Qúrmetti oqyrman! «Abai.kz» aqparattyq portaly túraqty týrde jýrgizip kele jatqan internet-konferensiyanyng kelesi taqyrybyn – Qazaq jurnalistikasynyng ózekti mәselelerine arnaghan edik.

Internet-konferensiya spiykeri – belgili jurnalist, oqytushy, media-trener, «Minber» jurnalisterdi qoldau ortalyghynyng jetekshisi, «Minber.kz» aqparattyq agenttigining basshysy Esengýl Kәpqyzy boldy. Konferensiya barysynda spiykerge úzyn-yrghasy 30-gha juyq súraq kelip týsti. Spiyker Esengýl Kәpqyzy Abai.kz oqyrmandary men redaksiya saualdaryna egjey-tegjeyli jauap bergen edi. Atalghan súhbatty býgin oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

Eskertu! Internet-konferensiyagha saual joldau ayaqtaldy. Endi tek spiykerding bergen jauaptaryna qatysty óz oi-pikirlerinizdi bildirulerinizge bolady.

Redaksiya

---

Bizding jurnalistika memlekettik tapsyrysqa tәueldi!

- Osydan bir-eki jyl búryn, jurnalister kýni qarsanynda Ermúrat Bapy aghamen súhbat jasadyq. Sol súhbat barysynda Eragha: «Qazaqstandaghy jurnalistika Aqordanyng aulasynda baylauly túrghan it sekildi» degen edi. Búl sol kezde aitylghan, ashy da bolsa, shyn pikir edi. Qazir she? Birnәrse ózgerdi me?

- Qatty ózgere qoyghan joq. Óitkeni bizding jurnalistika bәribir memlekettik tapsyrysqa tәueldi. «Kimning arbasyna otyrsang sonyng jyryn jyrlaysyn», deydi ghoy.  Al, memlekettik tapsyrysqa tәueldi bolyp túrghan kezde biz bireuding arbasynda otyrmyz, sonyng jyryn ghana jyrlap otyrmyz. Ol әli solay.

Degenmen, bir talpynystar bar. Tәuelsiz jana sayttar ashylyp, janadan jobalar payda bolyp jatyr. Biraq, ol sayttardyng ómir sýrip ketu mýmkindigi tómen. Qarjy joq. Sondyqtan da, biraz oqyrman jinap alghannan keyin, bәribir memlekettik tapsyrysqa tapsyrady. Al, memlekettik tapsyrys ózining jyryn jyrlatady. Sondyqtan men qatty bir ózgeris bayqap túrghan joqpyn.

- Jalpy, memlekettik tapsyrys kerek pe?

- Qalay aitsam eken? Dәl qazirgidey formada kerek emes. Óitkeni qazir memlekettik tapsyrys bizding ishki kontentimizdi basqaryp otyr. Redaksiyalyq júmysqa aralasady. Ishki kontentti basqarghannan keyin ol mýlde tәueldi bolady. Búqaralyq aqparat qúraldaryn qarjylandyrmaytyn memleket óte az. Tipti, Úlybritaniyanyng ózinde aqparat qúraldary memleketten qarjylandyrylady eken.

- Siz shet elde oqyp keldiniz ghoy. Úlybritaniyada. Olardyng tәjirbiyesin kórip keldiniz...

- Kórip keldim degende, men tildik kursty oqyghannan keyin syrttay ghana bilemin. Biraq, olarda «bizding redaksiyalyq sayasatymyzgha aralaspaysyz» degen kelisim shart bar. Aralaspaydy. Eger aralasatyn bolsa, biz qarjyny almaymyz, deydi. BAQ memleket tarapynan qarjylandyrylsa da, biylik ókilderi olardyng ishki isine aralasa almaydy. Kontentin basqara almaydy. Bizde de solay boluy kerek.

Bizge iydeologiya kerek pe?

- Bizdegiden aiyrmashylyghy – ol jaqta memtapsyrysqa qatysty talapty BAQ qoyady. Bizde biylik qoyady...

- IYә, biraq, biz bir nәrseni týsinuimiz kerek. Jalpy, budjetting qarjysyn memleket ózining qaltasynan shygharyp berip otyrghanday bolamyz. Biraq, budjetting qarjysy bizding qarjymyz. Budjetting ózi siz ben bizding qaltamyzdan tólenip jatqan salyqtan qúralady. Qazaqstanda 8 million halyq júmys isteydi desek, sol 8 million adamnyng salyghynan budjet jasaqtalady. Sondyqtan búl halyqtyng aqshasy degen týsinik bizge әli kirgen joq. Biylikte de, qarapayym halyq ta ol memleketting aqshasy degen týsinikpen otyr.

- Biraq, memlekettik, aqparattyq iydeologiya degen dýnie bar ghoy? Aqordadan jasalatyn, Aqparat ministrligining ýstinen basqarylatyn. Ótken joly «31 arnada» da shet jaghasyn aityp qaldy ghoy…

- Endi siz qalay oilaysyz, jalpy, bizge iydeologiya kerek pe? Mening oiymsha, iydeologiyadan kóp memleket, kóp qogham bas tartqan.

Demokratiyanyng negizi – Qúqyqtyq memleket!

- Bas tartqan kýnde ony almastyratyn ne?

- Ony almastyratyn?.. IYdeologiya degen әrkimning bir nanym senimi! Sayasy nanymy, diny nanymy, iydeologiyanyng ishine kiredi. Siz mysaly,  sayasy túrghydan «Núr Otandy» jaqtaysyz ba, «Aqjoldy» jaqtaysyz ba, әlde basqa oppozisiyany ma, ol sizding óz erkiniz. Bizde Konstitusiyada ashyq jazylghan.  Adamdardyng nanym-senimine erkindik berilgen. Yaghni, belgili bir iydeologiyanyng shenberine salyp qoya almaysyz. Qanday iydeologiyada jýrgisi keledi, qanday sayasy toptyng mýshesi bolghysy keledi, qanday sayasy partiyagha barghysy keledi, qanday dindi ústanghysy keledi, adamdar ózderi biledi. Búl demokratiyalyq qoghamnyng negizgi bir kórinisi. Negizgi kórsetkishi osy.

Al, iydeologiyany ne almastyrady? Qúqyqtyq memleket degen – demokratiyanyng negizi. Bizde zandar bar. Demokratiyasy damyghan memleketterding bәrinde býkil halyq zangha baghynady. Ol zang dúrys zang bolsa da, búrys zang bolsa da, Zangha baghynady.

Bizding qoghamda azamattyq belsendilik joq!

- Al, bizde soghan layyq qúqyqtyq baza qalyptasqan ba?

- Birshama qalyptasty dep aitugha bolady. Bәribir bizde zandar bar. Mýmkin siz ol zandy únatasyz, únatpaysyz. Biraq, zang bar. Biz sol zannyng shenberinde qyzmet etuimiz kerek. Biraq, bir nәrse bar... Bizding QR azamattary zandy talqylaugha qatysa ma?

Birinshiden bizde azamattyq belsendilik joq. Ekinshiden osy zannyng talqylanyp jatqanyn nemese qabyldanyp jatqanyn bilmey qalamyz. Bir kezde «qabyldanyp ketti», dep estiymiz. Yaghni, aqparatty meylinshe qamtamasyz etu jaghy kenjelep túr.

Al, shet elde zangha baghynatyn bolghannan keyin, azamattar zang talqylanyp, qabyldanyp jatqanda meylinshe belsendilik tanytyp, zannyng búrmalanbauyna nemese basqa jolda qabyldanyp ketpeuine kóbirek yqpal jasaydy. Bizde sol joq. Janaghy qúqyqtyq baza dep otyrghanynyz sol.

Azamattyq belsendilik bizde әli damymaghan. Qazir ashyq resurstar bazasy degen bar. Biz 2016 jyly «Aqparatqa qol jetkizu turaly» zandy qabyldadyq. Sonyng arqasynda ashyq aqparat bazasy qalyptasty. Onda siz ben bizdi tolghantqan biraz aqparat toptastyrylghan. Ol jerde azamattargha arnalghan budjet, zannyng normativtik aktileri, qabyldanghaly jatqan zandar turaly bar. Qazir mysaly kýz ailarynda budjet qabyldanady. Ol budjetting azamattargha arnalghan núsqasy ashyq resurstar bazasynda jariyalanady. Biraq, osyny bile me, bizding halyq? Sol jerge shyghyp, «myna budjette byltyr Tóle by kóshesin jóndegen edinder, biyl nege qaytadan sol Tóle by kóshesine osynsha aqsha júmsap jatyrsyndar, nege ana kóshege júmsalmaydy?» degen belsendi top bar ma?

Bizde mysaly sony kózge shúqyp kórsetetin belsendi azamattardan túratyn Qazaqstanda Qoghamdyq kenes qúryldy. Oghan biraz adam mýshe. Sol jerde budjet talqylanady. Sol qoghamdyq keneske mýshe adamdar ózderining oilaryn ashyq aityp, halyqtyng pikirin jinau kerek.

- Biraq, bizde qoghamdyq kenester negizinen probiylikshil azamattardan jasaqtalady ghoy?

- IYә, ondayda týsinikter bar. Biraq, men ózim biraz qoghamdyq kenesterding mýshelerin qarap shyqtym. Ótkir pikir aityp jýrgen azamattar bar. Olar qoghamgha kerek nәrseni qolmen qoyghanday aityp beretin bolsa, ony aitu ýshin ózining bir alany bolsa, qoghamnyng pikirin jinaytyn bolsa... Qazir búrynghyday emes qoy, komunikasiyanyng týrleri damyghan uaqyt. Sondyqtan osy túrghydan kelgende qoghamdyq kenesterding atqaratyn róli myqty. Solardy kóbirek nasihattau kerek dep oilaymyn.

- Súraqtargha kósheyik...

Nazym Dutbaeva: Bizding elde aqparat alu nege qiyn dep oilaysyz? Áriyne bir ghana faktor әser etpeytini anyq, degenmen eng basty faktordy atap ótesiz be?

- Bizde aqparatqa qol jetkizu turaly zan, sosyn BAQ turaly Zang bar. Ol jerde jurnalisterge qansha uaqytta jauap beru kerektigi turaly naqty jazylghan. Mysaly, ol shúghyl aqparat bolmasa, siz jeti kýnning ishinde aqparatqa jauap aluynyz kerek. Eger, óte shúghyl aqparat bolsa, eki kýnning ishinde jauap beru kerek delingen.

Biraq, biz ózimiz osy jazda kórdik. 30-40 kýnde, onyng ózinde shulatyp әleumettik jelilerge jazyp jýrip aldyq. Almaty oblysy, óniraralyq inspeksiyasy degen bar eken. Solargha biz tamyzda  internetting jyldamdyghyna baylanysty bir súraq jibergenbiz. Jauapty keshe ghana aldyq, onyng ózinde jazyp jýrip, talap etip jýrip. Búl jerdegi eng basty mәsele – memlekettik organdarda otyrghan baspasóz hatshylardyng jauapsyzdyghy dep oilaymyn. Olar ózi osy zandy bile me?

BAQ salasynda 30 jylda ózgergen eshtene joq!

- Keyde sol baspasóz hatshylarynyng qyzmetin jurnalistikagha qatysy joq adamdar basqarady ghoy?

- Baspasóz hatshylary degen – PR mamandary ghoy. Olardyng jurnalistikagha eshqanday qatysy bolmauy kerek. Sosyn kóbinde jurnalister PR mamandary bolyp júmys isteydi. Sosyn, jaqsy bir tanylghan jurnalisterding sol mamandyqqa ketip jatatyndary bolady. Biraq, PR degen jeke mamandyq, jurnalistika jeke mamandyq.

- Qaysysy tiyimdi? PR maman ba, әlde jurnalistikany bitirgen maman basqarghany dúrys pa?

- Bilmeymin. Densaulyq saqtau ministrligine senimdi ókil bolyp Baghdat Qojahmetov bardy ghoy. Sol kezde biz qatty quandyq. Jurnalist, aqparatqa qol jetkizu mәselesin biledi dedik. Jurnalisterding aqparat ala almay qinalatynyn jaqsy biledi. Biraq, ol bara qalghan kezde bizding sol ýmitimizdi aqtalmady. Biz jauaptardy keshigip alyp jattyq.

Sondyqtan ol jerde jurnalisting nemese PR mamannyng otyrghanynda emes, mәsele – sol adamnyng kommunikasiya mýmkindikterin qalay iygergenine baylanysty nemese zandy qanshalyqty biletininde siyaqty.

Sodan keyin taghy bir mәsele bar. E-gov-qa jiberiletin elektrondy súranym degen bar ghoy. Mine, jibergen saualgha uaqytynda jauap berildi me, joq pa, baqylanady. Jauap berilmese olar avtomatty týrde ózderi shara qoldanady. Sondyqtan jurnalister osy mýmkindikti de paydalana bilu kerek.

- Hat týrinde joldanghan saualgha uaqytyly jauap ala almau biyl ghana tuyndaghan mәsele emes qoy...

- Ol 30 jyl boyy (keler jyly Tәuelsizdikke 30 jyl tolady ghoy) aitylyp kele jatqan әngime. Ózgergen eshtene joq. 90 jyldarda jauapty qalay ala almasaq, qazir de solay. Bekitilgen Zang bar, tipti, úzap bara jatqan kezde 14 kýnning ishinde jauap aluyng kerek. Al, biz bir ai, eki ai...

Janaghy e-gov arqyly baqylau sharalary kýsheytildi, 2016 jyly aqparatqa qol jetkizu degen zang qabyldandy. Sodan beri de memlekettik organdardyng selt etip, mynaghan jauap bere qoyayyq, degeni bayqalmaydy.

Maghan únaghan bir nәrse – Bilim jәne ghylym ministrliginen jyldam jauap aldym. Sol jerdegi baspasóz hatshylary jaqsy júmys isteydi eken. Sosyn, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligindegi basqarma basshysymen tikeley efirge shyqtym. Olar da tez arada jauap berdi.

Bizdegi sovetten qalghan sarqynshaqtyng biri – qorqaqtyq!

- Bәlkim, búl eki ministrlikte qazirgi әleumettik jelidegi halyqtyng simpatiyasyna ie ministrlikter nemese trendtegi, talqylauda jýrgen ministrlikter bolghandyqtan shyghar?

- IYә, kópshilikting kóz aldynda jýrgendikten shyghar. Biraq, taghy bir kelensiz mәsele bar. Mysaly, kóp adam bile bermeydi, Qazaqstanda shet elden kelgen qazaqtardyng mәselesi degen bar. Sol oralmandargha bólingen 4 payyzdyq bilim kvotasy bar. Sol kvotamen shet elden kelgen qazaqtar oqugha týse alatyn mýmkindikter jasalghan. Osyny men Últtyq testileu ortalyghy degen bar eken,  sol ortalyqtyng baspasózinen súrap, jauap ala almadym. Maghan sonynda bergen jauaby: «aqparat joq, men sizge aqparat bere almaymyn», deydi. Men osy mәseleni Didar Smaghúlovqa jazdym. Biraq, Didar Smaghúlov oghan «ignor» jasady.

Al, qazir sol qandastarymyzdyng balalary dayyndyq kurstaryna týsip jatyr. Emtihandar jýrip jatyr.  Al búl aqparatty bilmeydi. Sonda onyng maghan renjigeni: «siz men aqparat bermey jatyr dep feysbukke jazyp qoyypsyz. Sol ýshin men sizge aqparat bermeymin», deydi. Al, búl qanday Zangha syiyp túr?

- Mysaly, janaghy memtapsyrys degen dýniyege qayta oralamyz. Memtapsyrysty berushilerding ózi aqparat beruge mýddeli boluy kerek qoy?..

- Negizinde iyә. Aqparatqa qol jetkizu turaly zanda «Aqpartty iyelenushiler» degen bap bar. Aqparatty iyelenushiler kimder? Olar – resmy organdar, memlekettik organdar, kvaziymemlekettik organdar, odan keyin, budjetten qarjy alyp otyrghan kez-kelgen mekeme aqparattyng iyesi.

Olar saghan aqparatty bólisui kerek. Mindetti. Kóbi osyny bilmeydi. Jurnalister de, PR mamandary da, qarapayym halyq ta bilmeydi. Bizde adamdarda kenester odaghynan qalyp qoyghan sarqynshaqtyng biri – qorqynysh, ýrey. «Qarsy sóilemeu kerek», dep týsinedi. Adam ózining qúqyghyn bilu kerek!

BAQ biylikten de, oppozisiyadan da tәuelsiz boluy kerek!

Seken: Jurnalisterimiz 2 top. Biylikti madaqtaushy jәne biylikti synaushy. Respublikalyq, oblystyq gәzet sany, mysaly, 30 desek, onyng 28-i biylikting jarshysy. Bas gәzet delinetin «Egemen Qazaqstandy» aitsaq, keshe onyng 1-betine N.Nazarbaevtyng 3-4 fotosureti shyqsa, býgin Q.Toqaevtyng da sonsha sureti jýredi. Ara-arasynda N.Nazarbaevtyng sureti qosymsha beriledi. «Basqa 27 gәzette» de solay. Olarda ótkir syn maqala bolmaydy, jenil-jelpi ghana.

Al madaqshyl avtor-jurnalisterine jol ashyq: at-ataq pen silyq-jýlde solarda. Shartty 30 gәzetting qalghan ekeuining biri – «DAT-OP» jәne sol sipatty orys tilinde gәzet bar shyghar dep oilaymyn, anyq bilmeymin. Biylikting basy-qasyndaghylar tarapynan bolyp jatqan qatelikterdi oryndy synauda «DAT-OP» tabandy, nyq ústanymdy. Onyng demeushisi Ákejan Qajygeldin bolsa, oghan tek alghys aituymyz kerek. Tәuelsizdigimizden beride respublikalyq BAQ-tyng kókesi - preziydent, oblystarda - әkim. Olargha әdil-ótkir syn kerek emes, ózderine tiyip ketedi. Tiygizgenderdi dereu túqyrtatyn tәsildi tapty da, sottaugha deyin shara qoldanatyn boldy. Kenes kezinde synnyng semseri bolghan felieton kelmeske ketirildi.

Qúrmetti Esengýl Kәpqyzy, osy aitqandarym beker me? Tәuelsiz «DAT-OP» gәzeti jariyalap jýrgen ótkir syn oryndy ma, orynsyz ba? Gәzetti shygharushy jurnalister biylik jaqtan qashan, qanday marapat kórdi? Bas redaktory Ermúrat Bapidyng «bas oqyrmangha» ainalghany nelikten? Osy súraqtaryma anyq jauap bergeysin!

- Biz búl jerde kimning qanday aqparat qúraldaryn qarjylandyryp otyrghanyn naqty bilmeymiz. Búl gazetting aty qazir «DAT» emes, «Obshestvennaya pozisiya» dep ózgerip ketken boluy kerek. «Dat» bolghaly qay zaman?.. Ótkende Ermúrat agha baghdarlamagha kelgende de aitty ghoy... 28 ret shyqtyq dedi me?

Men «ana gazet anday, myna gazet sonday», dep aitpay-aq qoyayyn, bir ghana shet eldik aqparat qúraldarynyng prinsiypin aitayyn.

Aqparat qúraldary memlekettiki, oppozisiyanyki nemese basqaniki dep lagerge bólinbeui kerek. Aqparat qúraly memleketten de, biylikten de, oppozisiyadan da tәuelsiz boluy kerek! Sol kezde olar beytarap aqparat tarata alady. Mysaly, janaghy Ermúrat aghanyng da gazeti bir jaqty, tek qana synaudy mindet qylyp alghan. Biylikting gazetteri de birjaqty, tek qana maqtaudy mindet qylyp alyp alghan. Múnday kezde biz tolyqqandy aqparatty berip otyrmyz dep aita almaymyz.

Bizde  tәuelsiz aqparat qúraldary joq!

Tipti Úlybritaniyanyng ózinde, professorlar: «bizding aqparat qúraldarymyz qatty birjaqty» deydi. Bireudi maqtaydy, bireudi synaydy, bireudi dattaydy. Anadan qarjy alady, mynadan qarjy alady dep qatty synaydy eken. Biraq, olardaghy birjaqtylyq bizdikimen salystyrghanda әldeqayda jaqsy. Olar bәribir beytarap bolugha tyrysady. Sosyn, aqparat qúraldary aqty aq, qarany qara dep jazghan kezde, bireuding soyylyn soqpaghan kezde ol aqparat qúraly bola alady. Tórtinshi biylik degen sol.

Al, bizde qazir әrkimning ózining mýddesi bar. Bireuding qúryltayshysy bar, bireuding aqsha berip otyrghany bar. Bir әkim mýmkin, bireuge ýy bergen shyghar. Osynday nәrselerding barlyghynan biz ada bolghan jaghdayda bizding qazaq jurnalistikasy damidy. Ókinishke qaray, bizde onday adaldyq joq.

Sodan keyin, jurnalister ózderining qolyndaghy qarudy paydalanyp (qaruymyz - sóz), әkimderge qoqan-loqy kórsetken faktiler bar. Biygeldi Ghabdullinning jaghdayyn bilesizder. Búl jurnalistik etikagha say emes. Múnday jaghdayda biz jurnalist degen atqa layyqpyz ba, joq pa degen nәrseni oilanuymyz kerek.

Negizinde, ótkende Erbol Mәndibek degen bala: «media magnat joq» dedi ghoy. Media magnat bolu ýshin bizde jarnama naryghy tәuelsiz bolu kerek! Biznes tәuelsiz bolu kerek! Sodan keyin aqparat qúraldary tәuelsiz bolu kerek! Bizde  ol joq! Tәuelsiz biznes te joq, tәuelsiz jarnama naryghy da joq, tәuelsiz aqparat qúraldary da joq! Múnday jaghdayda biz aqparattan tәuelsizdikti talap ete almaymyz. Tipti 2000 jyldardyng basynda keybir aqparat qúraldaryn oligarhtar qarjylandyrghan. Qazir qarjylandyrmaydy. Óitkeni oghan týsip jatqan payda joq.

Qazaq jurnalistikasy Qyrghyzstan men Mongholiyanyng dengeyine jetken joq!

- Qazaqstanda jurnalistika tәuelsiz bolu ýshin BAQ-ty oligarhtar basqaruy kerek degen de pikirler aitylady...

- Oligarhtar basqarsa, olar da ózderining sózin sóiletedi ghoy. Bir kezderi «QazMúnaygaz» degen boldy, qazaq gazetterin qarjylandyrghan.

- Praktikada bar ghoy. Mysaly, Ukraina. Ol jaqta oligarh Kolomoyskiyding telearnasy - 1+1, ekinshi oligarh Petr Poroshenkonyng telearnasy – 5-shi kanal. Ýshinshi oligarh Rinat Ahmetovting de telearnasy bar. Al, olardaghy aqparattyq bәsekelestik oligarhiyalyq toptargha tiyesili bolsa da, olardaghy jurnalistika bizdikimen salystyrugha kelmeydi. Sayasy intelektualdy tok-shoular qatty damyp ketken...

- Bizding Qazaqstannyng jurnalistikasy basqany bylay qoyghanda, myna túrghan Qyrghyzstanmen, Mongholiyamen salystyrugha kelmeydi ghoy. Ol jaqta óte erkin, damyp ketken. Bizdegimen salystyrghanda sóz bostandyghy bar. Sonyng arqasynda qanshama sheneunikterding jemqorlyqqa qatystylyghyn jurnalister ashyp jatyr. Biz solardy «mensinbeymiz» ghoy, damymaghan memleketter, kýn kórisi tómen memleketter deymiz... Biraq, solardyng dengeyine jete almay otyrmyz ghoy...

- «Azattyq» she? «Azattyqty» solardyng dengeyinde dep aita alasyz ba?

- «Azattyqty» biz qarjylandyrmaymyz ghoy.

- Men búl súraqty nege qoydym, ótkende «31 arnada» Aydos Júqanúly: «Azattyq» AQSh kongresinen aqsha alyp otyr», dedi.  

- IYә, alady. Kongress «Azattyqty» qarjylandyrady. Ol jasyryn emes. Kongress «Azattyqqa» qansha qarjy bólemiz, degendi jylda talqygha salady. Tek qana «Azattyq» emes, olarda kongress qarjylandyratyn aqparat qúraldarynyng tizimi bar. Biraq, kongress onyng ishki kontentine aralaspaydy.

- Mening aitpaghym da sol ghoy... Ol jerde «Azattyqtyn» AQSh-tan aqsha alatyny ghana aityldy da,  redaksiyanyng kәsibiyligi turaly әngime aitylghan joq...  

- Ony aityp jatyr. Últtyq mәseleni kótermeydi deydi. 20-30 jyl boyy aityp jýrgen mәselemiz – últtyq jurnalistika degen bir sóz bar.  Bir nәrse bolsa boldy, bәrin últtyqqa әkelip tirep qoyamyz. Últtyq mәsele kótermeydi deydi. Halyqtyng әl-auqaty - últtyq mәsele emes pe? Bizding qúqyqtyq sauattylyghymyz - últtyq mәsele emes pe? Bizding әleumettik problemalarymyz - últtyq mәsele emes pe? Ony kóterip jatqan adamdy últtyq mәseleni kótermedi, últqa qyryn qarap jatyr dep, qalay aiyptaugha bolady?

Sonda, qazir qaranyzshy, kim kedey? Qazaq kedey. Kimning baspanasy joq? Qazaqtyng baspanasy joq. Mysaly myna 42 500 kezinde sizder kórdinizder ghoy, qansha adam nansyz, susyz qaldy. Al, Qazaqstanda kedeyler boluy tiyis emes qoy. Qanshama resursymyz bar. Qazaqstanda eng tómengi jalaqy 42 500 tenge degen ne súmdyq? 42 myng degeniniz qazir 100 dollar boldy ma?..

- Erbol Mәndibekting әngimesi de osydan bastaldy emes pe? Sol Erboldyng oqighasyna qatysty bir eki súraqty talqylayyqshy... Birinshiden, ol aitqan qosymsha enbek sharty degen...

- IYә, ony estidim. Biraq, ol bizding tәjiriybemizde bolmaghan nәrse ghoy. Bizde bir enbek sharty bolady. Sosyn sol enbek shartymen ómir sýresin. Mýmkin, Qazaqstan teleradiokorporasiyasynda ishki ózderining bir redaksiyalyq sayasaty bar shyghar. Qazir eng manyzdy nәrse ishki redaksiyalyq sayasat degen bolady. Ol bazalyq prinsipter negizinde jasalady. Mysaly, jalghan aqparat taratpau, bireuding ar-ojdanyna tiymeu, bireudi kemsitpeu degen siyaqty sharttardy jazady. Ol etikalyq norma. Ol redaksiyanyng әrbirinde boluy kerek qújat, negizi.

Qoghamdyq telearna da, ol turaly zan da joq!

- Sol baghdarlamada memlekettik arnalardy aiyptay sóilegen boldy. Biraq, ol jalghyz Qazaqstannyng problemsy emes qoy. Reseyde de, Belarusite de, Qyrghyzstan men Ózbekstanda da memlekettik arnalar bar...

- Resey men Qazaqstannyng aqparat taratudaghy keybir úqsastyqtary bar. Ol әli kýnge deyin qoghamdyq telearnanyng ómirge kelmegeni.

Resey 2008 jyly boluy kerek. «Qoghamdyq telearna» turaly zang qabyldandy. Sosyn olarda ODT  qoghamdyq telearna ashylady. Ol qoghamdyq telearna ashylghannan keyin alghashqy kezde memleketten qarjylandyryluy tiyis. Sosyn, jarna tóleushilerding negizinde ózderining shyghynyn kóterip aluy kerek. Sol boyynsha ony memleket jaqsylap qarjylandyrady. Biraq, ol birjaqty bola bastaydy. «Memleketti synaugha bolmaydy, ana taqyrypty aitugha bolmaydy», dey bastaghan kezde, bir top jurnalist janaghy arnadan ketedi. Redaksiya sayasatymen kelispeydi. Sóitip odan jurnalister ketkennen keyin onyng qoghamdyq telearna degen statusyna núqsan kelgen.

Ekinshiden, Reseyde qoghamdyq telearna turaly zang bar. Qoghamdyq telearna, tyrnaqshanyng ishinde bar, biraq ol negizgi mindetterin orynday almay otyr.

Al, bizde әli qoghamdyq telearna turaly zang qabyldanghan joq. Áli kýnge deyin sol zandy qabylday almay otyrmyz. Bizde qoghamdyq arna aty-zatymen joq. Býkil jerde memlekettik arna! Basqasyn bilmeymin, býkil TMD-da memlekettik arnalar bar. Memleketten 100 payyz qarjylandyrylady. Sosyn Qazaqstanda jalghyz «Qazaqstan»  men «Habar» ghana emes,  aqparat qúraldarynyng barlyghy memleketten tapsyrys alady. Ásirese telearnalar...

Sol baghdarlamada Erbol Mәndibekke: «Qansha milliard bólinip jatqany «e-gov-ta» túr ghoy. Kórip almaysyng ba, kózing ashyq jurnalist bolsan», dep aitty. Sol kezde Erbol Mәndibek jauap bere almady.

2016 jylgha deyin aqparat ministrliginen bólingen aqshanyng ashyq bolghandyghyn, ony «Pravovoy media sentr» degen ashyq resursqa salyp qoyghandyghyn, odan keyin 2016 jyldan keyin aqparat ministrligi men ministrler búl aqpartty jabyq qylyp tastaghandyghyn, Diana Okremova men sol kezdegi aqparat ministri Dәuren Abaevtyng arasynda sot bolghandyghyn aituy kerek edi.

Aqparatqa qol jetkizu turaly zanda shekteuli aqparattar bar. Ol aqparatty biz tek aqparat iyesining rúqsatymen ghana ala alamyz.  Sonyng biri qyzmet ýshin paydalanylatyn aqparat. Qazir Aqparat jәne qoghamdyq kelisim ministrligining aqparat qúraldaryna bólinetin qarjysy turaly aqparat osy sanatqa jatady.

Endi sizder ashyq resurstar kózderin ashyp qarasanyzdar, ministrlikting bólgen qarjysyn taba almaysyzdar. Tek qana ishki sayasat basqarmalarynyng bólgen qarjylaryn taba alasyzdar. Biraq, ony alghan jalpy soma jazylghanymen, onyng iygerilui qay jaqqa júmsalghany turaly naqty esep joq.

- Aydos myrza onday esep bar dedi ghoy?..

- Joq, onday aqparat joq? Ol memlekettik satyp alular portalynda belgili bir aqparattar ghana ashyq. Bizding aqparatqa qol jetkizu turaly zandy halyqaralyq sarapshylar autsayder memleketting ishine jatqyzady. Sonyng biri – Tәjikstan, biri – Qazaqstan.

Bauyrjan: Erbol Mәndibekting jasaghan әreketi jurnalistik etikagha say ma? Qargha qarghanyng kózin shúqymaydy. Preziydentting qasynda 15 jyl jýrgen adam, bir kýnde halyqshyl boldym degenge senuge bola ma?

- Búl Qazaqstanda bolyp jatqan birinshi jaghday emes qoy. Bayaghyda bilesizder, Qazaqstan telearnasynan 120 jurnalist bir kýnde ketip qalghan.  Almaty telearnasynan Serik Ábiken basqaryp túrghan kezde, Esimovtyng baspasóz hatshysy Kuyanovqa qarsylyq tanytyp bir top jurnalist ketip qaldy. Ol kezde 40 jurnalist ketken. Erbol Mәndibek birinshi de, songhy da adam emes. Ári múnday oqighalar bolyp túrady.

Halyq qazaq tilinde sóileydi, biylik orys tilinde...

A. Mauqaraúly: Eger, qazaq tildi BAQ әlsiz degen pikirge keliser bolsaq, onyng basty sebebi qazaq tilining Memlekettik basqaru jýiesinde qoldanystan shyghyp qalghandyghynan dep, moyyndauymyz kerek. Eger, jogharghy sheneunikter qazaqsha suday sóilep túrsa, zandar qazaqsha jazylyp, ýlken jiyndar tek qazaq tilinde ótetin bolsa, qazaq tildi BAQ turaly múnday bos әngime ótkizip otyrmas edik. Óitkeni, onday jaghdayda memlkettik jәne tәuelsiz aqparat qúraldary ózara bәsekege týsedi. Yaghni, býkil halyq óz tandaghan gәzet júrnaldaryn tapsyryp qanday bir demeushige jaltandamaydy. Juralister de taralym molayghan sayyn jalaqysy artatyndyqtan sheberligin arttyrugha janyn salady. Al, portaldyq aqparat shyn mәninde kópshilikting erkin minberi. Qazirgi qazaq baspasózining janyn saqtap túrghan sol. Oghan syn aitqannan góri rahmet aitu jón. Olay bolsa, qazaq tilin qúrdymnan qútqaru basty mәsele!

- Qazaq tilin memlekettik basqaru jýiesinen shyghyp qaldy dep aitugha kelispeymin. Kerisinshe, memlekettik basqaru jýiesine aralasuy kýsheyip kele jatqan siyaqty, qazir. Keybir jiyndar qazaqsha ótedi. 30 jylda aitylghan әngime әli de aitylyp kele jatyr...  Qazaq tilining problemasyn aitudan úyalatyn boldyq, qazir. Ras, bizge qazir baspasóz mәlimetteri eki tilde jasalyp, eki tilde beriluge tyrysady. Aqparatty qay tilde súrasang sol tilde jauap beruge tyrysady.

Sodan keyin, qazaq tildi aqparat qúraldarynyng ýni estilmeydi degenge óz basym kelispeymin. Eger siz estiletindey bir nәrse jazsanyz, ol qay jerde de estiledi. Meninshe, tilding biylik organdaryndaghy qoldanylu ayasy keneyip kele jatyr. Biraq, zang әli solqyldaq tanytady. Dúrysy zang joq. Eger zang kishkene memlekettik qyzmetkerlerding memlekettik tilde sóileuin mәjbýrlese nemese qajetsinetindey, qadaghalanatynday zang qabyldanatyn bolsa, odan da jaqsy bolar ma edi.

Qazir halyqtyng 99 demey-aq qoyayyn, 80 payyzy qazaqsha sóileydi. Qazir jan-jaqqa qarasang qazaq tilinde sóileytin adamdardyng kóp ekenin, oryssha óz oiyn jetkize almaytyn adamdardyng kóbeyip kele jatqanyn kóresin. Mektepte oqyp jatqan balalardyng 80 payyzy qazaq tilinde oqidy. Joghary oqu oryndarynda da sonday.

Qazaq tilin damytugha bólingen qarjy bar, esebi joq!

Sonda bilim beru salasynda ayasy keneyip ketken til, JOO-larda ayasy keneyip ketken til nege biylikke barghanda ayasy qusyrylyp qalatynyn týsinbeymin. Parodoks! Halyq qazaq tilinde sóileydi, biylik sóilemeydi. Búl endi ýlken problema.

Búryn bankterge barghanda qazaqsha sóileytin adam tappaytynbyz. Qazir sol jerde júmys istep otyrghan qyzdar oryssha әreng sóileytindey dәrejede. Nemese men keshe bir medisina mekemesining diyrektorynan súhbat aldym. Men ana kisining qazaqshasyna qatty qayran qaldym. Búryn medisina qazaqsha sóilemeydi dep aitatyn edi ghoy. Jýrek aurularyn qazaqsha týsindirip bergende ózimning auzym ashylyp qaldy. Soghan qaraghanda tilding ayasy keneyip kele jatyr. Qazir qazaqtyng tilin biletin jәne qazaqsha sóileytin adamdar óte kóp. Qay salany alsanyz da, solay. Biraq, ertengi kýni sol biylik ózining qazaq tildi halqymen oryssha sóilesip otyrsa, problema, konflikt sonda bolady. Búl biylikting óte bayqamay otyrghan bir tendensiyasy.

Búryn bizde strategiyalyq zertteuler agenttigi, strategiyalyq zertteuler instituty degen bolatyn. Sosyn, sosiologiyalyq zertteuler degen bar edi. Qazir solar qayda? Halyqtyng kónil-kýiine kim baqylau jasaydy? Mysaly, qazaq tildi qauymnyng orys tildi biylikke degen bir ókpesi bar shyghar. Ony bayqap, baqylap otyrghan kim bar, qanday institut bar? Múnday zertteuler óte manyzdy.

Sosyn, taghy bir mәsele – men byltyr tilderdi damytugha arnalghan qarjynyng júmsaluyn zerttedim.  Biylik qazaq tilin damytugha qyruar qarjy bólgen. Biraq, sol qarjynyng esebi joq. Qayda ketkenin bilmeymiz. Siz qazir qaranyz, bizde bireu tildi óz betimen ýireneyin dese, elektrondy resurstar joq. Elektrondy sózdikter damytylmaghan. Men sizge aitayyn, 2013 jyly www.tilgov.kz degen saytty jasaugha 290 myng dollar bólgen. Siz ekeumiz de sayt jýrgizip otyrghan adambyz... Anau qarapayym ghana sayt. Ishinde jeke serveri de joq. Ony jasaugha úzap bara jatsa, 10 myng dollar ketken shyghar, әitpese 2-3 myng dollardyng ainalasynda jasalatyn sayt. Sol sayttyng ózi qazir istep túrghan joq.  Ekinshiden, ol saytta oqytu resurstary  joq. Sonda ony ne ýshin jasaghan? Kimge jasaghan? Búl qanday kózboyaushylyq? Búl jay ghana aqshany jeu!

Qazaq tili ózining dengeyine jetken joq. Biz әli kýnge deyin latyn alfaviytin dayynday almay otyrmyz. Áli kýnge deyin bir izge týsken termin joq. Biz osyny dúrys jasay almay otyrghan kezde, neni talap ete alamyz?..

Biz әli toy jasaumen maqtanyp jýrmiz!

Júmaghaly Arghynbaev: Qalada tuyp-ósken qazaqtyng úl-qyzdarynyng arasynda qazaq tilin de, orys tilin de jetik biletinderi óte kóp. Biraq, olar qazaq jurnalistikasyn mensinbeydi. Auyl jastary audandyq, qalalyq, oblystyq gazetterdi týgel «jaulap» aldy. Olar kóbine ru-taypa, batyrlar, biyler, baqsylar, anyz әngimeler, Aldarkóse, Qojanasyr, toy, as, jyrau turaly ghana jazady. Bilim beru salasy, medisina, ghylymiy-tehnikalyq progress (damu), qúrylys, ónerkәsip, kólik jayly eshtene jazbaydy. Óitkeni, bilimderi jetpeydi.

Ekinshi súraq: Qazirgi tanda bayaghy audandyq, qalalyq, oblystyq gazetter audan, qala, oblys әkimderining qoljaulyghyna ainalyp ketti. Birinshi betinen bastap songhy betine deyin әkimderding basshylymen atqarylyp jatqan «úly isterdi» ghana nasihattaydy. Ónkey *** bireuler radaktor bolyp otyr. Oblys ortalyqtaryndaghy uniyversiytetterde ashylghan jurnalistika fakulitetining diplomyn satyp alghan qalaqbastardyng bylshylyn oqudan әbden jalyqtyq. Syn maqala, felieton jaza biletin jurnalisterding túqymy qúryp ketken sekildi.

- Jalpy men bayqaghan bir tendensiya – qazaq aqparat qúraldarynda, әsirese gazetterde tanymdyq aqparat kóp. «Qazaq batyr bolghan, qazaq keremet bolghan», degen bir illuziyamen ómir sýrip jatyrmyz. Ózimizdi bir keremet qylyp kórsetkimiz keledi. Keremettigindi qazir kórset deymin.

«Kedeylensen, bay bolghanyndy aityp maqtanba», deydi. Sol siyaqty biz keremettigimizdi qazir kórsetuimiz kerek. Qazir bizding ekonomika men ghylymdaghy, jana tehnologiyadaghy jetistigimizdi aituymyz kerek. Onday jetistik bizde bar ma? Biz birdene istep otyrmyz ba? Biz kompiuter óndire aldyq pa? Biz 30 jylda qanday zauyt saldyq?

Biz toy jasaumen maqtanamyz. Biz batyrlarymyzben, biylerimizben maqtanamyz. Býkil gazetting kontenti osy bolyp bara jatyr. IYә, tanymdyq taqyryp bizdi pәlen jyl asyrap keldi. Biraq, qazirgi uaqytta qazirgi uaqyttyng mәselelerin aituymyz kerek qoy. Osy túrghydan kelgende, súraq qoyshynyng pikirimen kelisemin.

Ekinshiden, jurnalistikada jýrgen adamdarymyzda bilim az degenmen de kelisem. Birinshi jurnalistika fakulitetindegi bilim beru mәselesi qazir kýn tәrtibinde túrghan nәrse. Ekinshiden jurnalisterding ózining izdenui óte az. Óitkeni jurnalister eki adamnan maqtau estise, boldym-toldym dep oilaydy. Ary qaray ózimdi jetildiruim kerek-au, men oquym kerek-au, demeydi. Sondyqtan jurnalisterge aitar edim, әsirese qazaq jurnalisterine jan-jaqtaryna qarandarshy. Kózderindi ashyndarshy. Tipti aghylshyn tilin bilmesender de, orys tilinde de qanshama aqparat jatyr. Ózderindi jetildirindershi der edim.

- Búghan yqpal etushi faktor - bizde salalyq jurnalistikanyng oqytylmauy shyghar?..

- Salalyq jurnalistika bizde joq. Mysaly, bizde jurnalistikada alghash bara qalghan kezde bir qúqyq negizderi, mәdeniyettanu, sosiologiya jalpy bilim beru sabaqtary ótedi.

Mening ózimning jeke pikirim, jurnalisterge jurnalistikanyng teoriyalaryn, media kommunikasiyanyng teoriyalaryn jaqsy ýsh jyl ýiretsin. Ýsh jyl jetedi. Al, bir jyl tek qana salalyq jurnalistikagha baghyttau kerek. Mysaly, medikter jalpy praktikalyq medisina degendi 5 jyl oqidy. Ary qaray salalyq mamandyqqa baratyndar kardiohirurg, nevrolog, urolog dep ary qaray damytyp oqidy. Mýmkin, sol sekildi bir jaqsy baghdarlama jasau kerek siyaqty.

Sodan keyin kezinde taghy bir úsynys aitqanbyz. Mysaly, ekonomika fakulitetinde, IT-da, sosiologiyada oqyp jatqan adamdargha jurnalistikanyng arnayy kurstaryn úiymdastyrugha bolady. Sol kezde búl bir jaqsy ýrdis bolar edi. Múnday tәjiriybe shet elde bar eken. Ýshinshi kurstan tandaydy eken, studentterdi.

Endi felieton anau-mynau dep aita beredi ghoy. Jalpy, jurnalistikanyng janry degen nәrse ózgerip otyrady. Felieton - sovetter odaghy kezinde syndy ótkizu ýshin payda bolghan janr ghoy. Qazir endi onsyz da syndy bylay aitugha bolady. Ol kezde endi jurnalistikanyng tili de, qúrylysy da, qúrylymy da әdebiyetke jaqyn boldy. Qazir kommunikasiya mýlde ózgerdi. Vizualizasiya ózgerdi. Aqparatty beruding formattary ózgerdi.

Arman: Halyqaralyq úiymdar Qazaqstandy «sóz bostandyghy shektelgen» elder tizimine kirgizipti. Osy rette Qazaqstandaghy BAQ-tyng qazirgi ahualyn qay dengeyge jatqyzar ediniz?

- IYә, Freedom house úiymynyng tiziminde 158 orynda ekenbiz, qatelespesem. Sóz bostandyghy jóninen songhy oryndardyng birindemiz. Ol bәrine belgili jaghday. Olardyng endi ózderining esepteytin indikatorlary bar. Indeksteri bar, soghan salyp kóredi. Áriyne qazirgidey jaghdayda biz sóz bostandyghy shektelgen memleketke ainalghanbyz.

Qayran: Qazir Qazaqstannyng baspasózinde eki týrli kózqaras qalyptasty. Tәuelsiz BAQ jәne Memlekettik BAQ. Aytynyzshy Qazaqstanda Tәuelsiz BAQ bar ma? Bar bolsa, olar qarjyny qaydan alyp otyr?

Redaksiya: Siz jana Qazaqstanda tәuelsiz BAQ joq dediniz. Ermúrat Bapidyng gәzeti she?

- Ol oppozisiyalyq kózqarastargha tәueldi. Men DAT jobasynyng 20 jyldyghynda bolu  kerek, ózinen súhbat aldym. Sonda: «agha, siz de birjaqtysyz», dedim. «Tәuelsiz bolu ýshin siz beytarap boluynyz kerek. Sizding artynyzda da mýdde túr, bir top oppozisionerler túr. Sizding artynyzda da onday adamdar túrmauy kerek. Eger siz tәuelsiz bolsanyz nege biylikting de istep jatqan jaqsy isterin nasihattamaysyz, jazbaysyz», degenimde, ol kisi men 5 myng gazetting 4999-y maqtap jatyr, men dattaymyn dep aitqany bar.

- Qoghamdyq telearnany ashugha Memleket ózi mýddeli bolu kerek qoy?

- Tәuelsiz aqparat qúralyn damytugha arnalghan qor býkil memlekette bar. Bizde ghana joq. Bizdiki memlekettik tapsyrys.

BAQ-tyng mindeti –syny kózqarasty qalyptastyra bilu!

- Memlekettik tapsyrys dep qaldynyz. Qazaqstanda aqparat salasyn basqaratyn negizgi kurator Aqparat jәne qoghamdyq damu ministrligi. Sol ministrlikting júmysyna kóniliniz tola ma?

- Ótkende bir qyzyq әngime boldy. Aida Balaeva uniyversiytetterding jurnalistika fakulitetterine aqparattyq sauat pәnin engizu kerek dedi. Ol kisi múnday pәnning bayaghydan oqytylyp kele jatqanyn bilui kerek edi. Búl pәnning oqytylyp kele jatqanyna da, búl mәseleni talqylaghaly da pәlen jyl boldy. Biz tipti Interniuspen birigip, aqparattyq sauat pәnin ýiretu turaly oqytushylargha arnalghan núsqaulyq dayyndap shyghardyq.

- Bәlkim ol jalghyz bir adamnyng emes, komandalyq júmystyng jauapkershiligi shyghar?

- Komandanyki shyghar. Mýmkin tómende aityp otyrghandardyng kózqarasy bar shyghar, búl jerde. Sondyqtan, aqparat ministrligi degen býkiline analiz jasap otyru kerek. Jaqsy, bizden qarjy almaydy eken, biraq qanday aqparat qúraldary bar. Olar ne istep, ne jazyp jatyr. Qanday kózqaras qalyptastyryp jatyr. Qanday qoghamdyq pikir qalyptastyryp jatyr, bilip otyruy kerek. Jalpy, qoghamdyq pikirdi resmy aqparat qúraldarynan góri tәuelsiz aqparat qúraldary, tәuelsiz sayttar, әleumettik jeli qalyptastyryp jatyr. Ony biz moyyndauymyz kerek.

- Onda da qazaqtildi segment qana!

- IYә, biz sony moyyndauymyz kerek. Jәne soghan kónil bóluimiz kerek. Búl jerde biraz problema bar. Jalpy aitayyn degenim, jurnalistikanyng negizgi mindeti – aghysqa qarsy jýru de emes, kózsiz maqtay beru de emes. Negizgi mindeti – jalpy syny kózqarasty qalyptastyra bilu. Syny kózqaras joq qoy bizding qoghamda. Bizde ne sypyra maqtau, ne sypyra jamandau.

Mysaly, qazir qashyqtan oqudy jýrgizip jatyrmyz. Bәri sóz jýzinde keremet. Al, bilim beru platformalary qúlap jatyr. Internet joq. Ásirese, auyldarda. Kóp balaly otbasylardyng bireuinde ghana telefon. Ótkende mysaly «KTK» baryp Qaskelende bir otbasyn týsirip jatyr, bes balasy bar eken. Tórteui oqidy. Bir ghana telefongha talasyp otyr. Sosyn Qaskelenning әkimdiginen baryp bir planshet pen bir noutbuk alyp berdi. Biraq, múnymen mәsele sheshilmeydi ghoy.

Al, biz sol Qaskelenning bilim beru basqarmasy qashyqtan oqugha qansha aqsha bóldi, sony jazdyq. Olar tek qana 710 million tengege kompiuter satyp alghan. Ony nege sol qajet bolyp otyrghan otbasylargha bermeydi? Ony beru ýshin nege mәndetti týrde «KTK» baruy kerek? Osynday mәseleler bizde kóp. Sosyn osy mәselelerge jauap joq. Reaksiya joq.

Rushyldyq bólmegen qazaqty din bólip kete me degen qauip bar!

Qali: Qazir elimizde dәstýrli emes diny aghymdardyng soyylyn soghyp jýrgender de kóp. Tipti biylik qúrylymdarynda da, BAQ basshylary arasynda da múndaylar kóp desedi. Búl da óz kezeginde Qazaqstannyng ishki jaghdayynda әleumetting tynyshtyghyn búzushy faktor bolyp tabylady ghoy. Ásirese ol BAQ basshysy bolsa...

- Jalpy, bizding memlekette din sayasattan bólingen. Din basqaru isine aralaspauy kerek. Bir bayqaytynym, bizde dindi tanushylyq bar. Eger bireu músylman emespin, Tәnirshildikti qoldaymyn dep jazsa, bәrimiz otyryp sol adamdy jerden alyp jerge salamyz. Al, búl adamnyng ózining qúqyghy. Ózining jeke kózqarasy jәne ústanymy. Biz osyghan ýirene almay jatyrmyz. Sen qazaqsyng ba, sen músylman boluyng kerek degendi tanyp tastaghanbyz. Ekinshiden eger destruktivti aghymdy qoldap nemese onyng Qazaqstangha kiruine jol berip otyrsa, búl bizding ÚQK nemese qúqyq qorghau organdarynyng әlsizdigi dep aitar edim. Nege olargha tyiym salmaydy? Nege bizde qazir «Jusan» operasiyasy bolyp, Siriyagha ketip qalghandardy elge alyp kelip olarmen júmys istep jatyrmyz? Nege ony bas kezinde ústamadyq?

Bizding ózimizding mәseleler óte terenge ketip qalghan. Óte qauipti jaghdaydamyz. Ertengi kýni rushyldyq bólmegen qazaqty din bólip kete me degen qauipting ózinde otyrmyz. Óitkeni bizde janaghyday әsire radikal toptyng ókilderi kәdimgidey beleng alyp ketti. Eng jamany – qazaqtar solardyng sózine imanday senedi. Eng qorqynyshtysy sol. Bizding memleket negizinde demokratiyalyq jolmen damyp kele jatqan bilimdi memleket bolu kerek qoy. Al, bizde qazir bir diny kórsoqyrlyqqa alyp bara jatyr. Sol óte qauipti bolyp túr bizge.

Nazerke Serikqyzy: Adamzat әleumettik jelining tútqynyna ainalmay sanasy azat bolyp túrghan uaqyttarda tilshi bolugha talpynghan jastar kóp edi. Ol kezde qoghamda sauatty jurnalistter qatary kóp bolatyn. Biraq songhy bes jylda maqalalardy gazetterden emes sayttardan kóp oqityn boldyq. Búl janashyldyq tórtinshi biylik sanalatyn jurnalistika salasyna ýlken keri әserin tiygizip jatyr dep esepteymin. Sebebi sayttargha salynghan mәlimetter men ondaghy qatelerden kóz sýrinedi. Osy jaghday tónireginde qanday sharalar jýrgizilip jatyr?

- Qazir faktchekerler degendi estuiniz bar ma? Tek qana Qazaqstanda ghana emes, býkil әlem jalghan mәlimetpen kýresip jatyr. Birinshiden әleumettik jelining kelgeni bizde aqparatty talghamay beru, qabyldau degen ýrdisti qalyptastyrdy. Sosyn búl bizding anau syny oilau dengeyimizge de bir synaq boldy. Kez-kelgen nәrsege sene beretin boldyq. Konspirologiya teoriyasy deymiz ghoy, soghan da kelise beretin boldyq. Soghan qaraghanda eng birinshi nәrse sol MediaNet bastaghan www.factcheck.kz degen sayt bar. Solar aqparatty qalay tekseruge bolady, taralyp jatqan aqparattyng qaysysy jalghan, qaysysy ras degendi kәdimgidey sarapqa salyp otyrghan Qazaqstandaghy jalghyz resurs.

Sonymen qatar, aqparattyq sauat degendi kóp adam týsinbeydi. Ol degenimiz syny oilay bilu, aqparattyng shynayy ekenine kóz jetkize bilu. Aqparatty qabyldap ýirenu. Qabyldaghan aqparatyndy jýzege asyryp ýirenu. Osy mәselede biz oqulyqtar jazyp jatyrmyz. Treningter úiymdastyryp jatyrmyz.

Onyng ýstine bizde kitap oqymaytyn jastar payda boldy. Kitap oqymaghannan keyin qazaqtyng tilining tabighatyn bilmeytin, tildi ary qaray paydalana almaytyn, elden estigenin aqparat qylyp taratatyn jastar kóbeyip bara jatyr. Búl ras. Bizde tilding gramatikalyq qana emes, tilding tanym-týsinigine keri әser etip jatqan jaghdaylar bar.

Ekinshi jaghy – aqparatty әiteuir taratu kerek eken dep, tarata beru. Etika jaghynan problema óte kóp. Men jurnalisterdi bilim alugha shaqyrar edim. Bilimdi jetildiru kerek. Óitkeni jurnalistika degen kýnde ózgerip otyrady. Kýnde jana trend payda bolyp otyrady. Soghan ilese bilu kerek.

Meyirjan: Qayyrly kýn! Jana mediany alghashqy bolyp oqytqan adam retinde býgingi qazaq internet kenistigi Minberge qaryzdar. Isterinizge sәttilik! Endi súraq, jana media damydy, búryn internetti ýiretu mәsele bolghan, al qazirgi mәsele qanday? Ekinshi, tәuelsiz basylymdar qarjyny qalay tapsa bolady, búl óziniz oqyghan Angliyada qalay sheshilgen?

- Jana ghana aityp óttim ghoy. Jana media damydy, biraq bizde sauattylyq mәselesi problema bolyp túr. Ekinshiden bizde bәribir mulitiymedianyng negizgi elementteri jaqsy damyghan joq. Vizualizasiya bizde joq әli. Áriyne, audio-viydeo mәselesi sheshilip kele jatyr. Biraq, infografikamen júmys, vizualdy kontent degen bizde óte az.

Qazaq jurnalistikasy shynyn aitqanda osy tehnologiya jaghynan, internet jurnalistika jaghynan batystan bir ghasyr keyin qalyp jýrmiz desem, artyq aitpaghan bolamyn. Biz data jurnalistika degenning ne ekenin bilmeymiz. Árisin aitpay-aq qoyayynshy, berisi ashyq resurstar kózin paydalanyp aqparat berudi bilmeymiz ghoy. Sondyqtan eng basty mәsele osy sauat, izdenu mәselesi.

Ekinshi mәsele – sayttardaghy sóz bostandyghy mәselesi. Aytyp otyrmyn ghoy, bir mәseleni kótersek, jan-jaqtan kóz payda bolady. Aldyryp tastaydy.

Sodan keyin qarjygha baylanysty. Biraq, bir bayqaghanym – shetelde jarnama naryghy jaqsy damyghan. Eger sening oqyrmanyng kóp bolsa, jarnamang da kóp bolady. Biraq BBC jarnamamen almaydy. Qoghamdyq aqparat qúraldary jarnamany qabyldamaydy, bilesizder. Germaniyanyng keybir qoghamdyq aqparat qúraldary jarnama qabyldaydy eken. Ol ózderining ishki zandyq erejelerine baylanysty shyghar. Keybir sayttargha kirseniz bizge jylu jina degen maghynadaghy jazu túrady. Kәdimgidey mediagha jany ashityn, aqparatty jaqsy kóretin baylar soghan aqsha bóledi. Oghan esesine eshtene súramaydy. Bizdegidey «sen maghan, men saghan» degen qaghida joq. Sosyn әrtýrli jobalargha qatysady, konkurstargha qatysady. Grant degen nәrse bizge kókten týsken nәrse emes qoy, sol batystan kelgen nәrse. Tenderlerge qatysu. Memlekettik tapsyrys degen solardan kelgen. Biraq, ol jaqtyng memlekettik tapsyrysy bizdikinen bólek. Bizdegidey diktovka jasalmaydy. Sosyn biz qayyrymdylyq degendi basqasha týsinemiz. Biz bir jylu jinaudy – qayyr súrau dep týsinemiz. Al, olarda ol qalypty jaghday.

- Jalpy, súraqtardyng barlyghyna jauap berdik dep oilaymyn. Kóbi standartty súraqtar. Sonymen, týiindesek, ne aityldy, ne aitylmay qaldy?

- Bilim aludy aittyq, kәsibiylikti aittyq. Jalpy jurnalistik bilim berudi aittyq, memlekettik tapsyrysty aittyq. Qarjylandyrudy aittyq. Tәuelsizdikti aittyq…

- Aytylmay qalghan bir dýnie – ótkende óziniz jazghan jurnalistikadaghy genderlik mәselesi. Ókpelep jazghanday boldynyz...

- Joq, ol jerde men ózimdi aityp otyrghan joqpyn. Mysaly, belgili jurnalist, zanger Ghaliya Ájenova apay jurnalisterding qúqyghyna qatysty qanshama keremet dýniyelerdi aita alar edi. Jәne ol sol salanyng adamy.

Bizde qazaq qoghamy dәstýrli patriarhaldy qogham ghoy. Biz aitamyz әielderge tendik berip qoydyq, anany istep otyr, mynany istep otyr dep. Biraq shyn mәninde siz maghan aitynyzshy biylik sheshim shygharyp, bas redaktor qylyp taghayyndaghan kim bar? Mýmkin bir-eki adamdy aitarsyz... Biraq, ózining enbegimen... Men óz basym ondaydy kórgen joqpyn. Taghayyndalyp jatqan kýnning ózinde onyng artynda bireu túrady. Jigitter qyzdardyng qazaq jurnalistikasynyng bir jýgin kóterip jýrgenin moyyndamaytyn sekildi. Búl pikirmen kelisetinder, kelispeytinder bar shyghar. Biraq, men sondaydy bayqaymyn.

- Uaqyt bólip, Abai.kz oqyrmandarynyn, redaksiyanyng saualdaryna jauap bergeniniz ýshin ókp-kóp rahmet! Isinizge sәttilik!

- Sizderge de kóp rahmet! Aytylmay qalghan әngime bolghan joq shyghar dep oilaymyn...

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz