دەموكراتيانىڭ نەگىزى – قۇقىقتىق مەملەكەت!
قۇرمەتتى وقىرمان! «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى تۇراقتى تۇردە جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ كەلەسى تاقىرىبىن – قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ارناعان ەدىك.
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا سپيكەرى – بەلگىلى جۋرناليست، وقىتۋشى، مەديا-ترەنەر، «مىنبەر» جۋرناليستەردى قولداۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، «Minber.kz» اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى ەسەنگۇل كاپقىزى بولدى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا سپيكەرگە ۇزىن-ىرعاسى 30-عا جۋىق سۇراق كەلىپ ءتۇستى. سپيكەر ەسەنگۇل كاپقىزى Abai.kz وقىرماندارى مەن رەداكتسيا ساۋالدارىنا ەگجەي-تەگجەيلى جاۋاپ بەرگەن ەدى. اتالعان سۇحباتتى بۇگىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
ەسكەرتۋ! ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا ساۋال جولداۋ اياقتالدى. ەندى تەك سپيكەردىڭ بەرگەن جاۋاپتارىنا قاتىستى ءوز وي-پىكىرلەرىڭىزدى بىلدىرۋلەرىڭىزگە بولادى.
رەداكتسيا
ءبىزدىڭ جۋرناليستيكا مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا تاۋەلدى!
- وسىدان ءبىر-ەكى جىل بۇرىن، جۋرناليستەر كۇنى قارساڭىندا ەرمۇرات باپي اعامەن سۇحبات جاسادىق. سول سۇحبات بارىسىندا ەراعا: «قازاقستانداعى جۋرناليستيكا اقوردانىڭ اۋلاسىندا بايلاۋلى تۇرعان يت سەكىلدى» دەگەن ەدى. بۇل سول كەزدە ايتىلعان، اششى دا بولسا، شىن پىكىر ەدى. قازىر شە؟ بىرنارسە وزگەردى مە؟
- قاتتى وزگەرە قويعان جوق. ويتكەنى ءبىزدىڭ جۋرناليستيكا ءبارىبىر مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا تاۋەلدى. «كىمنىڭ ارباسىنا وتىرساڭ سونىڭ جىرىن جىرلايسىڭ»، دەيدى عوي. ال، مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا تاۋەلدى بولىپ تۇرعان كەزدە ءبىز بىرەۋدىڭ ارباسىندا وتىرمىز، سونىڭ جىرىن عانا جىرلاپ وتىرمىز. ول ءالى سولاي.
دەگەنمەن، ءبىر تالپىنىستار بار. تاۋەلسىز جاڭا سايتتار اشىلىپ، جاڭادان جوبالار پايدا بولىپ جاتىر. بىراق، ول سايتتاردىڭ ءومىر ءسۇرىپ كەتۋ مۇمكىندىگى تومەن. قارجى جوق. سوندىقتان دا، ءبىراز وقىرمان جيناپ العاننان كەيىن، ءبارىبىر مەملەكەتتىك تاپسىرىسقا تاپسىرادى. ال، مەملەكەتتىك تاپسىرىس ءوزىنىڭ جىرىن جىرلاتادى. سوندىقتان مەن قاتتى ءبىر وزگەرىس بايقاپ تۇرعان جوقپىن.
- جالپى، مەملەكەتتىك تاپسىرىس كەرەك پە؟
- قالاي ايتسام ەكەن؟ ءدال قازىرگىدەي فورمادا كەرەك ەمەس. ويتكەنى قازىر مەملەكەتتىك تاپسىرىس ءبىزدىڭ ىشكى كونتەنتىمىزدى باسقارىپ وتىر. رەداكتسيالىق جۇمىسقا ارالاسادى. ىشكى كونتەنتتى باسقارعاننان كەيىن ول مۇلدە تاۋەلدى بولادى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن قارجىلاندىرمايتىن مەملەكەت وتە از. ءتىپتى، ۇلىبريتانيانىڭ وزىندە اقپارات قۇرالدارى مەملەكەتتەن قارجىلاندىرىلادى ەكەن.
- ءسىز شەت ەلدە وقىپ كەلدىڭىز عوي. ۇلىبريتانيادا. ولاردىڭ تاجىربيەسىن كورىپ كەلدىڭىز...
- كورىپ كەلدىم دەگەندە، مەن تىلدىك كۋرستى وقىعاننان كەيىن سىرتتاي عانا بىلەمىن. بىراق، ولاردا «ءبىزدىڭ رەداكتسيالىق ساياساتىمىزعا ارالاسپايسىز» دەگەن كەلىسىم شارت بار. ارالاسپايدى. ەگەر ارالاساتىن بولسا، ءبىز قارجىنى المايمىز، دەيدى. باق مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرىلسا دا، بيلىك وكىلدەرى ولاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسا المايدى. كونتەنتىن باسقارا المايدى. بىزدە دە سولاي بولۋى كەرەك.
بىزگە يدەولوگيا كەرەك پە؟
- بىزدەگىدەن ايىرماشىلىعى – ول جاقتا مەمتاپسىرىسقا قاتىستى تالاپتى باق قويادى. بىزدە بيلىك قويادى...
- ءيا، بىراق، ءبىز ءبىر نارسەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. جالپى، بيۋدجەتتىڭ قارجىسىن مەملەكەت ءوزىنىڭ قالتاسىنان شىعارىپ بەرىپ وتىرعانداي بولامىز. بىراق، بيۋدجەتتىڭ قارجىسى ءبىزدىڭ قارجىمىز. بيۋدجەتتىڭ ءوزى ءسىز بەن ءبىزدىڭ قالتامىزدان تولەنىپ جاتقان سالىقتان قۇرالادى. قازاقستاندا 8 ميلليون حالىق جۇمىس ىستەيدى دەسەك، سول 8 ميلليون ادامنىڭ سالىعىنان بيۋدجەت جاساقتالادى. سوندىقتان بۇل حالىقتىڭ اقشاسى دەگەن تۇسىنىك بىزگە ءالى كىرگەن جوق. بيلىكتە دە، قاراپايىم حالىق تا ول مەملەكەتتىڭ اقشاسى دەگەن تۇسىنىكپەن وتىر.
- بىراق، مەملەكەتتىك، اقپاراتتىق يدەولوگيا دەگەن دۇنيە بار عوي؟ اقوردادان جاسالاتىن، اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ۇستىنەن باسقارىلاتىن. وتكەن جولى «31 ارنادا» دا شەت جاعاسىن ايتىپ قالدى عوي…
- ەندى ءسىز قالاي ويلايسىز، جالپى، بىزگە يدەولوگيا كەرەك پە؟ مەنىڭ ويىمشا، يدەولوگيادان كوپ مەملەكەت، كوپ قوعام باس تارتقان.
دەموكراتيانىڭ نەگىزى – قۇقىقتىق مەملەكەت!
- باس تارتقان كۇندە ونى الماستىراتىن نە؟
- ونى الماستىراتىن؟.. يدەولوگيا دەگەن اركىمنىڭ ءبىر نانىم سەنىمى! ساياسي نانىمى، ءدىني نانىمى، يدەولوگيانىڭ ىشىنە كىرەدى. ءسىز مىسالى، ساياسي تۇرعىدان «نۇر وتاندى» جاقتايسىز با، «اقجولدى» جاقتايسىز با، الدە باسقا وپپوزيتسيانى ما، ول ءسىزدىڭ ءوز ەركىڭىز. بىزدە كونستيتۋتسيادا اشىق جازىلعان. ادامداردىڭ نانىم-سەنىمىنە ەركىندىك بەرىلگەن. ياعني، بەلگىلى ءبىر يدەولوگيانىڭ شەڭبەرىنە سالىپ قويا المايسىز. قانداي يدەولوگيادا جۇرگىسى كەلەدى، قانداي ساياسي توپتىڭ مۇشەسى بولعىسى كەلەدى، قانداي ساياسي پارتياعا بارعىسى كەلەدى، قانداي ءدىندى ۇستانعىسى كەلەدى، ادامدار وزدەرى بىلەدى. بۇل دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزگى ءبىر كورىنىسى. نەگىزگى كورسەتكىشى وسى.
ال، يدەولوگيانى نە الماستىرادى؟ قۇقىقتىق مەملەكەت دەگەن – دەموكراتيانىڭ نەگىزى. بىزدە زاڭدار بار. دەموكراتياسى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ بارىندە بۇكىل حالىق زاڭعا باعىنادى. ول زاڭ دۇرىس زاڭ بولسا دا، بۇرىس زاڭ بولسا دا، زاڭعا باعىنادى.
ءبىزدىڭ قوعامدا ازاماتتىق بەلسەندىلىك جوق!
- ال، بىزدە سوعان لايىق قۇقىقتىق بازا قالىپتاسقان با؟
- ءبىرشاما قالىپتاستى دەپ ايتۋعا بولادى. ءبارىبىر بىزدە زاڭدار بار. مۇمكىن ءسىز ول زاڭدى ۇناتاسىز، ۇناتپايسىز. بىراق، زاڭ بار. ءبىز سول زاڭنىڭ شەڭبەرىندە قىزمەت ەتۋىمىز كەرەك. بىراق، ءبىر نارسە بار... ءبىزدىڭ قر ازاماتتارى زاڭدى تالقىلاۋعا قاتىسا ما؟
بىرىنشىدەن بىزدە ازاماتتىق بەلسەندىلىك جوق. ەكىنشىدەن وسى زاڭنىڭ تالقىلانىپ جاتقانىن نەمەسە قابىلدانىپ جاتقانىن بىلمەي قالامىز. ءبىر كەزدە «قابىلدانىپ كەتتى»، دەپ ەستيمىز. ياعني، اقپاراتتى مەيلىنشە قامتاماسىز ەتۋ جاعى كەنجەلەپ تۇر.
ال، شەت ەلدە زاڭعا باعىناتىن بولعاننان كەيىن، ازاماتتار زاڭ تالقىلانىپ، قابىلدانىپ جاتقاندا مەيلىنشە بەلسەندىلىك تانىتىپ، زاڭنىڭ بۇرمالانباۋىنا نەمەسە باسقا جولدا قابىلدانىپ كەتپەۋىنە كوبىرەك ىقپال جاسايدى. بىزدە سول جوق. جاڭاعى قۇقىقتىق بازا دەپ وتىرعانىڭىز سول.
ازاماتتىق بەلسەندىلىك بىزدە ءالى دامىماعان. قازىر اشىق رەسۋرستار بازاسى دەگەن بار. ءبىز 2016 جىلى «اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى» زاڭدى قابىلدادىق. سونىڭ ارقاسىندا اشىق اقپارات بازاسى قالىپتاستى. وندا ءسىز بەن ءبىزدى تولعانتقان ءبىراز اقپارات توپتاستىرىلعان. ول جەردە ازاماتتارعا ارنالعان بيۋدجەت، زاڭنىڭ نورماتيۆتىك اكتىلەرى، قابىلدانعالى جاتقان زاڭدار تۋرالى بار. قازىر مىسالى كۇز ايلارىندا بيۋدجەت قابىلدانادى. ول بيۋدجەتتىڭ ازاماتتارعا ارنالعان نۇسقاسى اشىق رەسۋرستار بازاسىندا جاريالانادى. بىراق، وسىنى بىلە مە، ءبىزدىڭ حالىق؟ سول جەرگە شىعىپ، «مىنا بيۋدجەتتە بىلتىر تولە بي كوشەسىن جوندەگەن ەدىڭدەر، بيىل نەگە قايتادان سول تولە بي كوشەسىنە وسىنشا اقشا جۇمساپ جاتىرسىڭدار، نەگە انا كوشەگە جۇمسالمايدى؟» دەگەن بەلسەندى توپ بار ما؟
بىزدە مىسالى سونى كوزگە شۇقىپ كورسەتەتىن بەلسەندى ازاماتتاردان تۇراتىن قازاقستاندا قوعامدىق كەڭەس قۇرىلدى. وعان ءبىراز ادام مۇشە. سول جەردە بيۋدجەت تالقىلانادى. سول قوعامدىق كەڭەسكە مۇشە ادامدار وزدەرىنىڭ ويلارىن اشىق ايتىپ، حالىقتىڭ پىكىرىن جيناۋ كەرەك.
- بىراق، بىزدە قوعامدىق كەڭەستەر نەگىزىنەن پروبيلىكشىل ازاماتتاردان جاساقتالادى عوي؟
- ءيا، وندايدا تۇسىنىكتەر بار. بىراق، مەن ءوزىم ءبىراز قوعامدىق كەڭەستەردىڭ مۇشەلەرىن قاراپ شىقتىم. وتكىر پىكىر ايتىپ جۇرگەن ازاماتتار بار. ولار قوعامعا كەرەك نارسەنى قولمەن قويعانداي ايتىپ بەرەتىن بولسا، ونى ايتۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ ءبىر الاڭى بولسا، قوعامنىڭ پىكىرىن جينايتىن بولسا... قازىر بۇرىنعىداي ەمەس قوي، كومۋنيكاتسيانىڭ تۇرلەرى دامىعان ۋاقىت. سوندىقتان وسى تۇرعىدان كەلگەندە قوعامدىق كەڭەستەردىڭ اتقاراتىن ءرولى مىقتى. سولاردى كوبىرەك ناسيحاتتاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
- سۇراقتارعا كوشەيىك...
نازىم دۋتباەۆا: ءبىزدىڭ ەلدە اقپارات الۋ نەگە قيىن دەپ ويلايسىز؟ ارينە ءبىر عانا فاكتور اسەر ەتپەيتىنى انىق، دەگەنمەن ەڭ باستى فاكتوردى اتاپ وتەسىز بە؟
- بىزدە اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى زاڭ، سوسىن باق تۋرالى زاڭ بار. ول جەردە جۋرناليستەرگە قانشا ۋاقىتتا جاۋاپ بەرۋ كەرەكتىگى تۋرالى ناقتى جازىلعان. مىسالى، ول شۇعىل اقپارات بولماسا، ءسىز جەتى كۇننىڭ ىشىندە اقپاراتقا جاۋاپ الۋىڭىز كەرەك. ەگەر، وتە شۇعىل اقپارات بولسا، ەكى كۇننىڭ ىشىندە جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەلىنگەن.
بىراق، ءبىز ءوزىمىز وسى جازدا كوردىك. 30-40 كۇندە، ونىڭ وزىندە شۋلاتىپ الەۋمەتتىك جەلىلەرگە جازىپ ءجۇرىپ الدىق. الماتى وبلىسى، وڭىرارالىق ينسپەكتسياسى دەگەن بار ەكەن. سولارعا ءبىز تامىزدا ينتەرنەتتىڭ جىلدامدىعىنا بايلانىستى ءبىر سۇراق جىبەرگەنبىز. جاۋاپتى كەشە عانا الدىق، ونىڭ وزىندە جازىپ ءجۇرىپ، تالاپ ەتىپ ءجۇرىپ. بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە – مەملەكەتتىك ورگانداردا وتىرعان ءباسپاسوز حاتشىلاردىڭ جاۋاپسىزدىعى دەپ ويلايمىن. ولار ءوزى وسى زاڭدى بىلە مە؟
باق سالاسىندا 30 جىلدا وزگەرگەن ەشتەڭە جوق!
- كەيدە سول ءباسپاسوز حاتشىلارىنىڭ قىزمەتىن جۋرناليستيكاعا قاتىسى جوق ادامدار باسقارادى عوي؟
- ءباسپاسوز حاتشىلارى دەگەن – PR ماماندارى عوي. ولاردىڭ جۋرناليستيكاعا ەشقانداي قاتىسى بولماۋى كەرەك. سوسىن كوبىندە جۋرناليستەر PR ماماندارى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. سوسىن، جاقسى ءبىر تانىلعان جۋرناليستەردىڭ سول ماماندىققا كەتىپ جاتاتىندارى بولادى. بىراق، PR دەگەن جەكە ماماندىق، جۋرناليستيكا جەكە ماماندىق.
- قايسىسى ءتيىمدى؟ PR مامان با، الدە جۋرناليستيكانى بىتىرگەن مامان باسقارعانى دۇرىس پا؟
- بىلمەيمىن. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە سەنىمدى وكىل بولىپ باعدات قوجاحمەتوۆ باردى عوي. سول كەزدە ءبىز قاتتى قۋاندىق. جۋرناليست، اقپاراتقا قول جەتكىزۋ ماسەلەسىن بىلەدى دەدىك. جۋرناليستەردىڭ اقپارات الا الماي قينالاتىنىن جاقسى بىلەدى. بىراق، ول بارا قالعان كەزدە ءبىزدىڭ سول ءۇمىتىمىزدى اقتالمادى. ءبىز جاۋاپتاردى كەشىگىپ الىپ جاتتىق.
سوندىقتان ول جەردە ءجۋرناليستىڭ نەمەسە PR ماماننىڭ وتىرعانىندا ەمەس، ماسەلە – سول ادامنىڭ كوممۋنيكاتسيا مۇمكىندىكتەرىن قالاي يگەرگەنىنە بايلانىستى نەمەسە زاڭدى قانشالىقتى بىلەتىنىندە سياقتى.
سودان كەيىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. ە-gov-قا جىبەرىلەتىن ەلەكتروندى سۇرانىم دەگەن بار عوي. مىنە، جىبەرگەن ساۋالعا ۋاقىتىندا جاۋاپ بەرىلدى مە، جوق پا، باقىلانادى. جاۋاپ بەرىلمەسە ولار اۆتوماتتى تۇردە وزدەرى شارا قولدانادى. سوندىقتان جۋرناليستەر وسى مۇمكىندىكتى دە پايدالانا ءبىلۋ كەرەك.
- حات تۇرىندە جولدانعان ساۋالعا ۋاقىتىلى جاۋاپ الا الماۋ بيىل عانا تۋىنداعان ماسەلە ەمەس قوي...
- ول 30 جىل بويى (كەلەر جىلى تاۋەلسىزدىككە 30 جىل تولادى عوي) ايتىلىپ كەلە جاتقان اڭگىمە. وزگەرگەن ەشتەڭە جوق. 90 جىلداردا جاۋاپتى قالاي الا الماساق، قازىر دە سولاي. بەكىتىلگەن زاڭ بار، ءتىپتى، ۇزاپ بارا جاتقان كەزدە 14 كۇننىڭ ىشىندە جاۋاپ الۋىڭ كەرەك. ال، ءبىز ءبىر اي، ەكى اي...
جاڭاعى e-gov ارقىلى باقىلاۋ شارالارى كۇشەيتىلدى، 2016 جىلى اقپاراتقا قول جەتكىزۋ دەگەن زاڭ قابىلداندى. سودان بەرى دە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ سەلت ەتىپ، مىناعان جاۋاپ بەرە قويايىق، دەگەنى بايقالمايدى.
ماعان ۇناعان ءبىر نارسە – ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن جىلدام جاۋاپ الدىم. سول جەردەگى ءباسپاسوز حاتشىلارى جاقسى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. سوسىن، ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندەگى باسقارما باسشىسىمەن تىكەلەي ەفيرگە شىقتىم. ولار دا تەز ارادا جاۋاپ بەردى.
بىزدەگى سوۆەتتەن قالعان سارقىنشاقتىڭ ءبىرى – قورقاقتىق!
- بالكىم، بۇل ەكى مينيسترلىكتە قازىرگى الەۋمەتتىك جەلىدەگى حالىقتىڭ سيمپاتياسىنا يە مينيسترلىكتەر نەمەسە ترەندتەگى، تالقىلاۋدا جۇرگەن مينيسترلىكتەر بولعاندىقتان شىعار؟
- ءيا، كوپشىلىكتىڭ كوز الدىندا جۇرگەندىكتەن شىعار. بىراق، تاعى ءبىر كەلەڭسىز ماسەلە بار. مىسالى، كوپ ادام بىلە بەرمەيدى، قازاقستاندا شەت ەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ماسەلەسى دەگەن بار. سول ورالماندارعا بولىنگەن 4 پايىزدىق ءبىلىم كۆوتاسى بار. سول كۆوتامەن شەت ەلدەن كەلگەن قازاقتار وقۋعا تۇسە الاتىن مۇمكىندىكتەر جاسالعان. وسىنى مەن ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعى دەگەن بار ەكەن، سول ورتالىقتىڭ باسپاسوزىنەن سۇراپ، جاۋاپ الا المادىم. ماعان سوڭىندا بەرگەن جاۋابى: «اقپارات جوق، مەن سىزگە اقپارات بەرە المايمىن»، دەيدى. مەن وسى ماسەلەنى ديدار سماعۇلوۆقا جازدىم. بىراق، ديدار سماعۇلوۆ وعان «يگنور» جاسادى.
ال، قازىر سول قانداستارىمىزدىڭ بالالارى دايىندىق كۋرستارىنا ءتۇسىپ جاتىر. ەمتيحاندار ءجۇرىپ جاتىر. ال بۇل اقپاراتتى بىلمەيدى. سوندا ونىڭ ماعان رەنجىگەنى: «ءسىز مەن اقپارات بەرمەي جاتىر دەپ فەيسبۋككە جازىپ قويىپسىز. سول ءۇشىن مەن سىزگە اقپارات بەرمەيمىن»، دەيدى. ال، بۇل قانداي زاڭعا سىيىپ تۇر؟
- مىسالى، جاڭاعى مەمتاپسىرىس دەگەن دۇنيەگە قايتا ورالامىز. مەمتاپسىرىستى بەرۋشىلەردىڭ ءوزى اقپارات بەرۋگە مۇددەلى بولۋى كەرەك قوي؟..
- نەگىزىندە ءيا. اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى زاڭدا «اقپارتتى يەلەنۋشىلەر» دەگەن باپ بار. اقپاراتتى يەلەنۋشىلەر كىمدەر؟ ولار – رەسمي ورگاندار، مەملەكەتتىك ورگاندار، كۆازيمەملەكەتتىك ورگاندار، ودان كەيىن، بيۋدجەتتەن قارجى الىپ وتىرعان كەز-كەلگەن مەكەمە اقپاراتتىڭ يەسى.
ولار ساعان اقپاراتتى ءبولىسۋى كەرەك. مىندەتتى. كوبى وسىنى بىلمەيدى. جۋرناليستەر دە، PR ماماندارى دا، قاراپايىم حالىق تا بىلمەيدى. بىزدە ادامداردا كەڭەستەر وداعىنان قالىپ قويعان سارقىنشاقتىڭ ءبىرى – قورقىنىش، ۇرەي. «قارسى سويلەمەۋ كەرەك»، دەپ تۇسىنەدى. ادام ءوزىنىڭ قۇقىعىن ءبىلۋ كەرەك!
باق بيلىكتەن دە، وپپوزيتسيادان دا تاۋەلسىز بولۋى كەرەك!
سەكەن: جۋرناليستەرىمىز 2 توپ. بيلىكتى ماداقتاۋشى جانە بيلىكتى سىناۋشى. رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق گازەت سانى، مىسالى، 30 دەسەك، ونىڭ 28-ءى بيلىكتىڭ جارشىسى. باس گازەت دەلىنەتىن «ەگەمەن قازاقستاندى» ايتساق، كەشە ونىڭ 1-بەتىنە ن.نازارباەۆتىڭ 3-4 فوتوسۋرەتى شىقسا، بۇگىن ق.توقاەۆتىڭ دا سونشا سۋرەتى جۇرەدى. ارا-اراسىندا ن.نازارباەۆتىڭ سۋرەتى قوسىمشا بەرىلەدى. «باسقا 27 گازەتتە» دە سولاي. ولاردا وتكىر سىن ماقالا بولمايدى، جەڭىل-جەلپى عانا.
ال ماداقشىل اۆتور-جۋرناليستەرىنە جول اشىق: ات-اتاق پەن سيلىق-جۇلدە سولاردا. شارتتى 30 گازەتتىڭ قالعان ەكەۋىنىڭ ءبىرى – «دات-وپ» جانە سول سيپاتتى ورىس تىلىندە گازەت بار شىعار دەپ ويلايمىن، انىق بىلمەيمىن. بيلىكتىڭ باسى-قاسىنداعىلار تاراپىنان بولىپ جاتقان قاتەلىكتەردى ورىندى سىناۋدا «دات-وپ» تاباندى، نىق ۇستانىمدى. ونىڭ دەمەۋشىسى اكەجان قاجىگەلدين بولسا، وعان تەك العىس ايتۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمىزدەن بەرىدە رەسپۋبليكالىق باق-تىڭ كوكەسى - پرەزيدەنت، وبلىستاردا - اكىم. ولارعا ءادىل-وتكىر سىن كەرەك ەمەس، وزدەرىنە ءتيىپ كەتەدى. تيگىزگەندەردى دەرەۋ تۇقىرتاتىن ءتاسىلدى تاپتى دا، سوتتاۋعا دەيىن شارا قولداناتىن بولدى. كەڭەس كەزىندە سىننىڭ سەمسەرى بولعان فەلەتون كەلمەسكە كەتىرىلدى.
قۇرمەتتى ەسەنگۇل كاپقىزى، وسى ايتقاندارىم بەكەر مە؟ تاۋەلسىز «دات-وپ» گازەتى جاريالاپ جۇرگەن وتكىر سىن ورىندى ما، ورىنسىز با؟ گازەتتى شىعارۋشى جۋرناليستەر بيلىك جاقتان قاشان، قانداي ماراپات كوردى؟ باس رەداكتورى ەرمۇرات باپيدىڭ «باس وقىرمانعا» اينالعانى نەلىكتەن؟ وسى سۇراقتارىما انىق جاۋاپ بەرگەيسىڭ!
- ءبىز بۇل جەردە كىمنىڭ قانداي اقپارات قۇرالدارىن قارجىلاندىرىپ وتىرعانىن ناقتى بىلمەيمىز. بۇل گازەتتىڭ اتى قازىر «دات» ەمەس، «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» دەپ وزگەرىپ كەتكەن بولۋى كەرەك. «دات» بولعالى قاي زامان؟.. وتكەندە ەرمۇرات اعا باعدارلاماعا كەلگەندە دە ايتتى عوي... 28 رەت شىقتىق دەدى مە؟
مەن «انا گازەت انداي، مىنا گازەت سونداي»، دەپ ايتپاي-اق قويايىن، ءبىر عانا شەت ەلدىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءپرينتسيپىن ايتايىن.
اقپارات قۇرالدارى مەملەكەتتىكى، وپپوزيتسيانىكى نەمەسە باسقانىكى دەپ لاگەرگە بولىنبەۋى كەرەك. اقپارات قۇرالى مەملەكەتتەن دە، بيلىكتەن دە، وپپوزيتسيادان دا تاۋەلسىز بولۋى كەرەك! سول كەزدە ولار بەيتاراپ اقپارات تاراتا الادى. مىسالى، جاڭاعى ەرمۇرات اعانىڭ دا گازەتى ءبىر جاقتى، تەك قانا سىناۋدى مىندەت قىلىپ العان. بيلىكتىڭ گازەتتەرى دە بىرجاقتى، تەك قانا ماقتاۋدى مىندەت قىلىپ الىپ العان. مۇنداي كەزدە ءبىز تولىققاندى اقپاراتتى بەرىپ وتىرمىز دەپ ايتا المايمىز.
بىزدە تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى جوق!
ءتىپتى ۇلىبريتانيانىڭ وزىندە، پروفەسسورلار: «ءبىزدىڭ اقپارات قۇرالدارىمىز قاتتى بىرجاقتى» دەيدى. بىرەۋدى ماقتايدى، بىرەۋدى سىنايدى، بىرەۋدى داتتايدى. انادان قارجى الادى، مىنادان قارجى الادى دەپ قاتتى سىنايدى ەكەن. بىراق، ولارداعى بىرجاقتىلىق بىزدىكىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جاقسى. ولار ءبارىبىر بەيتاراپ بولۋعا تىرىسادى. سوسىن، اقپارات قۇرالدارى اقتى اق، قارانى قارا دەپ جازعان كەزدە، بىرەۋدىڭ سويىلىن سوقپاعان كەزدە ول اقپارات قۇرالى بولا الادى. ءتورتىنشى بيلىك دەگەن سول.
ال، بىزدە قازىر اركىمنىڭ ءوزىنىڭ مۇددەسى بار. بىرەۋدىڭ قۇرىلتايشىسى بار، بىرەۋدىڭ اقشا بەرىپ وتىرعانى بار. ءبىر اكىم مۇمكىن، بىرەۋگە ءۇي بەرگەن شىعار. وسىنداي نارسەلەردىڭ بارلىعىنان ءبىز ادا بولعان جاعدايدا ءبىزدىڭ قازاق جۋرناليستيكاسى داميدى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە ونداي ادالدىق جوق.
سودان كەيىن، جۋرناليستەر وزدەرىنىڭ قولىنداعى قارۋدى پايدالانىپ (قارۋىمىز - ءسوز), اكىمدەرگە قوقان-لوقى كورسەتكەن فاكتىلەر بار. بيگەلدى عابدۋلليننىڭ جاعدايىن بىلەسىزدەر. بۇل جۋرناليستىك ەتيكاعا ساي ەمەس. مۇنداي جاعدايدا ءبىز جۋرناليست دەگەن اتقا لايىقپىز با، جوق پا دەگەن نارسەنى ويلانۋىمىز كەرەك.
نەگىزىندە، وتكەندە ەربول ماندىبەك دەگەن بالا: «مەديا ماگنات جوق» دەدى عوي. مەديا ماگنات بولۋ ءۇشىن بىزدە جارناما نارىعى تاۋەلسىز بولۋ كەرەك! بيزنەس تاۋەلسىز بولۋ كەرەك! سودان كەيىن اقپارات قۇرالدارى تاۋەلسىز بولۋ كەرەك! بىزدە ول جوق! تاۋەلسىز بيزنەس تە جوق، تاۋەلسىز جارناما نارىعى دا جوق، تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى دا جوق! مۇنداي جاعدايدا ءبىز اقپاراتتان تاۋەلسىزدىكتى تالاپ ەتە المايمىز. ءتىپتى 2000 جىلداردىڭ باسىندا كەيبىر اقپارات قۇرالدارىن وليگارحتار قارجىلاندىرعان. قازىر قارجىلاندىرمايدى. ويتكەنى وعان ءتۇسىپ جاتقان پايدا جوق.
قازاق جۋرناليستيكاسى قىرعىزستان مەن موڭعوليانىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوق!
- قازاقستاندا جۋرناليستيكا تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن باق-تى وليگارحتار باسقارۋى كەرەك دەگەن دە پىكىرلەر ايتىلادى...
- وليگارحتار باسقارسا، ولار دا وزدەرىنىڭ ءسوزىن سويلەتەدى عوي. ءبىر كەزدەرى «قازمۇنايگاز» دەگەن بولدى، قازاق گازەتتەرىن قارجىلاندىرعان.
- پراكتيكادا بار عوي. مىسالى، ۋكراينا. ول جاقتا وليگارح كولومويسكيدىڭ تەلەارناسى - 1+1, ەكىنشى وليگارح پەتر پوروشەنكونىڭ تەلەارناسى – 5-ءشى كانال. ءۇشىنشى وليگارح رينات احمەتوۆتىڭ دە تەلەارناسى بار. ال، ولارداعى اقپاراتتىق باسەكەلەستىك وليگارحيالىق توپتارعا تيەسىلى بولسا دا، ولارداعى جۋرناليستيكا بىزدىكىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ساياسي ينتەلەكتۋالدى توك-شوۋلار قاتتى دامىپ كەتكەن...
- ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ جۋرناليستيكاسى باسقانى بىلاي قويعاندا، مىنا تۇرعان قىرعىزستانمەن، موڭعوليامەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى عوي. ول جاقتا وتە ەركىن، دامىپ كەتكەن. بىزدەگىمەن سالىستىرعاندا ءسوز بوستاندىعى بار. سونىڭ ارقاسىندا قانشاما شەنەۋنىكتەردىڭ جەمقورلىققا قاتىستىلىعىن جۋرناليستەر اشىپ جاتىر. ءبىز سولاردى «مەنسىنبەيمىز» عوي، دامىماعان مەملەكەتتەر، كۇن كورىسى تومەن مەملەكەتتەر دەيمىز... بىراق، سولاردىڭ دەڭگەيىنە جەتە الماي وتىرمىز عوي...
- «ازاتتىق» شە؟ «ازاتتىقتى» سولاردىڭ دەڭگەيىندە دەپ ايتا الاسىز با؟
- «ازاتتىقتى» ءبىز قارجىلاندىرمايمىز عوي.
- مەن بۇل سۇراقتى نەگە قويدىم، وتكەندە «31 ارنادا» ايدوس جۇقانۇلى: «ازاتتىق» اقش كونگرەسىنەن اقشا الىپ وتىر»، دەدى.
- ءيا، الادى. كونگرەسس «ازاتتىقتى» قارجىلاندىرادى. ول جاسىرىن ەمەس. كونگرەسس «ازاتتىققا» قانشا قارجى بولەمىز، دەگەندى جىلدا تالقىعا سالادى. تەك قانا «ازاتتىق» ەمەس، ولاردا كونگرەسس قارجىلاندىراتىن اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءتىزىمى بار. بىراق، كونگرەسس ونىڭ ىشكى كونتەنتىنە ارالاسپايدى.
- مەنىڭ ايتپاعىم دا سول عوي... ول جەردە «ازاتتىقتىڭ» اقش-تان اقشا الاتىنى عانا ايتىلدى دا, رەداكتسيانىڭ كاسىبيلىگى تۋرالى اڭگىمە ايتىلعان جوق...
- ونى ايتىپ جاتىر. ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرمەيدى دەيدى. 20-30 جىل بويى ايتىپ جۇرگەن ماسەلەمىز – ۇلتتىق جۋرناليستيكا دەگەن ءبىر ءسوز بار. بىر نارسە بولسا بولدى، ءبارىن ۇلتتىققا اكەلىپ تىرەپ قويامىز. ۇلتتىق ماسەلە كوتەرمەيدى دەيدى. حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى - ۇلتتىق ماسەلە ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىمىز - ۇلتتىق ماسەلە ەمەس پە؟ ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارىمىز - ۇلتتىق ماسەلە ەمەس پە؟ ونى كوتەرىپ جاتقان ادامدى ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرمەدى، ۇلتقا قىرىن قاراپ جاتىر دەپ، قالاي ايىپتاۋعا بولادى؟
سوندا، قازىر قاراڭىزشى، كىم كەدەي؟ قازاق كەدەي. كىمنىڭ باسپاناسى جوق؟ قازاقتىڭ باسپاناسى جوق. مىسالى مىنا 42 500 كەزىندە سىزدەر كوردىڭىزدەر عوي، قانشا ادام نانسىز، سۋسىز قالدى. ال، قازاقستاندا كەدەيلەر بولۋى ءتيىس ەمەس قوي. قانشاما رەسۋرسىمىز بار. قازاقستاندا ەڭ تومەنگى جالاقى 42 500 تەڭگە دەگەن نە سۇمدىق؟ 42 مىڭ دەگەنىڭىز قازىر 100 دوللار بولدى ما؟..
- ەربول ماندىبەكتىڭ اڭگىمەسى دە وسىدان باستالدى ەمەس پە؟ سول ەربولدىڭ وقيعاسىنا قاتىستى ءبىر ەكى سۇراقتى تالقىلايىقشى... بىرىنشىدەن، ول ايتقان قوسىمشا ەڭبەك شارتى دەگەن...
- ءيا، ونى ەستىدىم. بىراق، ول ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە بولماعان نارسە عوي. بىزدە ءبىر ەڭبەك شارتى بولادى. سوسىن سول ەڭبەك شارتىمەن ءومىر سۇرەسىڭ. مۇمكىن، قازاقستان تەلەراديوكورپوراتسياسىندا ىشكى وزدەرىنىڭ ءبىر رەداكتسيالىق ساياساتى بار شىعار. قازىر ەڭ ماڭىزدى نارسە ىشكى رەداكتسيالىق ساياسات دەگەن بولادى. ول بازالىق پرينتسيپتەر نەگىزىندە جاسالادى. مىسالى، جالعان اقپارات تاراتپاۋ، بىرەۋدىڭ ار-وجدانىنا تيمەۋ، بىرەۋدى كەمسىتپەۋ دەگەن سياقتى شارتتاردى جازادى. ول ەتيكالىق نورما. ول رەداكتسيانىڭ اربىرىندە بولۋى كەرەك قۇجات، نەگىزى.
قوعامدىق تەلەارنا دا، ول تۋرالى زاڭ دا جوق!
- سول باعدارلامادا مەملەكەتتىك ارنالاردى ايىپتاي سويلەگەن بولدى. بىراق، ول جالعىز قازاقستاننىڭ پروبلەمسى ەمەس قوي. رەسەيدە دە، بەلارۋستە دە، قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا مەملەكەتتىك ارنالار بار...
- رەسەي مەن قازاقستاننىڭ اقپارات تاراتۋداعى كەيبىر ۇقساستىقتارى بار. ول ءالى كۇنگە دەيىن قوعامدىق تەلەارنانىڭ ومىرگە كەلمەگەنى.
رەسەي 2008 جىلى بولۋى كەرەك. «قوعامدىق تەلەارنا» تۋرالى زاڭ قابىلداندى. سوسىن ولاردا ودت قوعامدىق تەلەارنا اشىلادى. ول قوعامدىق تەلەارنا اشىلعاننان كەيىن العاشقى كەزدە مەملەكەتتەن قارجىلاندىرىلۋى ءتيىس. سوسىن، جارنا تولەۋشىلەردىڭ نەگىزىندە وزدەرىنىڭ شىعىنىن كوتەرىپ الۋى كەرەك. سول بويىنشا ونى مەملەكەت جاقسىلاپ قارجىلاندىرادى. بىراق، ول بىرجاقتى بولا باستايدى. «مەملەكەتتى سىناۋعا بولمايدى، انا تاقىرىپتى ايتۋعا بولمايدى»، دەي باستاعان كەزدە، ءبىر توپ جۋرناليست جاڭاعى ارنادان كەتەدى. رەداكتسيا ساياساتىمەن كەلىسپەيدى. ءسويتىپ ودان جۋرناليستەر كەتكەننەن كەيىن ونىڭ قوعامدىق تەلەارنا دەگەن ستاتۋسىنا نۇقسان كەلگەن.
ەكىنشىدەن، رەسەيدە قوعامدىق تەلەارنا تۋرالى زاڭ بار. قوعامدىق تەلەارنا، تىرناقشانىڭ ىشىندە بار، بىراق ول نەگىزگى مىندەتتەرىن ورىنداي الماي وتىر.
ال، بىزدە ءالى قوعامدىق تەلەارنا تۋرالى زاڭ قابىلدانعان جوق. ءالى كۇنگە دەيىن سول زاڭدى قابىلداي الماي وتىرمىز. بىزدە قوعامدىق ارنا اتى-زاتىمەن جوق. بۇكىل جەردە مەملەكەتتىك ارنا! باسقاسىن بىلمەيمىن، بۇكىل تمد-دا مەملەكەتتىك ارنالار بار. مەملەكەتتەن 100 پايىز قارجىلاندىرىلادى. سوسىن قازاقستاندا جالعىز «قازاقستان» مەن «حابار» عانا ەمەس، اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىعى مەملەكەتتەن تاپسىرىس الادى. اسىرەسە تەلەارنالار...
سول باعدارلامادا ەربول ماندىبەككە: «قانشا ميلليارد ءبولىنىپ جاتقانى «e-gov-تا» تۇر عوي. كورىپ المايسىڭ با، كوزىڭ اشىق جۋرناليست بولساڭ»، دەپ ايتتى. سول كەزدە ەربول ماندىبەك جاۋاپ بەرە المادى.
2016 جىلعا دەيىن اقپارات مينيسترلىگىنەن بولىنگەن اقشانىڭ اشىق بولعاندىعىن، ونى «پراۆوۆوي مەديا تسەنتر» دەگەن اشىق رەسۋرسقا سالىپ قويعاندىعىن، ودان كەيىن 2016 جىلدان كەيىن اقپارات مينيسترلىگى مەن مينيسترلەر بۇل اقپارتتى جابىق قىلىپ تاستاعاندىعىن، ديانا وكرەموۆا مەن سول كەزدەگى اقپارات ءمينيسترى داۋرەن اباەۆتىڭ اراسىندا سوت بولعاندىعىن ايتۋى كەرەك ەدى.
اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى زاڭدا شەكتەۋلى اقپاراتتار بار. ول اقپاراتتى ءبىز تەك اقپارات يەسىنىڭ رۇقساتىمەن عانا الا الامىز. سونىڭ ءبىرى قىزمەت ءۇشىن پايدالانىلاتىن اقپارات. قازىر اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنىڭ اقپارات قۇرالدارىنا بولىنەتىن قارجىسى تۋرالى اقپارات وسى ساناتقا جاتادى.
ەندى سىزدەر اشىق رەسۋرستار كوزدەرىن اشىپ قاراساڭىزدار، مينيسترلىكتىڭ بولگەن قارجىسىن تابا المايسىزدار. تەك قانا ىشكى ساياسات باسقارمالارىنىڭ بولگەن قارجىلارىن تابا الاسىزدار. بىراق، ونى العان جالپى سوما جازىلعانىمەن، ونىڭ يگەرىلۋى قاي جاققا جۇمسالعانى تۋرالى ناقتى ەسەپ جوق.
- ايدوس مىرزا ونداي ەسەپ بار دەدى عوي؟..
- جوق، ونداي اقپارات جوق؟ ول مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار پورتالىندا بەلگىلى ءبىر اقپاراتتار عانا اشىق. ءبىزدىڭ اقپاراتقا قول جەتكىزۋ تۋرالى زاڭدى حالىقارالىق ساراپشىلار اۋتسايدەر مەملەكەتتىڭ ىشىنە جاتقىزادى. سونىڭ ءبىرى – تاجىكستان، ءبىرى – قازاقستان.
باۋىرجان: ەربول ماندىبەكتىڭ جاساعان ارەكەتى جۋرناليستىك ەتيكاعا ساي ما؟ قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى. پرەزيدەنتتىڭ قاسىندا 15 جىل جۇرگەن ادام، ءبىر كۇندە حالىقشىل بولدىم دەگەنگە سەنۋگە بولا ما؟
- بۇل قازاقستاندا بولىپ جاتقان ءبىرىنشى جاعداي ەمەس قوي. باياعىدا بىلەسىزدەر، قازاقستان تەلەارناسىنان 120 جۋرناليست ءبىر كۇندە كەتىپ قالعان. الماتى تەلەارناسىنان سەرىك ابىكەن باسقارىپ تۇرعان كەزدە، ەسىموۆتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى كۋيانوۆقا قارسىلىق تانىتىپ ءبىر توپ جۋرناليست كەتىپ قالدى. ول كەزدە 40 جۋرناليست كەتكەن. ەربول ماندىبەك ءبىرىنشى دە، سوڭعى دا ادام ەمەس. ءارى مۇنداي وقيعالار بولىپ تۇرادى.
حالىق قازاق تىلىندە سويلەيدى، بيلىك ورىس تىلىندە...
ا. ماۋقاراۇلى: ەگەر، قازاق ءتىلدى باق ءالسىز دەگەن پىكىرگە كەلىسەر بولساق، ونىڭ باستى سەبەبى قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە قولدانىستان شىعىپ قالعاندىعىنان دەپ، مويىنداۋىمىز كەرەك. ەگەر، جوعارعى شەنەۋنىكتەر قازاقشا سۋداي سويلەپ تۇرسا، زاڭدار قازاقشا جازىلىپ، ۇلكەن جيىندار تەك قازاق تىلىندە وتەتىن بولسا، قازاق ءتىلدى باق تۋرالى مۇنداي بوس اڭگىمە وتكىزىپ وتىرماس ەدىك. ويتكەنى، ونداي جاعدايدا مەملكەتتىك جانە تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى ءوزارا باسەكەگە تۇسەدى. ياعني، بۇكىل حالىق ءوز تاڭداعان گازەت جۇرنالدارىن تاپسىرىپ قانداي ءبىر دەمەۋشىگە جالتاڭدامايدى. جۋراليستەر دە تارالىم مولايعان سايىن جالاقىسى ارتاتىندىقتان شەبەرلىگىن ارتتىرۋعا جانىن سالادى. ال، پورتالدىق اقپارات شىن مانىندە كوپشىلىكتىڭ ەركىن مىنبەرى. قازىرگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جانىن ساقتاپ تۇرعان سول. وعان سىن ايتقاننان گورى راحمەت ايتۋ ءجون. ولاي بولسا، قازاق ءتىلىن قۇردىمنان قۇتقارۋ باستى ماسەلە!
- قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنەن شىعىپ قالدى دەپ ايتۋعا كەلىسپەيمىن. كەرىسىنشە، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە ارالاسۋى كۇشەيىپ كەلە جاتقان سياقتى، قازىر. كەيبىر جيىندار قازاقشا وتەدى. 30 جىلدا ايتىلعان اڭگىمە ءالى دە ايتىلىپ كەلە جاتىر... قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسىن ايتۋدان ۇيالاتىن بولدىق، قازىر. راس، بىزگە قازىر ءباسپاسوز مالىمەتتەرى ەكى تىلدە جاسالىپ، ەكى تىلدە بەرىلۋگە تىرىسادى. اقپاراتتى قاي تىلدە سۇراساڭ سول تىلدە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسادى.
سودان كەيىن، قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءۇنى ەستىلمەيدى دەگەنگە ءوز باسىم كەلىسپەيمىن. ەگەر ءسىز ەستىلەتىندەي ءبىر نارسە جازساڭىز، ول قاي جەردە دە ەستىلەدى. مەنىڭشە، ءتىلدىڭ بيلىك ورگاندارىنداعى قولدانىلۋ اياسى كەڭەيىپ كەلە جاتىر. بىراق، زاڭ ءالى سولقىلداق تانىتادى. دۇرىسى زاڭ جوق. ەگەر زاڭ كىشكەنە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋىن ماجبۇرلەسە نەمەسە قاجەتسىنەتىندەي، قاداعالاناتىنداي زاڭ قابىلداناتىن بولسا، ودان دا جاقسى بولار ما ەدى.
قازىر حالىقتىڭ 99 دەمەي-اق قويايىن، 80 پايىزى قازاقشا سويلەيدى. قازىر جان-جاققا قاراساڭ قازاق تىلىندە سويلەيتىن ادامداردىڭ كوپ ەكەنىن، ورىسشا ءوز ويىن جەتكىزە المايتىن ادامداردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىن كورەسىڭ. مەكتەپتە وقىپ جاتقان بالالاردىڭ 80 پايىزى قازاق تىلىندە وقيدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا دا سونداي.
قازاق ءتىلىن دامىتۋعا بولىنگەن قارجى بار، ەسەبى جوق!
سوندا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اياسى كەڭەيىپ كەتكەن ءتىل، جوو-لاردا اياسى كەڭەيىپ كەتكەن ءتىل نەگە بيلىككە بارعاندا اياسى قۋسىرىلىپ قالاتىنىن تۇسىنبەيمىن. پارودوكس! حالىق قازاق تىلىندە سويلەيدى، بيلىك سويلەمەيدى. بۇل ەندى ۇلكەن پروبلەما.
بۇرىن بانكتەرگە بارعاندا قازاقشا سويلەيتىن ادام تاپپايتىنبىز. قازىر سول جەردە جۇمىس ىستەپ وتىرعان قىزدار ورىسشا ارەڭ سويلەيتىندەي دارەجەدە. نەمەسە مەن كەشە ءبىر مەديتسينا مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورىنان سۇحبات الدىم. مەن انا كىسىنىڭ قازاقشاسىنا قاتتى قايران قالدىم. بۇرىن مەديتسينا قازاقشا سويلەمەيدى دەپ ايتاتىن ەدى عوي. جۇرەك اۋرۋلارىن قازاقشا ءتۇسىندىرىپ بەرگەندە ءوزىمنىڭ اۋزىم اشىلىپ قالدى. سوعان قاراعاندا ءتىلدىڭ اياسى كەڭەيىپ كەلە جاتىر. قازىر قازاقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن جانە قازاقشا سويلەيتىن ادامدار وتە كوپ. قاي سالانى الساڭىز دا، سولاي. بىراق، ەرتەڭگى كۇنى سول بيلىك ءوزىنىڭ قازاق ءتىلدى حالقىمەن ورىسشا سويلەسىپ وتىرسا، پروبلەما، كونفليكت سوندا بولادى. بۇل بيلىكتىڭ وتە بايقاماي وتىرعان ءبىر تەندەنتسياسى.
بۇرىن بىزدە ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر اگەنتتىگى، ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى دەگەن بولاتىن. سوسىن، سوتسيولوگيالىق زەرتتەۋلەر دەگەن بار ەدى. قازىر سولار قايدا؟ حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيىنە كىم باقىلاۋ جاسايدى؟ مىسالى، قازاق ءتىلدى قاۋىمنىڭ ورىس ءتىلدى بيلىككە دەگەن ءبىر وكپەسى بار شىعار. ونى بايقاپ، باقىلاپ وتىرعان كىم بار، قانداي ينستيتۋت بار؟ مۇنداي زەرتتەۋلەر وتە ماڭىزدى.
سوسىن، تاعى ءبىر ماسەلە – مەن بىلتىر تىلدەردى دامىتۋعا ارنالعان قارجىنىڭ جۇمسالۋىن زەرتتەدىم. بيلىك قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قىرۋار قارجى بولگەن. بىراق، سول قارجىنىڭ ەسەبى جوق. قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىز. ءسىز قازىر قاراڭىز، بىزدە بىرەۋ ءتىلدى ءوز بەتىمەن ۇيرەنەيىن دەسە، ەلەكتروندى رەسۋرستار جوق. ەلەكتروندى سوزدىكتەر دامىتىلماعان. مەن سىزگە ايتايىن، 2013 جىلى www.tilgov.kz دەگەن سايتتى جاساۋعا 290 مىڭ دوللار بولگەن. ءسىز ەكەۋمىز دە سايت جۇرگىزىپ وتىرعان ادامبىز... اناۋ قاراپايىم عانا سايت. ىشىندە جەكە سەرۆەرى دە جوق. ونى جاساۋعا ۇزاپ بارا جاتسا، 10 مىڭ دوللار كەتكەن شىعار، ايتپەسە 2-3 مىڭ دوللاردىڭ اينالاسىندا جاسالاتىن سايت. سول سايتتىڭ ءوزى قازىر ىستەپ تۇرعان جوق. ەكىنشىدەن، ول سايتتا وقىتۋ رەسۋرستارى جوق. سوندا ونى نە ءۇشىن جاساعان؟ كىمگە جاساعان؟ بۇل قانداي كوزبوياۋشىلىق؟ بۇل جاي عانا اقشانى جەۋ!
قازاق ءتىلى ءوزىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوق. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن لاتىن ءالفاۆيتىن دايىنداي الماي وتىرمىز. ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر ىزگە تۇسكەن تەرمين جوق. ءبىز وسىنى دۇرىس جاساي الماي وتىرعان كەزدە، نەنى تالاپ ەتە الامىز؟..
ءبىز ءالى توي جاساۋمەن ماقتانىپ ءجۇرمىز!
جۇماعالي ارعىنباەۆ: قالادا تۋىپ-وسكەن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىن دە، ورىس ءتىلىن دە جەتىك بىلەتىندەرى وتە كوپ. بىراق، ولار قازاق جۋرناليستيكاسىن مەنسىنبەيدى. اۋىل جاستارى اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق گازەتتەردى تۇگەل «جاۋلاپ» الدى. ولار كوبىنە رۋ-تايپا، باتىرلار، بيلەر، باقسىلار، اڭىز اڭگىمەلەر، الداركوسە، قوجاناسىر، توي، اس، جىراۋ تۋرالى عانا جازادى. ءبىلىم بەرۋ سالاسى، مەديتسينا، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس (دامۋ), قۇرىلىس، ونەركاسىپ، كولىك جايلى ەشتەڭە جازبايدى. ويتكەنى، بىلىمدەرى جەتپەيدى.
ەكىنشى سۇراق: قازىرگى تاڭدا باياعى اۋداندىق، قالالىق، وبلىستىق گازەتتەر اۋدان، قالا، وبلىس اكىمدەرىنىڭ قولجاۋلىعىنا اينالىپ كەتتى. ءبىرىنشى بەتىنەن باستاپ سوڭعى بەتىنە دەيىن اكىمدەردىڭ باسشىلىمەن اتقارىلىپ جاتقان «ۇلى ىستەردى» عانا ناسيحاتتايدى. وڭكەي *** بىرەۋلەر راداكتور بولىپ وتىر. وبلىس ورتالىقتارىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە اشىلعان جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ديپلومىن ساتىپ العان قالاقباستاردىڭ بىلشىلىن وقۋدان ابدەن جالىقتىق. سىن ماقالا، فەلەتون جازا بىلەتىن جۋرناليستەردىڭ تۇقىمى قۇرىپ كەتكەن سەكىلدى.
- جالپى مەن بايقاعان ءبىر تەندەنتسيا – قازاق اقپارات قۇرالدارىندا، اسىرەسە گازەتتەردە تانىمدىق اقپارات كوپ. «قازاق باتىر بولعان، قازاق كەرەمەت بولعان»، دەگەن ءبىر يلليۋزيامەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءوزىمىزدى ءبىر كەرەمەت قىلىپ كورسەتكىمىز كەلەدى. كەرەمەتتىگىڭدى قازىر كورسەت دەيمىن.
«كەدەيلەنسەڭ، باي بولعانىڭدى ايتىپ ماقتانبا»، دەيدى. سول سياقتى ءبىز كەرەمەتتىگىمىزدى قازىر كورسەتۋىمىز كەرەك. قازىر ءبىزدىڭ ەكونوميكا مەن عىلىمداعى، جاڭا تەحنولوگياداعى جەتىستىگىمىزدى ايتۋىمىز كەرەك. ونداي جەتىستىك بىزدە بار ما؟ ءبىز بىردەڭە ىستەپ وتىرمىز با؟ ءبىز كومپيۋتەر وندىرە الدىق پا؟ ءبىز 30 جىلدا قانداي زاۋىت سالدىق؟
ءبىز توي جاساۋمەن ماقتانامىز. ءبىز باتىرلارىمىزبەن، بيلەرىمىزبەن ماقتانامىز. بۇكىل گازەتتىڭ كونتەنتى وسى بولىپ بارا جاتىر. ءيا، تانىمدىق تاقىرىپ ءبىزدى پالەن جىل اسىراپ كەلدى. بىراق، قازىرگى ۋاقىتتا قازىرگى ۋاقىتتىڭ ماسەلەلەرىن ايتۋىمىز كەرەك قوي. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، سۇراق قويۋشىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسەمىن.
ەكىنشىدەن، جۋرناليستيكادا جۇرگەن ادامدارىمىزدا ءبىلىم از دەگەنمەن دە كەلىسەم. ءبىرىنشى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندەگى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى قازىر كۇن تارتىبىندە تۇرعان نارسە. ەكىنشىدەن جۋرناليستەردىڭ ءوزىنىڭ ىزدەنۋى وتە از. ويتكەنى جۋرناليستەر ەكى ادامنان ماقتاۋ ەستىسە، بولدىم-تولدىم دەپ ويلايدى. ارى قاراي ءوزىمدى جەتىلدىرۋىم كەرەك-اۋ، مەن وقۋىم كەرەك-اۋ، دەمەيدى. سوندىقتان جۋرناليستەرگە ايتار ەدىم، اسىرەسە قازاق جۋرناليستەرىنە جان-جاقتارىڭا قاراڭدارشى. كوزدەرىڭدى اشىڭدارشى. ءتىپتى اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭدەر دە، ورىس تىلىندە دە قانشاما اقپارات جاتىر. وزدەرىڭدى جەتىلدىرىڭدەرشى دەر ەدىم.
- بۇعان ىقپال ەتۋشى فاكتور - بىزدە سالالىق جۋرناليستيكانىڭ وقىتىلماۋى شىعار؟..
- سالالىق جۋرناليستيكا بىزدە جوق. مىسالى، بىزدە جۋرناليستيكادا العاش بارا قالعان كەزدە ءبىر قۇقىق نەگىزدەرى، مادەنيەتتانۋ، سوتسيولوگيا جالپى ءبىلىم بەرۋ ساباقتارى وتەدى.
مەنىڭ ءوزىمنىڭ جەكە پىكىرىم، جۋرناليستەرگە جۋرناليستيكانىڭ تەوريالارىن، مەديا كوممۋنيكاتسيانىڭ تەوريالارىن جاقسى ءۇش جىل ۇيرەتسىن. ءۇش جىل جەتەدى. ال، ءبىر جىل تەك قانا سالالىق جۋرناليستيكاعا باعىتتاۋ كەرەك. مىسالى، مەديكتەر جالپى پراكتيكالىق مەديتسينا دەگەندى 5 جىل وقيدى. ارى قاراي سالالىق ماماندىققا باراتىندار كارديوحيرۋرگ، نەۆرولوگ، ۋرولوگ دەپ ارى قاراي دامىتىپ وقيدى. مۇمكىن، سول سەكىلدى ءبىر جاقسى باعدارلاما جاساۋ كەرەك سياقتى.
سودان كەيىن كەزىندە تاعى ءبىر ۇسىنىس ايتقانبىز. مىسالى، ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە، IT-دا، سوتسيولوگيادا وقىپ جاتقان ادامدارعا جۋرناليستيكانىڭ ارنايى كۋرستارىن ۇيىمداستىرۋعا بولادى. سول كەزدە بۇل ءبىر جاقسى ءۇردىس بولار ەدى. مۇنداي تاجىريبە شەت ەلدە بار ەكەن. ءۇشىنشى كۋرستان تاڭدايدى ەكەن، ستۋدەنتتەردى.
ەندى فەلەتون اناۋ-مىناۋ دەپ ايتا بەرەدى عوي. جالپى، جۋرناليستيكانىڭ جانرى دەگەن نارسە وزگەرىپ وتىرادى. فەلەتون - سوۆەتتەر وداعى كەزىندە سىندى وتكىزۋ ءۇشىن پايدا بولعان جانر عوي. قازىر ەندى ونسىز دا سىندى بىلاي ايتۋعا بولادى. ول كەزدە ەندى جۋرناليستيكانىڭ ءتىلى دە، قۇرىلىسى دا، قۇرىلىمى دا ادەبيەتكە جاقىن بولدى. قازىر كوممۋنيكاتسيا مۇلدە وزگەردى. ۆيزۋاليزاتسيا وزگەردى. اقپاراتتى بەرۋدىڭ فورماتتارى وزگەردى.
ارمان: حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستاندى «ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەن» ەلدەر تىزىمىنە كىرگىزىپتى. وسى رەتتە قازاقستانداعى باق-تىڭ قازىرگى احۋالىن قاي دەڭگەيگە جاتقىزار ەدىڭىز؟
- ءيا، Freedom house ۇيىمىنىڭ تىزىمىندە 158 ورىندا ەكەنبىز، قاتەلەسپەسەم. ءسوز بوستاندىعى جونىنەن سوڭعى ورىنداردىڭ بىرىندەمىز. ول بارىنە بەلگىلى جاعداي. ولاردىڭ ەندى وزدەرىنىڭ ەسەپتەيتىن ينديكاتورلارى بار. يندەكستەرى بار، سوعان سالىپ كورەدى. ارينە قازىرگىدەي جاعدايدا ءبىز ءسوز بوستاندىعى شەكتەلگەن مەملەكەتكە اينالعانبىز.
قايران: قازىر قازاقستاننىڭ باسپاسوزىندە ەكى ءتۇرلى كوزقاراس قالىپتاستى. تاۋەلسىز باق جانە مەملەكەتتىك باق. ايتىڭىزشى قازاقستاندا تاۋەلسىز باق بار ما؟ بار بولسا، ولار قارجىنى قايدان الىپ وتىر؟
رەداكتسيا: ءسىز جاڭا قازاقستاندا تاۋەلسىز باق جوق دەدىڭىز. ەرمۇرات باپيدىڭ گازەتى شە؟
- ول وپپوزيتسيالىق كوزقاراستارعا تاۋەلدى. مەن دات جوباسىنىڭ 20 جىلدىعىندا بولۋ كەرەك، وزىنەن سۇحبات الدىم. سوندا: «اعا، ءسىز دە بىرجاقتىسىز»، دەدىم. «تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن ءسىز بەيتاراپ بولۋىڭىز كەرەك. ءسىزدىڭ ارتىڭىزدا دا مۇددە تۇر، ءبىر توپ وپپوزيتسيونەرلەر تۇر. ءسىزدىڭ ارتىڭىزدا دا ونداي ادامدار تۇرماۋى كەرەك. ەگەر ءسىز تاۋەلسىز بولساڭىز نەگە بيلىكتىڭ دە ىستەپ جاتقان جاقسى ىستەرىن ناسيحاتتامايسىز، جازبايسىز»، دەگەنىمدە، ول كىسى مەن 5 مىڭ گازەتتىڭ 4999-ى ماقتاپ جاتىر، مەن داتتايمىن دەپ ايتقانى بار.
- قوعامدىق تەلەارنانى اشۋعا مەملەكەت ءوزى مۇددەلى بولۋ كەرەك قوي؟
- تاۋەلسىز اقپارات قۇرالىن دامىتۋعا ارنالعان قور بۇكىل مەملەكەتتە بار. بىزدە عانا جوق. بىزدىكى مەملەكەتتىك تاپسىرىس.
باق-تىڭ مىندەتى –سىني كوزقاراستى قالىپتاستىرا ءبىلۋ!
- مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەپ قالدىڭىز. قازاقستاندا اقپارات سالاسىن باسقاراتىن نەگىزگى كۋراتور اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى. سول مينيسترلىكتىڭ جۇمىسىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- وتكەندە ءبىر قىزىق اڭگىمە بولدى. ايدا بالاەۆا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىنە اقپاراتتىق ساۋات ءپانىن ەنگىزۋ كەرەك دەدى. ول كىسى مۇنداي ءپاننىڭ باياعىدان وقىتىلىپ كەلە جاتقانىن ءبىلۋى كەرەك ەدى. بۇل ءپاننىڭ وقىتىلىپ كەلە جاتقانىنا دا، بۇل ماسەلەنى تالقىلاعالى دا پالەن جىل بولدى. ءبىز ءتىپتى ينتەرنيۋسپەن بىرىگىپ، اقپاراتتىق ساۋات ءپانىن ۇيرەتۋ تۋرالى وقىتۋشىلارعا ارنالعان نۇسقاۋلىق دايىنداپ شىعاردىق.
- بالكىم ول جالعىز ءبىر ادامنىڭ ەمەس، كوماندالىق جۇمىستىڭ جاۋاپكەرشىلىگى شىعار؟
- كوماندانىكى شىعار. مۇمكىن تومەندە ايتىپ وتىرعانداردىڭ كوزقاراسى بار شىعار، بۇل جەردە. سوندىقتان، اقپارات مينيسترلىگى دەگەن بۇكىلىنە اناليز جاساپ وتىرۋ كەرەك. جاقسى، بىزدەن قارجى المايدى ەكەن، بىراق قانداي اقپارات قۇرالدارى بار. ولار نە ىستەپ، نە جازىپ جاتىر. قانداي كوزقاراس قالىپتاستىرىپ جاتىر. قانداي قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرىپ جاتىر، ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك. جالپى، قوعامدىق پىكىردى رەسمي اقپارات قۇرالدارىنان گورى تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارى، تاۋەلسىز سايتتار، الەۋمەتتىك جەلى قالىپتاستىرىپ جاتىر. ونى ءبىز مويىنداۋىمىز كەرەك.
- وندا دا قازاقتىلدى سەگمەنت قانا!
- ءيا، ءبىز سونى مويىنداۋىمىز كەرەك. جانە سوعان كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. بۇل جەردە ءبىراز پروبلەما بار. جالپى ايتايىن دەگەنىم، جۋرناليستيكانىڭ نەگىزگى مىندەتى – اعىسقا قارسى ءجۇرۋ دە ەمەس، كوزسىز ماقتاي بەرۋ دە ەمەس. نەگىزگى مىندەتى – جالپى سىني كوزقاراستى قالىپتاستىرا ءبىلۋ. سىني كوزقاراس جوق قوي ءبىزدىڭ قوعامدا. بىزدە نە سىپىرا ماقتاۋ، نە سىپىرا جامانداۋ.
مىسالى، قازىر قاشىقتان وقۋدى جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ءبارى ءسوز جۇزىندە كەرەمەت. ال، ءبىلىم بەرۋ پلاتفورمالارى قۇلاپ جاتىر. ينتەرنەت جوق. اسىرەسە، اۋىلداردا. كوپ بالالى وتباسىلاردىڭ بىرەۋىندە عانا تەلەفون. وتكەندە مىسالى «كتك» بارىپ قاسكەلەڭدە ءبىر وتباسىن ءتۇسىرىپ جاتىر، بەس بالاسى بار ەكەن. تورتەۋى وقيدى. ءبىر عانا تەلەفونعا تالاسىپ وتىر. سوسىن قاسكەلەڭنىڭ اكىمدىگىنەن بارىپ ءبىر پلانشەت پەن ءبىر نوۋتبۋك الىپ بەردى. بىراق، مۇنىمەن ماسەلە شەشىلمەيدى عوي.
ال، ءبىز سول قاسكەلەڭنىڭ ءبىلىم بەرۋ باسقارماسى قاشىقتان وقۋعا قانشا اقشا ءبولدى، سونى جازدىق. ولار تەك قانا 710 ميلليون تەڭگەگە كومپيۋتەر ساتىپ العان. ونى نەگە سول قاجەت بولىپ وتىرعان وتباسىلارعا بەرمەيدى؟ ونى بەرۋ ءۇشىن نەگە ماندەتتى تۇردە «كتك» بارۋى كەرەك؟ وسىنداي ماسەلەلەر بىزدە كوپ. سوسىن وسى ماسەلەلەرگە جاۋاپ جوق. رەاكتسيا جوق.
رۋشىلدىق بولمەگەن قازاقتى ءدىن ءبولىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ بار!
قالي: قازىر ەلىمىزدە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمداردىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەندەر دە كوپ. ءتىپتى بيلىك قۇرىلىمدارىندا دا، باق باسشىلارى اراسىندا دا مۇندايلار كوپ دەسەدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە قازاقستاننىڭ ىشكى جاعدايىندا الەۋمەتتىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋشى فاكتور بولىپ تابىلادى عوي. اسىرەسە ول باق باسشىسى بولسا...
- جالپى، ءبىزدىڭ مەملەكەتتە ءدىن ساياساتتان بولىنگەن. ءدىن باسقارۋ ىسىنە ارالاسپاۋى كەرەك. ءبىر بايقايتىنىم، بىزدە ءدىندى تاڭۋشىلىق بار. ەگەر بىرەۋ مۇسىلمان ەمەسپىن، تاڭىرشىلدىكتى قولدايمىن دەپ جازسا، ءبارىمىز وتىرىپ سول ادامدى جەردەن الىپ جەرگە سالامىز. ال، بۇل ادامنىڭ ءوزىنىڭ قۇقىعى. ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسى جانە ۇستانىمى. ءبىز وسىعان ۇيرەنە الماي جاتىرمىز. سەن قازاقسىڭ با، سەن مۇسىلمان بولۋىڭ كەرەك دەگەندى تاڭىپ تاستاعانبىز. ەكىنشىدەن ەگەر دەسترۋكتيۆتى اعىمدى قولداپ نەمەسە ونىڭ قازاقستانعا كىرۋىنە جول بەرىپ وتىرسا، بۇل ءبىزدىڭ ۇقك نەمەسە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ السىزدىگى دەپ ايتار ەدىم. نەگە ولارعا تىيىم سالمايدى؟ نەگە بىزدە قازىر «جۋسان» وپەراتسياسى بولىپ، سيرياعا كەتىپ قالعانداردى ەلگە الىپ كەلىپ ولارمەن جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز؟ نەگە ونى باس كەزىندە ۇستامادىق؟
ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ماسەلەلەر وتە تەرەڭگە كەتىپ قالعان. وتە قاۋىپتى جاعدايدامىز. ەرتەڭگى كۇنى رۋشىلدىق بولمەگەن قازاقتى ءدىن ءبولىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپتىڭ وزىندە وتىرمىز. ويتكەنى بىزدە جاڭاعىداي اسىرە راديكال توپتىڭ وكىلدەرى كادىمگىدەي بەلەڭ الىپ كەتتى. ەڭ جامانى – قازاقتار سولاردىڭ سوزىنە يمانداي سەنەدى. ەڭ قورقىنىشتىسى سول. ءبىزدىڭ مەملەكەت نەگىزىندە دەموكراتيالىق جولمەن دامىپ كەلە جاتقان ءبىلىمدى مەملەكەت بولۋ كەرەك قوي. ال، بىزدە قازىر ءبىر ءدىني كورسوقىرلىققا الىپ بارا جاتىر. سول وتە قاۋىپتى بولىپ تۇر بىزگە.
نازەركە سەرىكقىزى: ادامزات الەۋمەتتىك جەلىنىڭ تۇتقىنىنا اينالماي ساناسى ازات بولىپ تۇرعان ۋاقىتتاردا ءتىلشى بولۋعا تالپىنعان جاستار كوپ ەدى. ول كەزدە قوعامدا ساۋاتتى جۋرناليستتەر قاتارى كوپ بولاتىن. بىراق سوڭعى بەس جىلدا ماقالالاردى گازەتتەردەن ەمەس سايتتاردان كوپ وقيتىن بولدىق. بۇل جاڭاشىلدىق ءتورتىنشى بيلىك سانالاتىن جۋرناليستيكا سالاسىنا ۇلكەن كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتىر دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى سايتتارعا سالىنعان مالىمەتتەر مەن ونداعى قاتەلەردەن كوز سۇرىنەدى. وسى جاعداي توڭىرەگىندە قانداي شارالار جۇرگىزىلىپ جاتىر؟
- قازىر فاكتچەكەرلەر دەگەندى ەستۋىڭىز بار ما؟ تەك قانا قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل الەم جالعان مالىمەتپەن كۇرەسىپ جاتىر. بىرىنشىدەن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كەلگەنى بىزدە اقپاراتتى تالعاماي بەرۋ، قابىلداۋ دەگەن ءۇردىستى قالىپتاستىردى. سوسىن بۇل ءبىزدىڭ اناۋ سىني ويلاۋ دەڭگەيىمىزگە دە ءبىر سىناق بولدى. كەز-كەلگەن نارسەگە سەنە بەرەتىن بولدىق. كونسپيرولوگيا تەورياسى دەيمىز عوي، سوعان دا كەلىسە بەرەتىن بولدىق. سوعان قاراعاندا ەڭ ءبىرىنشى نارسە سول MediaNet باستاعان www.factcheck.kz دەگەن سايت بار. سولار اقپاراتتى قالاي تەكسەرۋگە بولادى، تارالىپ جاتقان اقپاراتتىڭ قايسىسى جالعان، قايسىسى راس دەگەندى كادىمگىدەي ساراپقا سالىپ وتىرعان قازاقستانداعى جالعىز رەسۋرس.
سونىمەن قاتار، اقپاراتتىق ساۋات دەگەندى كوپ ادام تۇسىنبەيدى. ول دەگەنىمىز سىني ويلاي ءبىلۋ، اقپاراتتىڭ شىنايى ەكەنىنە كوز جەتكىزە ءبىلۋ. اقپاراتتى قابىلداپ ۇيرەنۋ. قابىلداعان اقپاراتىڭدى جۇزەگە اسىرىپ ۇيرەنۋ. وسى ماسەلەدە ءبىز وقۋلىقتار جازىپ جاتىرمىز. ترەنينگتەر ۇيىمداستىرىپ جاتىرمىز.
ونىڭ ۇستىنە بىزدە كىتاپ وقىمايتىن جاستار پايدا بولدى. كىتاپ وقىماعاننان كەيىن قازاقتىڭ ءتىلىنىڭ تابيعاتىن بىلمەيتىن، ءتىلدى ارى قاراي پايدالانا المايتىن، ەلدەن ەستىگەنىن اقپارات قىلىپ تاراتاتىن جاستار كوبەيىپ بارا جاتىر. بۇل راس. بىزدە ءتىلدىڭ گراماتيكالىق قانا ەمەس، ءتىلدىڭ تانىم-تۇسىنىگىنە كەرى اسەر ەتىپ جاتقان جاعدايلار بار.
ەكىنشى جاعى – اقپاراتتى ايتەۋىر تاراتۋ كەرەك ەكەن دەپ، تاراتا بەرۋ. ەتيكا جاعىنان پروبلەما وتە كوپ. مەن جۋرناليستەردى ءبىلىم الۋعا شاقىرار ەدىم. ءبىلىمدى جەتىلدىرۋ كەرەك. ويتكەنى جۋرناليستيكا دەگەن كۇندە وزگەرىپ وتىرادى. كۇندە جاڭا ترەند پايدا بولىپ وتىرادى. سوعان ىلەسە ءبىلۋ كەرەك.
مەيىرجان: قايىرلى كۇن! جاڭا مەديانى العاشقى بولىپ وقىتقان ادام رەتىندە بۇگىنگى قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگى مىنبەرگە قارىزدار. ىستەرىڭىزگە ساتتىلىك! ەندى سۇراق، جاڭا مەديا دامىدى، بۇرىن ينتەرنەتتى ۇيرەتۋ ماسەلە بولعان، ال قازىرگى ماسەلە قانداي؟ ەكىنشى، تاۋەلسىز باسىلىمدار قارجىنى قالاي تاپسا بولادى، بۇل ءوزىڭىز وقىعان انگليادا قالاي شەشىلگەن؟
- جاڭا عانا ايتىپ ءوتتىم عوي. جاڭا مەديا دامىدى، بىراق بىزدە ساۋاتتىلىق ماسەلەسى پروبلەما بولىپ تۇر. ەكىنشىدەن بىزدە ءبارىبىر مۋلتيمەديانىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرى جاقسى دامىعان جوق. ۆيزۋاليزاتسيا بىزدە جوق ءالى. ارينە، اۋديو-ۆيدەو ماسەلەسى شەشىلىپ كەلە جاتىر. بىراق، ينفوگرافيكامەن جۇمىس، ۆيزۋالدى كونتەنت دەگەن بىزدە وتە از.
قازاق جۋرناليستيكاسى شىنىن ايتقاندا وسى تەحنولوگيا جاعىنان، ينتەرنەت جۋرناليستيكا جاعىنان باتىستان ءبىر عاسىر كەيىن قالىپ ءجۇرمىز دەسەم، ارتىق ايتپاعان بولامىن. ءبىز داتا جۋرناليستيكا دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىز. ءارىسىن ايتپاي-اق قويايىنشى، بەرىسى اشىق رەسۋرستار كوزىن پايدالانىپ اقپارات بەرۋدى بىلمەيمىز عوي. سوندىقتان ەڭ باستى ماسەلە وسى ساۋات، ىزدەنۋ ماسەلەسى.
ەكىنشى ماسەلە – سايتتارداعى ءسوز بوستاندىعى ماسەلەسى. ايتىپ وتىرمىن عوي، ءبىر ماسەلەنى كوتەرسەك، جان-جاقتان كوز پايدا بولادى. الدىرىپ تاستايدى.
سودان كەيىن قارجىعا بايلانىستى. بىراق، ءبىر بايقاعانىم – شەتەلدە جارناما نارىعى جاقسى دامىعان. ەگەر سەنىڭ وقىرمانىڭ كوپ بولسا، جارناماڭ دا كوپ بولادى. بىراق BBC جارنامامەن المايدى. قوعامدىق اقپارات قۇرالدارى جارنامانى قابىلدامايدى، بىلەسىزدەر. گەرمانيانىڭ كەيبىر قوعامدىق اقپارات قۇرالدارى جارناما قابىلدايدى ەكەن. ول وزدەرىنىڭ ىشكى زاڭدىق ەرەجەلەرىنە بايلانىستى شىعار. كەيبىر سايتتارعا كىرسەڭىز بىزگە جىلۋ جينا دەگەن ماعىناداعى جازۋ تۇرادى. كادىمگىدەي مەدياعا جانى اشيتىن، اقپاراتتى جاقسى كورەتىن بايلار سوعان اقشا بولەدى. وعان ەسەسىنە ەشتەڭە سۇرامايدى. بىزدەگىدەي «سەن ماعان، مەن ساعان» دەگەن قاعيدا جوق. سوسىن ءارتۇرلى جوبالارعا قاتىسادى، كونكۋرستارعا قاتىسادى. گرانت دەگەن نارسە بىزگە كوكتەن تۇسكەن نارسە ەمەس قوي، سول باتىستان كەلگەن نارسە. تەندەرلەرگە قاتىسۋ. مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن سولاردان كەلگەن. بىراق، ول جاقتىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسى بىزدىكىنەن بولەك. بىزدەگىدەي ديكتوۆكا جاسالمايدى. سوسىن ءبىز قايىرىمدىلىق دەگەندى باسقاشا تۇسىنەمىز. ءبىز ءبىر جىلۋ جيناۋدى – قايىر سۇراۋ دەپ تۇسىنەمىز. ال، ولاردا ول قالىپتى جاعداي.
- جالپى، سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا جاۋاپ بەردىك دەپ ويلايمىن. كوبى ستاندارتتى سۇراقتار. سونىمەن، تۇيىندەسەك، نە ايتىلدى، نە ايتىلماي قالدى؟
- ءبىلىم الۋدى ايتتىق، كاسىبيلىكتى ايتتىق. جالپى جۋرناليستىك ءبىلىم بەرۋدى ايتتىق، مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ايتتىق. قارجىلاندىرۋدى ايتتىق. تاۋەلسىزدىكتى ايتتىق…
- ايتىلماي قالعان ءبىر دۇنيە – وتكەندە ءوزىڭىز جازعان جۋرناليستيكاداعى گەندەرلىك ماسەلەسى. وكپەلەپ جازعانداي بولدىڭىز...
- جوق، ول جەردە مەن ءوزىمدى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مىسالى، بەلگىلى جۋرناليست، زاڭگەر عاليا اجەنوۆا اپاي جۋرناليستەردىڭ قۇقىعىنا قاتىستى قانشاما كەرەمەت دۇنيەلەردى ايتا الار ەدى. جانە ول سول سالانىڭ ادامى.
بىزدە قازاق قوعامى ءداستۇرلى پاتريارحالدى قوعام عوي. ءبىز ايتامىز ايەلدەرگە تەڭدىك بەرىپ قويدىق، انانى ىستەپ وتىر، مىنانى ىستەپ وتىر دەپ. بىراق شىن مانىندە ءسىز ماعان ايتىڭىزشى بيلىك شەشىم شىعارىپ، باس رەداكتور قىلىپ تاعايىنداعان كىم بار؟ مۇمكىن ءبىر-ەكى ادامدى ايتارسىز... بىراق، ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن... مەن ءوز باسىم وندايدى كورگەن جوقپىن. تاعايىندالىپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ ارتىندا بىرەۋ تۇرادى. جىگىتتەر قىزداردىڭ قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ ءبىر جۇگىن كوتەرىپ جۇرگەنىن مويىندامايتىن سەكىلدى. بۇل پىكىرمەن كەلىسەتىندەر، كەلىسپەيتىندەر بار شىعار. بىراق، مەن سوندايدى بايقايمىن.
- ۋاقىت ءبولىپ، Abai.kz وقىرماندارىنىڭ، رەداكتسيانىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرگەنىڭىز ءۇشىن وكپ-كوپ راحمەت! ىسىڭىزگە ساتتىلىك!
- سىزدەرگە دە كوپ راحمەت! ايتىلماي قالعان اڭگىمە بولعان جوق شىعار دەپ ويلايمىن...
دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى
Abai.kz
