1982 jyly Ýrimji vokzalynda Tәnirtaudyng qyrat-qyrqasynan kelgen bir top qara domalaqtyng joly týiisti. Ar jaghy plaskartta jalghasqan 72 saghattyq sapar olardyng taghdyryn da toghystyryp jiberdi. Marqúm Toqtar Qalelúlymen onyng jerlesi Múhtar (monghol) ýsheuimiz ýsh kisilik oryndyqqa jayghassaq, kelesi vagonda múrttary tebindep, biraz dýnie kórgeni jýris-túrysynan, sóz әlpetinen bayqalatyn Rahym Ayypúly men Bazarәli Áripúly ornyghypty. Olardyng ar jaghynda úighyr jerlesimen qatarlasyp oryn alghan Dýken Mәsimhanúlynyng tóbesi qyltiyady. Sonymen bas ayaghy jiyrmagha tayau baqyttan, quanyshtan betteri bal-búl janghan zamannyng erkesi, su jana studentter osylay vagon ishinde tanystyq. Poezd Úlanbaydan ótip, qúmnyng ishine kirip qarqyny ýdegende terezeden úshy qiyary joq Taklamakan qúmyna tandana, telmire qaraghan Dýken Mәsimhannyng osy sapargha attanghanda әdeyilep satyp alghan su jana bas kiyimin jel úshyryp ketipti. Sonymen:

Jol ýstinde qarsy alyp jaryq tandy,
Tarymgha jetkenimiz anyqtaldy.
Terezeden úitqyghan Tarym jeli,
Kórimdik dep kepkimdi alyp qaldy.

Órepkigen kónil, bala jýrekten tughan búl óleng birdemde bәrimizge tarap ýlgerdi. Kurstasymyz Dýken Mәsimhanúly osy ólenmen este qaldy. Sonymen jarysyp óleng oqityn, bәsekelesip óleng jazatyn studenttik ómirding esten ketpes kezeni bastaldy.

Tórt jyldyq studenttik ómir zuyldap óte shyqty. Ólenderimiz, maqalalarymyz Shynjandaghy baspasózde jariyalanyp jatty. Sol kezde qúrghan «Jas Qanat» atty әdeby ýiirmemiz bәrimizding ósip jetiluimizge, qoghamnan óz ornymyzdy tabugha igi әserin tiygizdi. Oqudy ayaqtaghan song Dýken Mәsimhanúly Shynjang qoghamdyq ghylym akademiyasynyng әdebiyet zertteu institutyna bólinip, әigili ghalymdar Jaqyp Myrzahanúly men Nәbijan Múhamethanúlynyng shәkirti bolyp aduyndy, otty azamattyq jyrlar jazumen birge, iynemen qúdyq qazatyn ghylymnyng shýnetine boylap ketti. 1991 jyly QHR Ýrimji «Jastar - órender baspasynan» «Jýrekke sayahat» degen alghashqy jyr jinaghy basylyp shyqty. Búl jinaq sol kezdegi Shynjang qazaq jastary ýshin alghashqy qarlyghashtarynyng biri edi.

Shynjang jazushylar odaghynyng organy bolyp, qytay qazaqtarynyng ruhany ómirinde erekshe iz qaldyryp, jarty ghasyrlyq shejiresining kuәsi bolghan, әdebiyetting birneshe buynyn tәrbiyelegen «Shúghyla» jurnalynyng 40 jyldyq mereytoyynda poeziyanyng qorytyndy maqalasyn Dýken Mәsimhanúly jazsa, prozanyng qorytyndy maqalasyn men jazghan edim. Keshegi kurstas búl kýnde әripteske ainalyp әdebiyet pen ghylymnyng tausylmas әngimesin, tilsim qúpiyasyn aityp, izdenip jýrgende iyisi qazaqty tendesiz baqytqa bólep, jastardy shet-shegi joq armangha jebep, tәuelsizdikting tany atty. Ári-sәri bolmadyq. Densaulyqtyng barynda, bes saulyqtyng bәrine hosh aityp, bir-bir chemodanymyzdy kóterip, atamekenge jetuge asyqtyq.

Býkil ekonomikasy josparly sharuashylyqqa qúrylghan memleket tәuelsizdikke qol jetkizip, tәi-tәy basyp bir-eki attaghan song naryqtyng shynyrauyna qoyyp ketti. Sengen Resey rubli aumaghynan shygharyp tastady. Toqtaghan zauyt-fabrika, kýn sanap qúnsyzdanghan aqsha, alaqap arqalaghan әielder, túrmystyq tovarlardyng jetispeushiligi, auyl halqynyng jappay qalagha aghyluy. Áriyne, búnyng bәri bizdi jasyta almady. Eki qolgha bir júmys dep bәrin de kóppen birge kórip, «últ batyry» bolmay, qarapayym Qazaqstan azamaty retinde ómirden óz ornymyzdy tabugha talpyndyq.

Barym da, baqytym da ghylym dep bilgen Dýken Mәsimhanúly Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetinde taban audarmay on jylgha tayau uaqyt ústaz boldy.

2002 jyly ghasyr airyghynda Astanagha almasyp kelip Lev Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde ústazdyq qyzmet shaqyrylyp әri kafedra mengerushisi bolyp jiyrma jyl uaqytyn bir kýngidey ótkizdi. Osy aralyqta óleng men ghylymy zertteu qos qanaty bolyp, otyzdan astam әdebi, ghylymi, audarma enbekteri jaryq kórdi. 300-den astam ghylymy enbekteri el ishi syrtyndaghy bedeldi basylymdarda jariyalandy. Ásirese «qytaysha-qazaqsha ýlken sózdik» preziydentimiz Q.Toqaevtyng qamqorlyghymen baspadan shyghyp, elimizding tәuelsizdikten keyingi ghylymiy-ruhany ómirindegi ýlken qúbylys retinde baghalandy. Áriyne, qazaqtyng eng tynysh otyrghany eki kebisti bir-birine kiygizip otyrady demekshi auyzben oraq oratyn daukester búl sózdikti S.Nayman bastaghan újymdyq enbekpen salystyryp sonyng kóshirmesi dep sóz taratty. Mamandar búl sózdikke joghary bagha berdi. S.Nayman bastaghan újymdyq enbekte 50000 sóz ben termin bolsa, búl sózdikte 80000 termin men sóz kirgenin atap ótti. Sol kezde tarihi, realdyq shektemege baylanysty atalmysh sózdikte kóptegen terminder qytaysha alynsa, búl sózdik tәuelsizdikten keyingi bir jýiege týsirilgen standartqa tolyq jauap beredi. Órkeniyetti elderde múnday sózdikter 10-20 jylda janartylyp, tolyqtyrylyp otyrady. Tanymal baspalar men әigili uniyversiytetterding óz varianty bolady. Óitkeni, ghylym men tehnikanyng ýzdiksiz janalyqtar әkeleui kóptegen terminderdi janartty. Olardy birlikke keltirip, ainalysqa týsiru ýshin sózdikke ýlken ózgeris kerek ekeni sauatty adamdardyng bәri biletin shyndyq. Al jalaqorgha keregi tyrnaq astynan kir izdep, ózining aram pighylyn iske asyru ghana.

«Erim deytin er bolmasa, elim deytin er qaydan shyqsyn» dep últ ústazy Ahmet Baytúrsynúly aitqanday Dýken Mәsimhanúly tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda jyly ornyn suytyp, jýregin qolyn ústap, anqalaqtap atamekenge alyp-úshyp kelgeni, odan keyin iynemen qúdyq qazyp ghylymmen ainalysqany, ústazdyq jolynda jan men tәnning bar jyluyn arnauy tekke ketken joq, eskerusiz de qalmady.

Últ kóshbasshysynyng jarlyghymen «Qazaqstannyng Tәuelsizdigine 10 jyl», «Qazaqstan Tәuelsizdigine 20 jyl», «Qazaqstan Tәuelsizdigine 25 jyl», «Astana qalasyna 20 jyl» merekelik medalidarmen marapattaldy. 2010 jyly «QR jogharghy oqu ornynyng ýzdik oqytushysy», 2012 jyly QR jazushylar odaghynyng halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng iyegeri, 2012 jyly QR BjGhM-ning «Y. Altynsariyn» tós belgisine, 2013 jyly QR Preziydentining jarlyghymen «Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri» qúrmetti ataghyna ie boldy.

Júmyr basty pende ýshin, búl ataq-mәrtebeler eshkimning taqiyasyna tar kelmes. Tókken terdin, etken enbekting óteui dep bilemiz. Dýken myrzada búl ataqtardy, әlde kimder qúsap emen-esikterge súghynyp kirip súrap alghan joq, nemese ataq-qúmar sheneunikterding tughan kýnine, әlde mereytoylarynda arnau oqyp, poeziyanyng qúnyng ketirip tilenip alghan joq. Enbektendi, enbegi jandy. Tәuelsizdikting qadirin jýregimen sezindi. Erine eli qormal boldy.

Dosymyz Dýken 50 ensergende, ensesi biyik kezinde, aqyl parasat tolysyp, kemeline kelgen shaqta, elimizdegi eng ýlken partiya «Núr-Otan» partiyasy bergen mýmkindikti paydalanyp, partiyaishilik irikteu – praymerizge qatysugha bel baylap otyr eken. Áriyne sәt-sapar tileymiz. Býkil adamzat jogharghy tehnologiyagha jýginip, bilimning dәuiri bastalghanda, býkil sanaly ghúmyryn jogharghy oqu oryndarynda ótkizgen Dýkendey azamattyng óz jauapkershiligin sezinip, elimizding eng jogharghy zang shygharu orny – Mәjiliske kandidaturasyn úsynuy zandy әri qúptarlyq is. Saylau aldy baghdarlamasyn paraqtaghanda eki úsynysy nazarymyzdy erekshe audardy: «Shekaralyq jәne Soltýstik aimaqtardaghy bosap qalghan eldi mekenderdi jedel týrde qalpyna keltiru turaly últtyq baghdarlama qabyldau». «Qazirgi kezde Qazaqstan halqynyng jalpy sany 18 million shamasynda.  Búl problema últtyq qauipsizdikting basym baghyty mәrtebesine de layyq, ony sheshu ýshin Respublikanyng demografiyalyq jәne kóshi-qon sayasaty salasynda týbegeyli әri batyl qadamdar jasau qajet».

D. Mәsimhanúlynyng búl eki úsynysy elimizding qazirgi naqty jaghdayy әri bolashaq strategiyasy ýshin de óte manyzdy, der kezinde kóterilgen dәiekteme. Jyl basynda «Otandastar» qory úsynghan Diagramma 5 jýginsek 2000-2019 jyl aralyghynda Qazaqstannyng jalpy ósimi 10% ghana eken, búl aralyqta Tәjikstan men Ózbekstannyng jalpy ósimi 68%, 60% bolyp bizdi shang qaptyryp ketti, bylay kete bersek úlan baytaq jerimizge kim ie bolady? Syrtqy kóshi-qon kónil kónshitpeydi, ishki-syrtqy kedergiler shash etekten, ishki kóshi-qonda onyp túrghan joq. Burokratiya men korrupsiya adymyn ashtyrmaydy. Sondyqtan bilimi mol, kórgeni kóp, tәjiriybesi jeterlik, eki elding jaghdayymen jaqsy tanys Dýken Mәsimhanúlyn parlamentten kórgimiz keledi. Ýmitimizdi aqtaydy, senimizdi joghaltpaydy. Iske sәt.

Omarәli Ádilbekúly 

Abai.kz