Býgingi tanda bizding respublikamyz negizgi paydaly qazbalar qory jóninen әlem elderining alghashqy ondyghyna kiredi. Sol qazba baylyq­targha josparly týrde aimaqtyq geologiyalyq zertteu jýrgizip, boljamdy qordy baghalau men ken oryndaryn anyqtau - geologiyanyng basty mindetterining biri bolyp tabylady. Sondyqtan da elimizding jer qoynauyn ontayly zertteu maqsatyndaghy Elbasynyng tikeley tapsyrmasyna sәikes el Ýkimeti «Qazgeologiya» últtyq geologiyalyq barlau kompaniyasy» aksionerlik qoghamyn qúrdy.

Jalpy, tәuelsizdikting 20 jyly ishinde eko­no­mikanyng qúramdas bóligi retinde geologiya salasy da týrli kýrdeli qúrylymdyq ózgeris­terdi bastan ótkerdi. Degenmen, iygi bolghanda, ótpeli kezendi enseruge qajetti qalyptasqan jýie saqtalyp qaldy. Ótken ghasyrdyng 50-jyl­dary ortalyqtandyrylghan geologiyalyq qyzmet úiymynyng túsynda qúrylghan búl jýie ózining tiyimdiligin dәleldep, bolmashy ghana ózgerispen býgingi kýnge deyin jetip otyr. Áueli tapsyrys­tar azayyp, óndiristik jýkteme­ler artqan ke­zenning ózinde kýrdeli geologiyalyq mәseleler sheshimin tauyp, memlekettik organdar jer qoynauy men ony paydalanudyng jay-kýii turaly aqparatpen qamtamasyz etilip túrdy.

Býgingi tanda bizding respublikamyz negizgi paydaly qazbalar qory jóninen әlem elderining alghashqy ondyghyna kiredi. Sol qazba baylyq­targha josparly týrde aimaqtyq geologiyalyq zertteu jýrgizip, boljamdy qordy baghalau men ken oryndaryn anyqtau - geologiyanyng basty mindetterining biri bolyp tabylady. Sondyqtan da elimizding jer qoynauyn ontayly zertteu maqsatyndaghy Elbasynyng tikeley tapsyrmasyna sәikes el Ýkimeti «Qazgeologiya» últtyq geologiyalyq barlau kompaniyasy» aksionerlik qoghamyn qúrdy.

Jalpy, tәuelsizdikting 20 jyly ishinde eko­no­mikanyng qúramdas bóligi retinde geologiya salasy da týrli kýrdeli qúrylymdyq ózgeris­terdi bastan ótkerdi. Degenmen, iygi bolghanda, ótpeli kezendi enseruge qajetti qalyptasqan jýie saqtalyp qaldy. Ótken ghasyrdyng 50-jyl­dary ortalyqtandyrylghan geologiyalyq qyzmet úiymynyng túsynda qúrylghan búl jýie ózining tiyimdiligin dәleldep, bolmashy ghana ózgerispen býgingi kýnge deyin jetip otyr. Áueli tapsyrys­tar azayyp, óndiristik jýkteme­ler artqan ke­zenning ózinde kýrdeli geologiyalyq mәseleler sheshimin tauyp, memlekettik organdar jer qoynauy men ony paydalanudyng jay-kýii turaly aqparatpen qamtamasyz etilip túrdy.

Sonday-aq, miyneraldyq-shiykizattyq keshen men geologiyalyq zertteu jýrgizu әdistemesinde de aitarlyqtay ózgerister boldy. Eger óndiris­ting sosialistik tәsilinen naryqtyq ekono­mikagha kóshken tústa barlyq geologiyalyq barlau júmystary budjetten qarjylandy­rylghan bolsa, odan әri budjet esebinen tek aimaqtyq geologiyalyq zertteuler men ghylymy júmystar ghana oryndalatyn boldy. Al izdeu jәne barlau júmystary otandyq jәne sheteldik investor­lardyng esebinen jýrgizildi. Sol bir postkenes­tik budjet tapshylyghy men tәuelsiz jas memleketting qalyptasuy jaghdayynda geologiya­lyq barlau júmystaryna orasan әri tәuekeldi shyghyndar júmsau tiyimsiz edi. Sondyqtan da jer qoynauyn iygeruding investisiyalyq bagh­darlamasy әzirlenip, investisiya tartugha qolayly jaghdaylar jasaldy.

Qazaqstan Preziydentining pәrmendi sharala­rynyng arqasynda geologiyalyq barlau salasyna ýnemi nazar audarylyp otyrdy. Aytalyq, 1998 jyly «Qazaqstannyng 2030 jylgha deyingi damu strategiyasyn odan әri iske asyru jónindegi sharalar turaly» Preziydent Jarlyghyna sәikes Qazaqstannyng geologtary Miyneraldyq-shiyki­zattyq kesheni qorynyng bazasyn damytu­dyng úzaq merzimdik strategiyasyn әzirlep shyghardy. Jer qoynauynyng baylyghyn oryndy paydalanu jәne qorghau osy Strategiyanyng negizgi bolyp tabylady. Onyng jýzege asyryluy geologiyalyq sala men miyneraldy-shiykizattyq keshenning kezendik damuyn, yaghny paydaly qazbalardyng shygharyluy men olardyng tolyqqandy әri naqty esebin aludy, miyneraldy-shiykizattyq bazany, jer qoynauyn, ony paydalanudy, sonday-aq qauipti geologiyalyq ýrdisterdi baqylaudy qamtamasyz etuden bastap, jer qoynauyn aldyn-ala geologiyalyq zertteudi tolyq qamtama­syz etuge deyingi júmystardy qamtydy.

Atqarylghan júmystardyng nәtiyjeleri de kóp kýttirgen joq. Jalpy, 1996-2010 jyldar aralyghynda respublika boyynsha negizgi paydaly qazbalar qory aitarlyqtay ósip, 750 tonna­gha juyq altyn, 3 myng tonnagha juyq kýmis, 5 mln. tonnadan asa mys, 600 myng tonnadan asa qorghasyn, 2 mln. tonnagha juyq myrysh, 17 mln. tonnadan asa titan, 80 myng tonnadan asa molibden óndirildi. Memleket qazynasy 920 myng tonna niykelimen, 80 myng tonna uranmen, 1,5 mlrd. tonnadan astam temir rudalarymen, 40 mln. tonnadan astam marganes rudalarymen tolyqty. Búghan qosa 1,7 mlrd. tonnagha juyq mú­nay, 170 mln. tonnagha juyq kondensat óndi­rildi. Jalghastyra beruge bolatyn osynday je­misti kórsetkishter tizbegine qarap otyryp eli­mizding ekonomikalyq әl-auqatynyng qarqyndy óse týskendigin kóremiz.

Osylaysha, otandyq geologiyalyq sala memleketimizding ayaqqa túrghan kezeninen bastap jer qoynauyn elimizding basty baylyghy retinde keshendi jәne tiyimdi paydalanudy qamtamasyz etip, egemen Qazaqstannyng aumaghyn geologiya­lyq jete zertteu júmystaryn josparly týrde derbes jýrgizuge qol jetkize bildi. 1997 jyly qazaqstandyq geologtardyng belsendi atsalysuymen TMD elderining jer qoynauyn barlau, paydalanu jәne qorghau jónindegi ýkimetaralyq kenes qúryldy. Býgingi kýnge deyin atalmysh Kenesting júmysy ayasynda qazaqstandyq geolo­giyalyq sala TMD elderimen tyghyz baylanys jasap, birneshe birlesken jobalardyng jýzege asuyna qol jetkizdi, birlesken enbekter jaryq kórip, zang bazalary beyimdendirile týsti.

Sonday-aq, elimizding geo­logiyalyq qyzmeti әzirlegen jer qoynauyn paydalanu jýiesi kóptegen elder­ding aldynghy qatarly zang jәne qarjylyq úiym­darynda ýz­dik dep tanylyp, elimizding miyneraldyq-shiykizattyq ke­she­nine 170 mlrd. AQSh dollarynan asa investisiya tar­tugha mýmkin­dik bergendigin maqtanyshpen atap ótuge bolady. Bizding geo­logtardyng enbekterin shetel­dik mamandardyng óte joghary baghalap, osy saladaghy qazaqstan­dyq ghalymdar men basshy mamandardyng pikir­lerimen sanasyp otyratyndyqtary da kónil quantady. Halyq­aralyq geologiyalyq kongress­terding jәne TMD elderining jer qoynauyn barlau, paydalanu jәne qorghau jónindegi ýkimet­aralyq kenesting júmys­taryna Qazaq elining mamandary belsene atsalysyp otyratyndyghy, sonday-aq týrli sheteldik geologiyalyq qyzmet­ter men kompaniyalardan yntymaqtastyqqa shaqyratyn úsynys­tardyng ýnemi týsip jatatyndyghy - sonyng dәleli.

Ekonomikanyng sapaly týrde órkendeuining qúramdas bir bóligi retinde qarap, әrqashan qoldau jasap otyratyn Elbasymyzdyng nazarynan geologiyalyq sala eshqashan tys qalyp kórgen emes. Ózining «Jana kezeng - jana ekonomika» atty maqalasynda ol eski ekonomikadan jana ekonomikagha ótetin joldy saralay otyryp, tabighy baylyqtar qory men miyneraldyq-shiykizattyq resurstar, yaghny respublikanyng ekonomikadaghy dәstýrli artyqshylyghyn barynsha paydalanu qajettigi kórsetilgen memle­ket­ting strategiyalyq mindetterin eske salady. «Qazaq­stan geologiyalyq, tau-ken isterining dәstýrli damuyn kalpyna keltirip, nyghayta, ruda óndeu men metall balqytu jónindegi osy zamanghy tehnologiyalardyng damuyn qamtamasyz ete otyryp, әlemdik miyneraldyq-shiykizattyq keshen­degi ózining kýshti pozisiyasyn saqtaugha qabiletti jәne solay etui tiyis», - dedi Memleket basshysy. El Preziydentining osynday qamqorlyghynyng arqasynda respublikamyzda memlekettik geolo­giya­lyq zertteu salasyndaghy júmystar kóptep qarjylandyryla bastady. Múnyng ózi geolo­giyalyq zertteulerding neghúr­lym qarqyn aluyna sebin tiygizdi. Miyneraldyq-shiykizattyq qorlar­dy tiyimdi jәne keshendi týrde iygeruding negizgi ólshemderining biri geolo­giyalyq aqparat­tyng naqtylyghy, jyldamdyghy jәne qoljetimdigi ekendigi eskerile otyryp, Qazaqstan geologtary ken qorynyng derekter bankin, kómirsutegi shiykizaty derekterining últ­tyq bankin jasap shyghardy. Búl enbekter de ha­lyq­aralyq dәrejede joghary baghagha ie boldy.

Bizdegi merdiger úiymdar turaly aitar bolsaq, olar - tәuelsizdik jyldary jeke aksio­nerlik qoghamdargha ainalghan odaq túsyn­daghy búrynghy ekspedisiyalar men geologiyalyq úiymdar. Búl kompaniyalar ótpeli kezenning týrli qiyndyqtaryna qaramastan, óndiris kóz­deri men tәjiriybeli mamandaryn saqtap qala otyryp, ózderining materialdyq-tehnikalyq bazalaryn da aitarlyqtay keneytip aldy. Býginde olardyng kópshiligi zamanuy sheteldik búrghylau jәne tau-ken isi qúraldarymen, tehnologiyalyq saymandarymen jaraqtandyrylghan. Múnda te­reng únghymalargha arnalghan sandyq tehnikaly laboratoriyalar, zamanauy geofizikalyq qúral­dar men dalalyq diagnostikalyq jabdyq­tar paydalanylady. Áueli keybir kompaniyalardyng kóp salaly qazirgi zamanghy zerthanalyq taldau keshenderi de bar. Búdan basqa, Qazaqstanda geologiya salasyna joghary sapaly qyzmet kór­sete­tin birqatar arnayy búrghylau, geofizika­lyq, geologiyalyq-ekonomikalyq úiymdar jú­mys isteydi. Ken oryndaryna memlekettik geologiya­lyq zertteu men barlau jýrgizetin barlyq kompaniyalar sandyq karta jasaugha, ken qoryn eseptep, modelideuge arnalghan arnayy baghdar­lamamen qamtamasyz etilgen. Sonday-aq, búl kompaniyalar býginde aqparattyq tehnologiyalardy engizuge qajetti barlyq kompiuterlik tehnikamen jaraqtanghan.

Geologiyalyq barlau kompaniyalarynda kez kelgen geologiyalyq mәselelerdi sheshe alatyn joghary dengeyli kәsiby praktiyk-mamandar: geologtar, geolog-ekonomister, geofizikter, geohimikter, baghdarlamashylar júmys isteydi. Býginde Paydaly qazbalar qory jónindegi memlekettik komissiyanyng qarauyna kelip týsetin materialdar dәstýrli qol esepteumen qosa, Micromine, Datamine, t.b. siyaqty zamanauy baghdarlamalargha sәikes alynghan mәlimet, modelidermen rastalady.

Qazirgi uaqytta Qazaqstan Respublikasynda miyneraldyq-shiykizattyq keshendi damytu jó­nin­degi 2010-2014 jyldargha arnalghan baghdarla­ma jasalghan. Búl Baghdarlamagha sәikes aimaq­tyq geologiyalyq zertteulerdi, onyng ishinde eng aldymen perspektivaly uchaskelerde geologiya­lyq-miyneragendik kartalaudy qarqyndy jýr­gizu, búryn suretke týsirilgen aumaqtardy geologiyalyq jete zertteudi ayaqtau jәne altyn, mys, poliymetaldar, marganes, uran izdeu men izdeu-baghalau júmystarynyng aumaghyn arttyru kózdelgen. Sonday-aq, izdeu-baghalau júmysta­ryn úiymdastyrugha arnalghan әdistemelik qúraldar әzirleu jәne búrghylaudyng tiyimdiligin arttyru men jer qyrtysyn qorghaugha qajetti zamanauy tәjiriybelik-konstruktorlyq tehnologiyalardy dayarlau siyaqty irgeli zertteulik jәne ghylymiy-qoldanbalyq júmystar josparlanghan.

Endigi kezekte elimizding miyneraldyq-shiyki­zattyq bazasyn nyghaytu jónindegi pers­pektivalyq mindetterdi tabysty jýzege asyru geologiya salasynyng negizi mindeti bolyp tabylmaq. Sondyqtan da Elbasynyng bastamasymen qúrylghan «Qazgeologiya» kompaniyasy tәuelsiz 20 jyldyng jetistikterin tu etip, jyldar boyy jinaqtalghan bay tәjiriybege, qolayly infraqúrylym men tәjiriybeli mamandargha sýiene otyryp, egemen elimizding quatyn arttyra bermek.

Bolat ÓJKENOV, «Qazgeologiya» últtyq geologiyalyq

barlau kompaniyasy» AQ basqarmasynyng tóraghasy.

«Egemen Qazaqstan» gazeti

4 qantar 2012 jyl