Dambare naghyz siniri shyqqan sharuanyng ózi edi. Ol tuyp-ósken Shera qystaghynyng da ózine úqsas kóptegen eldi mekenderden esh aiyrmasy joq-ty. Tek Tesu ghana, jaqyn manda arqyrap aghatyn aryndy Tesu ghana beykýnә tirlikting berekesin alatyny bar. Arnasynan asyp aqtaryla qúlaghanda, sharualardyng toqymday jerin tobyq qúrly kórmey qylghyta salady. Al qúrghaqshylyq jyldarynda mop-momaqan bolyp, jylap aghyp jatady. Telegey tasqyn men tas emshek qúrghaqshylyq óstip almasady da otyrady.

Keybir sharuanyng búghan qylshyghy da qisayghan emes; kýrishin su sypyryp ketse, ormanyn otap tastaghan tau qaptalyna jýgeri ege salady. Dambarening oghan da shamasy joq, óitkeni onyng qambasy bir týiir dәnsiz qansyghaly qashan.

– Qúdaydyng búl qahary da. Kýnәmiz bolmasa, Tesu egistikti shayyp keter me edi, – deydi.

– Dúrys aitasyn, – dep ony purohiyt qostap qoyady. – Tәspih tartyp jýrgen kchetrler de diqanshylyqqa den qoyghan, brakmandar da bar úyattan júrday bop, shetelge shyghyp, vagonda ózge dinning adamdarymen birge nan kýiseytin bolghan. Tipti industar da Angliyada oqysa boldy, shashtaryn kýzep shygha keledi. Kór de túr, aqyr zamannyng aldy osy shyghar.

– Azyn-aulaq azyq ýshin arzymaytyn saudagha týsetin kýnderimiz keshe ghana emes pe edi, – deydi ýshinshi bireu. – Endi ony altyngha satyp alghandaysyn. Bәri de kerisinshe. Búryn biz Butvalgha baryp kýrish satushy edik, al qazir ony Pokkaryge baryp ózimiz әkelemiz. Búdan ótken beynet bar ma?

– Dym bolmaghanday-aq shatqalda shalqyp aghyp jatqan Tesu anau, onyng qay kýni tasqyndap, bar dýniyeni basyp keterin de eshkim bilmeydi. Egistik boyynda jylanday iyrelendeuin qarashy? Osynyng bәri de qúdaydyng bizge tikken kәri ghoy, – dep Makare sózin jalghay týsedi.

Búl әngimeni týgel estigen Dambare qinala bas shayqaghan. «Kýnәm bolmasa da mening de egistigimdi ýnemi su shayyp ketedi. Ádilet degen qayda sonda? Bireuding jazyghy ýshin jazyqsyz da japa shegedi. Joq, qúdaydyng múnda qatysy joq. Bәri de adamnyng qolynda. Qarnyng ashsa, tamaq ishuing kerek; tonsang jyly kiyinuing qajet. Ózen tasysa, qalay da tosqauyl taba bilgen jón».

– Búl ózen egistikti ózi basady. Qúdaydyng búghan qatysy joq, – dedi ol birde sybyrlap. – Tesudi bógeu kerek te, ony basqa arnagha búryp jiberu qajet, sonda bar bәleden qútylamyz.

– Estip otyrsyndar ma? Dambare ózendi búrmaqshy, – dedi purohit qarqyldap.

– Búrsaq búrarmyz, tek qol biriktirsek bolghany, – dep Dambare de berispedi.

– Sening ólimtik ógizindi sauu kerek shyghar. Senbeysing be? Bar da sozghylap kór, – dep purohit júrtpen birge mәz boldy.

Dambare ýndemedi, biraq ishtey: «Kýlinder, kýlinder, qalay kýlsender de ózendi jenuge bolady» – dep oilady.

Áyeli ashu shaqyrghansha Dambare sol kýni týni boyy tósekte dónbekshy bergen.

– Saghan ne bolghan? Ózing de úiqtamaysyn, maghan da úiqy bermeysin.

– IYә, myna bir oidan basyp qatyp jatyr. Tesudy basqa jaqqa búrsam deymin.

– Ózing nege basqa jaqqa búrylyp ketpeysin, – dep әieli tipten ashulandy. – Qúlaghymdy sarsytyp bitting ghoy.

Dambare ekinshi býiirine aunap týsti de, tósek qyryna jaqynyraq jatty. Áyeli qor-qor úiqygha basqan, al Tesu turaly oy Dambarege әli de maza berer emes.

Erteninde tanerteng ol ózenge attandy. Jaghalaudyng topyraghy borpyldaq, jar qabaghyn su kemirip jatatyn edi. Manayy tóbe-tóbe qúm bolatyn. Dambare qúm betine su arnasyn syzyp, onyng әr jerine shenberler belgilep, tayaqsha shanshyp qoydy. Sosyn úzaq oilanyp túrdy da, starostanyng ýiine qaray nyq qadamday jóneldi.

– Siz búl isti qolgha aluynyz kerek, – dedi Dambare. – Al biz ayanyp qalmaspyz.

– Tesudy búru? – dep starosta tandana til qatty. Ózgeler siyaqty ol da Dambareni aqylynan adastygha jorugha shaq edi, biraq onysyn bayqatpay:

– Ózendi búru onay sharua emes. Sosyn ózing bilesin, bizding auyldyng adamdary qoghamdasyp enbek etuge shorqaq qoy, – dedi.

– Siz senbeysiz be? Jýriniz menimen. Qalay isteu kerektigin kórseteyin men.

Starosta Dambareden tezirek qútylu ýshin:

– Maghan ne bar kóretin. Bastysy, halyqty kóndirgen jón, – dedi.

– Endi men ne dep túrmyn! – dep Dambare sanq etti. – Siz barlyghyn jinanyz, isting jayyn talqygha salayyq. Men de óz oiymdy aitamyn. Tipti kartasyn syzyp, Tesudyng jana arnasyn da kórsetip bereyin.

– Sen osy bir ispen әlektengendi qoysanshy, – dedi starosta ýnin júmsartyp. – Bizding Tesudy jenu qayda. Jәne seni eshkim tyndamaydy da, tek kýlki bolasyn.

– Nege maghan senbeysin?! Eger siz kónseniz, kór de túrynyz, ózgeler de qarsy bola qoymas edi.

Dambarening kýiine sóilegen sózi starostagha әser etse kerek:

– Jaraydy iske kiris, kelesi dýisenbide júrtty jinap kórelik, – dedi.

Jany jay tapqan Dambare ýiine keldi. Týski as әzir eken. Jýgeri kójemen jýrek jalghap aldy da, bambuk tayaqshasyn alyp, gazet qiyndysyna karta syzugha kiristi.

«Tesudy taugha búru kerek. Ol ýshin otyz shaqty ýy ornynday topyraq qazylady, – dedi ol ishtey eseptep. – Sonyng bir jerge on besin tóksek, basqa tospalargha qalghany da jetedi».

Dambare solqyldaq qorghangha qansha úzyn bambuk qajettigin de eseptep shyqty. Olardy dóngelektep basyn baylap, ishine tas toltyryp tastasa, tasqyngha tosqauyl bolary sózsiz. Tónirekte bambuk jetkilikti, tas ózenning ózinen-aq tabylady. Al derevnyada adam da az emes.

Dambare kartagha qarap, oilanyp qaldy. Kanaldy ózenning basynan qazghan jón, sonda kez-kelgen mausymda egin sugharugha da bolady. «Sonan song jýgeri men tary tartatyn diyirmen jasaymyz...» Dambarening qiyalyn әielining ashy aiqayy búzyp jiberdi.

– Qanday ghana erkeksing sen! Tang atqaly ógiz de suarylghan joq, ne otqa qoyylmady ghoy.

– Mine, qazir ony óriske aidaghaly jatyrmyn.

– Boldy, pysyqsymay-aq qoy. Ózgeler malyn óristen qaytara bastasa, búl endi ghana baylaudan sheshpekshi! Aram qatyrayyn deding be ony? Saghan sengenshe hramgha ózim aidap aparyp, ólimtigin әkelmegen ekenmin...

Dambare kartany shiyrshyqtap jinap, sórege tyqty da, ýstine siya sauyt qoydy. Ol ýiden shyqqanda kýn enkeyip te qalyp edi. Albar aldynan iyesining ayaq tyqyryn estigen ógiz ókirip qoya berdi. Dambare ony jyldam sheship, óriske qaray tompyldata jónelgen. Biraq birneshe qadam jýrmey-aq aldynan purohitting kezdese qalmasy bar ma. Dambare ógizdi joldan jiyekke búryp jiberip:

– Kelesi dýisenbide auyl týgel alangha jinalyp, Tesudy qalay búru jóninde aqyldasamyz. Siz mindetti týrde keliniz, – dedi asyghys.

Purohitting egistigi basqalardikinen biyik jerge ornalasqan-dy. Sondyqtan oghan tasqyn taqau da kelmeytin; dýniyeni týgel su basyp ketse de, ol adam baspas jasyl aralday jayqalyp túrushy edi. Qúrghaqshylyq jyldarynda manayyndaghy egistikting bәri qurap-kýiip jatsa, ol kógerip óne beretin. Qúrghaqshylyq uaqyttyng ózinde uchastoginde óz qúdyghynan syldyrap su aghyp túrsa, purohitke qúdaydyng qahar tókkeni nege kerek?

Biraq bәribir purohit tasqyn taqasa-aq qúdaygha jalbaryna bastaytyn, óitkeni seldete aqqan su uchastoktar aralyghyn joyyp, ortaq bir egiske ainaldyryp jiberetin de, ol ózgelerding jerin ózine eptep qosyp ala qoyatyn. Óstip jyl ótken sayyn «qúdaydyng sýigen qúlynyn» jeri keny beretin.

Sondyqtan da oghan Dambarening birbetkeyligi únamady da, birden shabuylgha kóshken.

– Sen ne, әlgi týkke túrmaytyn isti әli ushyqtyryp jýrmisin? Seni kim tyndaydy dep oilaysyng osy? Nadan basymen ýlken sharua tyndyrghysy keledi ózi.

Ol osy sózding bәrin bir demde aityp salyp, bylsh etkizip týkirdi de, jauap kýtpesten jónine zytqan.

Biraq Dambareni alghan betten qaytaru qiyn edi. «Eshtene emes, – dedi ol ózin júbatyp. – Oiymnyng dúrystyghyn erten-aq dәleldermin. Tipti purohitti de kóndirermin?

Dambare sosyn ógizin ózen boyynda quyp jetken. Ógizi sudy qanyp ishkenshe Dambare jylanday iyrelendep jatqan Tesuge qadala qarap túryp, ózi siyaqty, tura ózi – Dambare siyaqty adamdar ózendi auyzdyqtaugha shamalary jetetinine kәmil sendi.

Kópten kýtken dýisenbi de jetti. Dambare starostanyng ýiine kelgenshe, júrt týgel jinalyp ta qalyp edi. Purohit ózini shashbauyn kóteretin adamdardyng ortasynan oiyp túryp oryn alypty. 

– Dambare Tesudy búrudy úsynady. Sony kópshilikting talqysyna salsaq deymin, – dep bastady sózin starosta. 

– Nesine ony talqygha salamyz? – dep purohit sózdi bólip jiberdi. – Eger men anau taudy kótere alamyn desem, búl da sonday is. Myna aqymaqty tyndaymyn dep, ózdering de aqymaq bolyp qoymay, bizdi de jónsiz iske bastaghylaryng keledi.

– Qalay degenmen de Dambare ne aitar eken, tyndayyq, – dedi starosta. – Sosyn barlyghyn da aqylgha salyp kóreyik.

– Onsyz da barlyghy týsinikti emes pe! – dedi purohiyt.

Búdan әri Dambare shyday almay:

– Joq, meni tyndanyzdar. Sizderding sheshimderinizge kóp dýnie baylanysty, – dedi.

– Dúrys, aitsyn! Ne mәsele ekenin biz de bileyik, – dedi kópshilik dauys.

Bú joly purohit ýndey almay qaldy.

– Sizder bilesizder me, bauyrlar. Tesu iyrelendep jazyqqa shyghyp ketkendikten de egistikti su shayyp jýr.

– Tesudyng oghan qatysy qansha! – dep purohit taghy kie berdi. – Tasqyn – kýnәmiz ýshin qúdaydyng bizge tikken kәri. Endeshe, sen siyaqty esuastarda bizding sharuamyz joq.

– Sizder tek ózenning iyirimderin qaranyzdarshy, qaynar basyna qaraghanda aghysy aqyryn emes pe, – dep Dambare purohitke kónil sózin jalghay berdi. – Demek, tasqyn ózen aghysyna baylanysty. Eger biz sol aghysty týzep, sudy tau angharyna qaray búryp jibersek, bir tamshy su shashau shyqpas edi, tasqyn da tyiylar edi.

Júrt Dambareni zeyinmen tyndady. Búny bayqaghan purohiyt:

– It qúiryghyn ghana týzetuge bolar, eger ony bambuk tayaqshasyna súghyp qoysa, – dedi kekesinmen.

– Joq. Tesudyng jaghdayy odan onay, – dedi Dambare kartasyn jayyp. – Qaranyzdar. Bógetterdi qay jerden salu kerek, oghan qay jerden, qansha topyraq qazu qajet, múnda bәri kórsetilgen. Mine, arna. Búny týzetemiz. Al myna tústan, ózen basynan egis suaru ýshin kanal qazamyz.

– Birde-bir injener bizding ózenge bóget saludy qolgha almas edi. Dambare bolsa, bilek sybanyp otyr. Jәne bizdi de kóndirgisi keledi, – dep purohit te qynyrlanyp qoymady. 

– Bóget jasau qiyn emes. Qansha qajet deseng de bambuk bizde jetkilikti. Tas ta sonday, – sózin senimdi jetkizbek bop, Dambare asygha týsti. – Bóget jasap bolghan son, Tesu de týzeledi.

– Tesudy bógeu mýmkin emes! – dedi purohit aiqaylap. – Bir aqmaq qarghagha esekting qúlaghyn japsyram dese, biz ony tyndaymyz kelip.

Dambare oghan endi til qatpaqshy bolghanda, purohit óz jaqtastaryna belgi berip te ýlgerdi.

– Bizge eshqanday bógetting qajeti joq, qajeti joq! – Jan-jaqtan estilgen ashy aiqay Dambarening dausyn basyp ketti. Búdan song júrtty tәrtipke shaqyru da qiyngha soqty.

Jiyn tarqaghan song starosta Dambarening janyna keldi.

– Ashyghyn aitsam, sening oiyng maghan únady, biraq jalghyz ózim ne istey alamyn.

– Men júrtty qyrsyqtan qútqarghym keledi, al siz meni qorghay almadynyz, – dedi Dambare qyzbalanyp.

– Bar mәseleni purohit býldirdi. Tasqyn oghan paydaly ghoy. Qanshama jerdi ol qymqyryp qaldy desenshi!

– Siz nege búny aitpadynyz?

– Purohitpen ústasu?.. Oibay-au, onda maghan erkin ómir sýru joq qoy.

– Al menimshe, óz janyng ýshin ghúmyr boyy dirilep ótkenshe ólgen artyq.

– Jo-oq, men әli ómir sýrgim keledi jәne purohitpen ústasudy da qalamaymyn.

– Átten, siz de qartayghansha qaltyrap bittiniz-au! Áytpese, mәselening bәri býkil auyldyng iygiligine tirelip edi ghoy. – Dambare ókinishpen qolyn bir siltedi de, jýre berdi.

Keshkisin ol ýige kelisimen әieli ashulanyp:

– Qaranghyda jalghyz qarmanyp otyrghanym mynau, nemen ot jagharymdy da bilmeymin. Ákelshi, sirinkendi.

Dambare qoynynan bir qorap sirinke alyp, әieline ústatty.

Áyeli qaranghyda úzaq kýibendep jýrdi de, aqyry yzalana dauystap:

– Qarang qalghyr, búl ýiden ot jaghugha da eshteme tappaysyn, – dedi kýiinip.

Dambare qolyna ústap túrghan kartasyn ýnsiz úsyna berdi. Ol әp-sәtte laulap janyp, kýlge ainaldy.

– Purohit keldi, – dedi әieli shalqyghan jalyngha qarap, – Kóp otyrdy. Tek ymyrtta ghana ketti. Bayqaymyn, ýlken bir sharuasy bar siyaqty. Ýige oralysymen birden maghan kelsin dep ketti saghan.

Dambare til qatpastan syrtqa bettedi.

Purohit sham jaryghynda terrasta otyr eken. Ádettegidey eng jaqyn dostary qorshap alypty.

– Mynau kelgen Dambarening ózi emes pe? – dedi ol kýtpegen jerde jyly shyray tanytyp.

– IYә, otyr janymyzgha, qúrmettim. Men sening Tesu turaly oiyna qarsy deysing be? Joq, qúdaydyng qúzyryna sen qarsysyn. Tasqyn, jer silkinu, indet seni men mening biyligimde emes, bәri de qúdaydyng isi. Búghan ne deysin?

– Sizdiki dúrys, – dedi janyndaghylar bas iyzep. – Qúdaydan kim kýshti? Kimning tenizdi jútugha әli keledi. 

– Ózen Dambarening jerin jútyp qoydy, – dedi purohit sózin jalghap. – Qaytemin, men saghan eki mury beruge barmyn. Tek sen Tesu turaly әigimeni endi qoy. Kedey-kepshikti mendey sýietin jan joq shyghar. Bireuding qayghy-qasiretine enjar qaray almaytynymdy ózing de bilesin.

Osy tústa Dambarening shydamy shynyday shart synghan.

– Aram dýniyening maghan qajeti joq. Tesudy men ne jenem, ne ólem.

– Aptyqpa, aptyqpa, qúrmettim, – dedi purohit asyghys. – Sening juas adam ekenindi bәri biledi. Jer qajet bolmasa, jýz rupiy bereyin. Tek qyrsyqqandy qoy. 

– Jering de, aqshang da aulaq menen. Men Tesudy búrghym keledi. Bosqa sóz shyghyn qylu da qajetsiz, – dedi Dambare qyzbalanyp.

– Aqmaq bolma, aqshany al. Syigha tartar jerdi de erteng retteymin. – Purohit Dambarening qoynyna jýz somdyqty tyghyp jiberuge úmtylyp edi, ol sheginshektey berdi, sosyn ony purohitting adamdary ústay aldy.

Qatty búlqynghan Dambare ózin ústaghandardy jan-jaqqa laqtyryp, purohitti kýshpen iyterip tastap, qasha jóneldi. Purohit sendelektep baryp dingekke soghyldy da, jaraqattanyp qaldy. Jarylghan qabaghynan qan aqty da, arqasy uday ashydy.

Erteninde tanerteng purohit kýimege otyryp, sotqa shaghym aitu ýshin Pakkarege attandy. Múnday ontayly sәtti – Dambarening qasiyetti din adamyna qol kóteruin bosqa jiberi... Joq, «adamgershiligi mol» purohit ýshin búl aqylgha syimas dýniye. Sóitip Dambarege qarsy sotta is qozghalatyn boldy.

Búl mәsele derevnyagha mәlim bolghan kezde, starosta Dambareni shaqyryp alyp:

– Kórding be, purohitting qanday aram ekenin, – dedi.

– Biraq siz de týsininiz: Tesudy búrmayynsha adamdar esh uaqytta raqat ómir kórmeydi.

– Eh, Tesu, Tesu... Oghan sening shamang keledi-au. Alayda týrmeni búzar shamang qayda?

– IYә, eki jyl degen az emes. Al ne ýshin? Men ony soghayyn degen joqpyn ghoy... Biraq bәribir, oralghan song Tesudy tizgindeymin men! – Dambarening kózine jas ýiirile qaldy. – Sonda siz maghan kómektesetininizge senemin.

Halyq ýshin qam jegen, jan dýniyesi tap-taza, er minezdi osy bir adamnyng niyetin qúptaghan synayda starosta kýlimsirep, bas iyzedi.

Ózining alghashqy jenisin sezgen Dambarening ensesi kóterile týsti. Qúddy asau Tesudy auyzdyqtaghanday, endi ol qaytyp auyldastaryna aranday auzyn ashpaytynday jýzi jadyrap, alysqa qadalghan kózderi kónildi úshqyn atty. Osy sәtte Tesu da oghan arnasy granitpen shegendelip, adamdardyng erik-kýshine baghynyp, olargha iygilikti nәrin emizip túrghanday kórindi.

Audarghan: Didahmet Áshimhanúly

Abai.kz