi. Osy ashtyqtarda qazaqtyng qyrylghany qyrylyp, aman qalghany bas saughalap, toz-toz bolyp, halyq retinde joyyludyng az-aq aldynda qaldy. Qazaq qalay ashtyqqa úryndy? Aqiqatqa jýginsek, ashtyqtyng tórkininde bolishevikter partiyasynyng kósemi Leninning jәne onyng partiyalas serikterining búralang izderi sayrap jatyr.
Arhiv múraghattarynda saqtalghan sanaq materialdary men qazaqtyng ziyaly qauym ókilderining IY.Stalinge, L.Mirzoyangha jazghan sol kezdegi hattary jәne osy taqyrypty tereng zerttegen tarihshy ghalymdardyn, sonyng ishinde M.Qozybaev, B.Tólepbaev, M.Tәtimov, V.Osipov, T.Omarbekov, M.Qoygeldiyev K.Aldajumanov, J.Ábilghojiyn, Gh.Saparghaliyev, B.Qoyshybaev, R.Konkvest, R.Deviys, Yu.Polyakov, IY.Kiyselov, V.Mihaylov jәne t.b. pikirleri jariyalanghan. Soghan sýiensek, 1930 jyly 1 mausymgha deyingi esep boyynsha Qazaqstannyng auyldyq jerlerinde 4,5 million qazaq túrghan eken. Al 1932 jyly L. Mirzoyangha jazylghan «Altaudyng hatynyn» iyeleri Gh.IYsqaqov, IY.Kabollov, J.Arystanov, V.Aybasov, Gh.Toghjanov, O.Jandosov Qazaqstannyng Kazsovnarkomynyng mәlimetine sýiene otyryp, auyldyq jerlerdegi 4 million 800 myn halyqtyn 2 million 250 myny ghana qalghanyn aitqan.
Sol kezdegi Qazaqstannyng halyq sharuashylyghy esepteu basqarmasynyng orynbasary N.Mankevich 1935 jyly 23 qyrqýiekte L.Mirzoyangha jazghan óte qúpiya hatynda da osy derekterdi keltiredi. Osy qúpiya qújatta 1930-1933 jyldardaghy ashtyqtan qyrylghany bar, aurudan qaytys bolghany bar jәne ýdere bosyp ketulerining saldarynan auyl halqynyng 3 million 559 myng adamgha kemip ketkenin bayandaydy. 1933 jyly 9 nauryzda Stalinge jazghan hatynda Túrar Rysqúlov bir ghana Balqash audanyn mekendegen 60 myng adamnyng 36 myny ashtyqtan qaytys bolghanyn, 12 myng adam bas saughalap bosyp ketkenin ashyq aityp, ashyna jazghan bolatyn.
Sondyqtan, «Komsomolka» basylymy «Asharshylyq» turaly aitpas búryn әueli arhiv qújattaryn bir sholyp shyqsa artyq bolmas edi. Áytpese, «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» degizgendey: «Qazaqstandyq, reseylik nemese batystyq zertteushilerding birde-bireui Stalin men onyng ainalasyndaghylardyng «qazaq últyn tolyq nemese jartylay joyyp» jiberu turaly niyetin qújattay dәleldey almady», - deui ya sauatsyzdyq, ya «ózim bilmegendi ózge de bilmes» degen tayaz týsinik!
Jә, әri qaray... Ári qaray:
«Razumeetsya, eto ny v koey mere ne opravdyvaet kolossalinye proschety, oshibky y daje prestupleniya, dopushennye y sovershennye pry massovoy kollektivizasiy y prinudiytelinom «osedanii» skotovodov-kochevnikov. Ob etoy strashnoy tragedii, unesshey, po raznym osenkam, ot 1,5 do 4 millionov jizney, napisany desyatky kniyg, snyaty filimy, perechislyati y sitirovati ih mojno beskonechno», - dep jogharydaghy sózimizdi rastaydy. Óz sózin ózi teristeydi. Dәlirek aitsaq, el halqynyng 80 payyzdan astamyn qúraytyn qazaq qoghamy ýshin óte manyzdy mәselede «úpay joghaltqysy» kelmegendikten be, әiteuir eski biylikting mәjbýrleu sayasatyn – «qatelik, tipti qylmys», - dep baghalapty. Tipti, jogharydaghy 1,5-4 million adamnyng sol qylmystan opat bolghanyn da aitypty.
Odan әri eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaev pen preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng asharshylyq pen repressiya turaly aitqandaryn eske týsirip, sózdi Qazaqstan men Resey qarym-qatynasyna búryp әkelipti. Preziydent Toqaevtyng ótken jolghy «Komsomolkagha» bergen súhbatynan sózýlgi keltiripti. Sóitip: «osy mәseleni jeke esep aiyrysudyng qúraly etuding qajeti qansha», - degen saual tastaydy.
Masqaranyng kókesi endi bastalady. Býideydi:
«Y vot teperi odno jestkoe slovo — «genosiyd» — sposobno seriezno omrachiti mnogovekovui istorii nashih otnosheniy? Vopros, mejdu prochiym, daleko ne prazdnyi. Vo-pervyh, Rossiyskaya Federasiya — pravopreemniyk SSSR. A znachiyt, formalino neset pravovuiy otvetstvennosti za vse, chto proishodilo v nashey nekogda obshey strane. Kotoruy deputaty «Ak jola» — partiy dostatochno vliyatelinoy v teh je biznes-krugah — postavily (vozmojno, samy togo ne osoznav) vo vseh smyslah ubiystvennym slovom «genosiyd» v odin ryad s kakiym-nibudi ludoedskim rejimom Afriki ily s istreblyavshimy samih sebya «krasnymy khmerami» Pol Pota».
Úqtynyzdar ma? Resey – KSRO-nyng naq múrageri deydi. Demek, búrynghy odaqta bolghan barlyq mәselege qúqyqtyq jauapkershilikti Resey arqalaydy deydi. Al sol jaqtyng biznes ortasynda aitarlyqtay yqpaly bar «Aq jol» deputtary eski sayasy jýieni Afrikanyng adamjegishterining sayasy jýiesimen teng qoya saldy deydi. Renjiydi. Kijinedi. Ayyptaydy.
«Elestetip kórinizdershi... «Aq joldyn» oilaghany bolyp ketse ne bolmaq», - deydi. Qayghyrady. Qam jeydi. Qauiptenedi. Kim ýshin? Resey ýshin!
«Ekonomikagha, sonyng ishinde saudagha sanksiya salynady. Tek Reseyge ghana emes, sonday-aq, onymen saudalasugha, onyng territoriyasymen tauar tasymaldaugha, barlyq әriptesterine, sonyng ishinde Qazaqstangha da...», - deydi. Sosyn aramyzgha AQSh pen Batys týsedi deydi. «Ashyq tenizge joly joq, Reseymen jan-jaqty, pәlenshe milliardtyq ekonomikalyq baylanysy bar biz sekildi tranzittik elge ne bolatynyn aitayyn ba», - dep aqylsidy. «Múndaydy Jana Qazaqstan sekildi oppozisiyalyq toptar aitsa, maqúl ghoy», - degendi qosyp qoyady taghy. «Azat Peruashev sekildi tәjirbiyeli oiynshynyng býitui qanshalyqty eseptelgen tәuekel? Bәlkim Peruashev sayasy jýrisin ózgerteyin dedi me? Qaydam! Álde Azat Túrlybekúlynyng qolymen basqa bireuler ot kósep otyr ma», - deydi jәne.
Sóz týiininde:
«Kak by to ny bylo, a nashim politikam vpredi stoit akkuratnee obrashatisya so slovom «genosiyd». Doma-to vryad ly primut vseriez, a vot za kordonom mogut ponyati pravilino. Eto segodnyashnie vlasty Ukrainy mogut pozvoliti sebe ekspluatirovati zaezjennui v Nezalejnoy temu Golodomora iskluchiytelino rady togo, chtoby «nasoliti» Kremlu. U nih tam v ekonomiyke polnyy i, pohoje, neobratimyy razdray, ny otstupati, ny nastupati nekuda — vot y ostaetsya politikanstvovati. A my seriezno pytaemsya preodoleti postvirusnyy sindrom, vosstanoviti y dalishe razvivati ekonomiku. Y budet ocheni obidno, esly odno neostorojnoe slovo, chto nazyvaetsya, do Kiyeva dovedet... A tam y do preslovutogo Maydana rukoy podati», - depti.
Múndaghy Ukraina turaly aitqandaryn attap ótelik. Óitkeni, orys aqparatynyn, orystildi aqparattyng Ukrainany kýnine bir ret jamandamasa bastary auyryp, baltyrlary syzdaytyn mýshkil hәlin búrynnan kórip-bilip jýrmiz ghoy.
Al endi: «Bizding sayasatkerler «genosidti» aitqanda abay boluy kerek. Shekaranyng shetindegiler shyn qabyldap qaluy mýmkin», - degenin qalay týsinemiz? Búl arandatu ma? Arandatu! Búl qorqytu ma? Qorqytu! «Abaysyzda aitylghan bir sózding kesiri Kiyevke jetkizui mýmkin. Onyng aqyry Maydan!», - degeni ashyqtan-ashyq qoqan-loqy emey nemene?!
Qazaqstannyng qúzyrly organdary, QR Ishki ister ministrligi, QR Syrtqy ister ministrligi, QR ÚQK, QR Bas prokuraturasy arandatushylyq baghyttaghy búl maqalanyng aq-qarasyn anyqtap, nýktesin qongy kerek!
Biz әuelde «Komsomolkanyn» atalghan maqalasyn ekiúshty dep baghaladyq. Sayasy partiyalardyng sózqaghysy bolar dedik. Olay deuimizge sebep te joq emes edi.
Deputat Berik Dýisembinov viyse-premier Eraly Toghjanovqa deputattyq saual joldaghan kýngi, Mәjilistegi bir oqigha:
Dýisembinov óz saualyn oqyp bola sala, mikrofon kezegi kommunist Jambyl Ahmetbekovke berilipti. Deputattar óz saualdaryn kezek-kezek qoi ýshin aldyn-ala jazylmay ma?.. Mine, sol josparlanghan reglament boyynsha kezek Ahmetbekovke tiyedi. Al onyng aldynda ghana Dýisembinov kommunistik jýiening qylmysyn aiyptap sóilegen. Sodan, Mәjilistegiler Jәkennen jauap bolar dep, týgel derlik tesile qalypty. Sóitse, Jәkeng jauap bermepti. «Sportshylargha ataq beruding erejeleri turaly» mýlde basqa saual oqyghan. Zaldaghylar Jәkenning múnysyna miyghynan kýlipti. Búl әngimening ras-ótirigi Mәjilistegilerding ózine ayan. (Dese de, bizge de sol jiynda bolghandardyng biri bayandap bergen edi).
Arada aptadan asa uaqyt ótkende kommunisterdi qoldap, «Aq joldy» aiyptap sóilegen búl maqala shyqqanda, qyzyl jalaulylar aqyry jauaptaspaq bolypty-au dedik.
Al shyn mәnin búl sayasy diskussiyadan góri, ashyqtan-ashyq qorqytu! Tәuelsizdikke qauip tóndiru! Sondyqtan, qúzyrly organdar: «Abaylap sóilemesen, Kiyevtegi maydannyng kebin kiyesin», degen basylymgha toqtau saluy kerek! Jaza qoldanuy tiyis!
Núrgeldi Ábdighaniyúly
Siltemeler:
Deputat Dýisembinovtyng deputattyq saualy
Qonyrovtyng nan baghasy turaly aitqany
Qonyrovtyng ortaq aqsha turaly aitqany
Smirnova orys әlemi turaly aitqany
Ahmetbekovtyn preziydenttik saylaulary
Kosarev Leninning denesin Qazaqstangha әkelu turaly aitqany
Syzdyqov preziydenttik saylauy
Múrat Baqtiyarúly: Asharshylyq
Abai.kz
