Bizding zamanymyzdan búrynghy qiyan dәuirler shejiresi býgingi tanda tek qana múrajay múraghattarynda saqtalghan múraghattar men tarihy әdeby enbekterde, merzimdi últtyq merekeli jiyndarda ghana eles berip qalady. Mәdeny múralar arqyly ghana til qatyp, tarih sahnasynda myndaghan jyldar búryn ózindik bolmys bitimi bólek kóshpendi babalarymyz oisyz kózge shalyna bermes asyl múralardy, tәrbiyelik tereng mәni bar ónegeni kýndelikti túrmysymyzda eleuli oryn alatyn últtyq kiyimder arqyly berip otyrghan eken. Qolymyzda bardyng qadirin bilmeytin anghal basymyz mәni tereng qúndylyqtardyng syryn úqpaghan ekenbiz.

Qazaq qyzdarynyn  últtyq kiyimin - barshyn, torghyn, shәii, qyrmyzy siyaqty júmsaq nәzik matalardy paydalana otyryp býrmeli etek, býrmeli jenin asa keng etip kólbendete tikkeninde qazaqtyng býkil túrmys-salty jatyr emes pe.

Bizding zamanymyzdan búrynghy qiyan dәuirler shejiresi býgingi tanda tek qana múrajay múraghattarynda saqtalghan múraghattar men tarihy әdeby enbekterde, merzimdi últtyq merekeli jiyndarda ghana eles berip qalady. Mәdeny múralar arqyly ghana til qatyp, tarih sahnasynda myndaghan jyldar búryn ózindik bolmys bitimi bólek kóshpendi babalarymyz oisyz kózge shalyna bermes asyl múralardy, tәrbiyelik tereng mәni bar ónegeni kýndelikti túrmysymyzda eleuli oryn alatyn últtyq kiyimder arqyly berip otyrghan eken. Qolymyzda bardyng qadirin bilmeytin anghal basymyz mәni tereng qúndylyqtardyng syryn úqpaghan ekenbiz.

Qazaq qyzdarynyn  últtyq kiyimin - barshyn, torghyn, shәii, qyrmyzy siyaqty júmsaq nәzik matalardy paydalana otyryp býrmeli etek, býrmeli jenin asa keng etip kólbendete tikkeninde qazaqtyng býkil túrmys-salty jatyr emes pe.

Qyz balalardyn, әiel adamdardyng kiyimin júmsaq, nәzik matadan tigetini nәziktigi men әdeptiligi ýstindegi kiyiminen-aq kórinip túrghan ghoy. Etek-jeninin  keng bolatyny - qazaqtyng darhandyghy, ýrimdi-bútaqty ekendigi, meyirimi, qonaqjaylylyghy, daladay keng peyili, qolynyng jomarttyghyn bildiredi. Keng etekting qabat-qabat býrmesi jeti satydan túrady. Jeti qazyna, jeti kiye, jeti qat jer, jeti ata tazalyghy osy úghymgha siyp túr. Áyel últty tәrbiyeleydi, kelgen qonaqqa iltipat kórsetip, dәmin úsynghan әiel ataulynyng kiygen kiyimderi arqyly búrynghy babalarymyz eldigimizdi tanyghan. Ýsindegi kiyimi arqyly qay elden kelgenin, kim ekenin bilip otyrghan. Qyz balalar men әiel adamdardyng kiyim kii ereksheligi arqyly aiyra bilgen. Kәzir qazaqtyng últtyq kiyimin tigip jýrgender sol qazaq kóilegining etegining jelbiri jeti satydan túratynyn bile bermeydi. Tipti jelbir salyp tigudi qoyyp kelemiz. Tabighatpen bite qaynasyp, jer emip ósip, yrymgha salghyrt qaramaghan babalarymyz túrmys-tirshilik saltynyng bolmys bederi bizding erkindigimizdi alys zamanalarmen jalghastyryp jatyr emes pe?

Qyz balalar basyna sәndi monshaqty taqiya kiyedi. Ol - sol ýiding qonaghy erke qyzy, túrmys qúrmaghandyghyn, ong jaqta otyrghan qyz ekenin bildiredi.  Kýieuge shyqqan qalyndyq basyna shәii mata kómkergen sәukele kiyedi. Sәukele - endi ghana bosaghasyn attaghan otaudy bildiredi. Artyndaghy shәii jibek kapron jas otaudyng arman-ýmiti. Sәukelening shaghyn otau syndy bolyp keletini de sol. Orta jastaghy әielder bastaryna iyghyn jauyp túratyn ýlken jaulyq baylaydy. «Ananyng jaulyghy» «Ananyng aq oramaly»degen pikirdi qalyptastyrghan analarymyzdyng otbasyna, әuletine adaldyghy, kónilining tazalyghyn bildiredi. Odan ýlken әjeler bastaryna kiymeshek kiyedi Kiymeshek - ýlken shanyraqty bildiredi. Ýlken shanyraqtyn, bir әuletting qúrmetti anasy ekenin kórsetedi. Býgingidey sóilep, qoldaryn ondy-soldy sermep týsindirmey-aq bizding «dala danyshpany» atanghan babalarymyz әr nәrseni oryndy, jýieli jetkize bilgen.

Halyqtyq mәdeniyet, bizding týp tamyrymyz, tinimiz. Biraq biz osy bir qarapayym kiyim ýlgisin últtyq merekelerde ghana jospar boyynsha ghana paydalanamyz. Kiyimning múnday ýlken tәrbiyelik mәni bar syryn eshkim aityp týsindirip jatqan joq. Óitkeni oghan mәn berip jatqan da eshkim joq.

Bir jogharghy oqu ornyna studenttermen kezdesuge barghanymda  studentterden últtyq kiyimde ne syr bar ekenin súradym. Bir studentting « Kezinde qazaqtarda balalar kóp bolghan, balalardyng bas-basyna kiyim alyp beruge shamalary kelmegen. Sonday maqsatta kóilekting etegin qyz bala ósken sayyn jalghap otyrghan» dep jauap bergeni meni qatty kýizeliske saldy. Sonda bizding ata - babalarymyz babalaryna kiyim tauyp bere almaytyn dengeyde bolghan ba? «Múnday pikirge nege keldin?» degen súraghyma; « «Ol kim, Búl ne» degen ensiklopediyada súraqqa solay jauap berilgen» deydi. Ónegelik tәlim-tәrbiyesi mol qazaqtyng últtyq kiyimi jayly sonshalyqty kedey úghymgha barghan býgingi jastar ózge elding hidjabyn kiymegende she. Eger últtyq kiyimning qadirin bilip, syryn úghyp, últyn qúrmet tútsa ózge últtyng kiyimin kiymegen bolar edi.

Qazaq halqynyng últyq mәdeniyetinde qara, qonyr týsti súryqsyz kiyim kiymegen. Ashyq týsti әdemi, jarqyn jýzdi kiyim tandap kiiding ózi qazaq halqynyng patsha kónilin bildiredi. Jýzin jasyryp jýrgen jandardy kórse «elge qaraytyn beti joq bolghan song solay jýredi» dep týsingen. Múnday oqighalargha keltirilgen derekter tarihy әdebiyetterde kóptep kezdesedi.

Qazaqtyng er azamattary etegi-jeni jerjey keng shapan kiygen. Shapan kiygen adam kýni býginge deyin meyir-núry jýzinen tógilip abyzgha ainalyp shygha keledi. Qazaqtyng kez kelgen aqsaqalyn abyzgha ainaldyryp kónilindi eljiretip jiberetin sol shapandar da býgingi tanda ózindik keypinen aiyrylyp barady. Qazaqtyng túrmysyna qyzygha qaraghan ózge últ ókilderi babalarymyzdy « dalanyng danyshpany» dep beker aitpasa kerek.

Úyat ta bolsa moyyndaugha tiyispiz! Qyrdaghymyzdyng da, oidaghymyzdyng da, oqyghanymyzdyng da, toqyghanymyzdyng da qazaqtyng últtyq kiyimderi turaly biletinimiz tym tayaz. Áytpese býgingidey belining qay tústa ekenin bilmeytin qyzdar men týr úsqynyn sopaytyp, suyq qylyp kórsetetin ózge últtyng kiyimderin әuelde - aq kiygizbegen bolar edik.

«Keregeng ken, eki bosaghang teng bolsyn», «Ayaghyn kórip asyn ish, anasyn kórip qyzyn al» dep týsingen babalarymyz kiyim ýlgisine, kýndelikti túrmys qúraldaryna basa nazar audarghan. Kýndelikti túrmys qúraldary, dәstur salt arqyly úrpaghyn ýzdiksiz tәrbie besiginde terbetip otyrghan. Olay bolsa býgingide hidjap kiyip,  órmekshining sureti salynghan jeydelerdi modagha ainaldyryp otyrghan tústa qazaqtyng últyq kiyimderin arnayy tigetin oryndar ashyp, ýlken tarihy mәnge ie oi órnekti sivol retinde tanugha tiyispiz.

Almahan Múhametqaliqyzy

Aqyn, Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi.

Astana qalasy, Qazaqstan-Resey uniyversiyteti,

«Abaytanu» ghylymiy-tanymdyq ortalyghynyng diyrektory

«Abay-aqparat»