بولات وجكەنوۆ. ەلىمىزدەگى جەر قويناۋىن بارلاۋ: كەشە، بۇگىن جانە ەرتەڭ
بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز نەگىزگى پايدالى قازبالار قورى جونىنەن الەم ەلدەرىنىڭ العاشقى وندىعىنا كىرەدى. سول قازبا بايلىقتارعا جوسپارلى تۇردە ايماقتىق گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بولجامدى قوردى باعالاۋ مەن كەن ورىندارىن انىقتاۋ - گەولوگيانىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ جەر قويناۋىن وڭتايلى زەرتتەۋ ماقساتىنداعى ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىنا سايكەس ەل ۇكىمەتى «قازگەولوگيا» ۇلتتىق گەولوگيالىق بارلاۋ كومپانياسى» اكتسيونەرلىك قوعامىن قۇردى.
جالپى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە ەكونوميكانىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە گەولوگيا سالاسى دا ءتۇرلى كۇردەلى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى باستان وتكەردى. دەگەنمەن، يگى بولعاندا، وتپەلى كەزەڭدى ەڭسەرۋگە قاجەتتى قالىپتاسقان جۇيە ساقتالىپ قالدى. وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى ورتالىقتاندىرىلعان گەولوگيالىق قىزمەت ۇيىمىنىڭ تۇسىندا قۇرىلعان بۇل جۇيە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەپ، بولماشى عانا وزگەرىسپەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىر. اۋەلى تاپسىرىستار ازايىپ، وندىرىستىك جۇكتەمەلەر ارتقان كەزەڭنىڭ وزىندە كۇردەلى گەولوگيالىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار جەر قويناۋى مەن ونى پايدالانۋدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتىلىپ تۇردى.
بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز نەگىزگى پايدالى قازبالار قورى جونىنەن الەم ەلدەرىنىڭ العاشقى وندىعىنا كىرەدى. سول قازبا بايلىقتارعا جوسپارلى تۇردە ايماقتىق گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بولجامدى قوردى باعالاۋ مەن كەن ورىندارىن انىقتاۋ - گەولوگيانىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ جەر قويناۋىن وڭتايلى زەرتتەۋ ماقساتىنداعى ەلباسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىنا سايكەس ەل ۇكىمەتى «قازگەولوگيا» ۇلتتىق گەولوگيالىق بارلاۋ كومپانياسى» اكتسيونەرلىك قوعامىن قۇردى.
جالپى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە ەكونوميكانىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە گەولوگيا سالاسى دا ءتۇرلى كۇردەلى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردى باستان وتكەردى. دەگەنمەن، يگى بولعاندا، وتپەلى كەزەڭدى ەڭسەرۋگە قاجەتتى قالىپتاسقان جۇيە ساقتالىپ قالدى. وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى ورتالىقتاندىرىلعان گەولوگيالىق قىزمەت ۇيىمىنىڭ تۇسىندا قۇرىلعان بۇل جۇيە ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن دالەلدەپ، بولماشى عانا وزگەرىسپەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتىپ وتىر. اۋەلى تاپسىرىستار ازايىپ، وندىرىستىك جۇكتەمەلەر ارتقان كەزەڭنىڭ وزىندە كۇردەلى گەولوگيالىق ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ، مەملەكەتتىك ورگاندار جەر قويناۋى مەن ونى پايدالانۋدىڭ جاي-كۇيى تۋرالى اقپاراتپەن قامتاماسىز ەتىلىپ تۇردى.
سونداي-اق، مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەن مەن گەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ادىستەمەسىندە دە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولدى. ەگەر ءوندىرىستىڭ سوتسياليستىك تاسىلىنەن نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشكەن تۇستا بارلىق گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارى بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلعان بولسا، ودان ءارى بيۋدجەت ەسەبىنەن تەك ايماقتىق گەولوگيالىق زەرتتەۋلەر مەن عىلىمي جۇمىستار عانا ورىندالاتىن بولدى. ال ىزدەۋ جانە بارلاۋ جۇمىستارى وتاندىق جانە شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلدى. سول ءبىر پوستكەڭەستىك بيۋدجەت تاپشىلىعى مەن تاۋەلسىز جاس مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋى جاعدايىندا گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىنا وراسان ءارى تاۋەكەلدى شىعىندار جۇمساۋ ءتيىمسىز ەدى. سوندىقتان دا جەر قويناۋىن يگەرۋدىڭ ينۆەستيتسيالىق باعدارلاماسى ازىرلەنىپ، ينۆەستيتسيا تارتۋعا قولايلى جاعدايلار جاسالدى.
قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ پارمەندى شارالارىنىڭ ارقاسىندا گەولوگيالىق بارلاۋ سالاسىنا ۇنەمى نازار اۋدارىلىپ وتىردى. ايتالىق، 1998 جىلى «قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيiنگi دامۋ ستراتەگياسىن ودان ءارi iسكە اسىرۋ جونiندەگi شارالار تۋرالى» پرەزيدەنت جارلىعىنا سايكەس قازاقستاننىڭ گەولوگتارى مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەنى قورىنىڭ بازاسىن دامىتۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگياسىن ازىرلەپ شىعاردى. جەر قويناۋىنىڭ بايلىعىن ورىندى پايدالانۋ جانە قورعاۋ وسى ستراتەگيانىڭ نەگىزگى بولىپ تابىلادى. ونىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى گەولوگيالىق سالا مەن مينەرالدى-شيكىزاتتىق كەشەننىڭ كەزەڭدىك دامۋىن، ياعني پايدالى قازبالاردىڭ شىعارىلۋى مەن ولاردىڭ تولىققاندى ءارى ناقتى ەسەبىن الۋدى، مينەرالدى-شيكىزاتتىق بازانى، جەر قويناۋىن، ونى پايدالانۋدى، سونداي-اق قاۋىپتى گەولوگيالىق ۇردىستەردى باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋدەن باستاپ، جەر قويناۋىن الدىن-الا گەولوگيالىق زەرتتەۋدى تولىق قامتاماسىز ەتۋگە دەيىنگى جۇمىستاردى قامتىدى.
اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى دە كوپ كۇتتىرگەن جوق. جالپى، 1996-2010 جىلدار ارالىعىندا رەسپۋبليكا بويىنشا نەگىزگى پايدالى قازبالار قورى ايتارلىقتاي ءوسىپ، 750 تونناعا جۋىق التىن، 3 مىڭ تونناعا جۋىق كۇمىس، 5 ملن. توننادان اسا مىس، 600 مىڭ توننادان اسا قورعاسىن، 2 ملن. تونناعا جۋىق مىرىش، 17 ملن. توننادان اسا تيتان، 80 مىڭ توننادان اسا موليبدەن ءوندىرىلدى. مەملەكەت قازىناسى 920 مىڭ توننا نيكەلمەن، 80 مىڭ توننا ۋرانمەن، 1,5 ملرد. توننادان استام تەمىر رۋدالارىمەن، 40 ملن. توننادان استام مارگانەتس رۋدالارىمەن تولىقتى. بۇعان قوسا 1,7 ملرد. تونناعا جۋىق مۇناي، 170 ملن. تونناعا جۋىق كوندەنسات ءوندىرىلدى. جالعاستىرا بەرۋگە بولاتىن وسىنداي جەمىستى كورسەتكىشتەر تىزبەگىنە قاراپ وتىرىپ ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىنىڭ قارقىندى وسە تۇسكەندىگىن كورەمىز.
وسىلايشا، وتاندىق گەولوگيالىق سالا مەملەكەتىمىزدىڭ اياققا تۇرعان كەزەڭىنەن باستاپ جەر قويناۋىن ەلىمىزدىڭ باستى بايلىعى رەتىندە كەشەندى جانە ءتيىمدى پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتىپ، ەگەمەن قازاقستاننىڭ اۋماعىن گەولوگيالىق جەتە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جوسپارلى تۇردە دەربەس جۇرگىزۋگە قول جەتكىزە ءبىلدى. 1997 جىلى قازاقستاندىق گەولوگتاردىڭ بەلسەندى اتسالىسۋىمەن تمد ەلدەرىنىڭ جەر قويناۋىن بارلاۋ، پايدالانۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كەڭەس قۇرىلدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اتالمىش كەڭەستىڭ جۇمىسى اياسىندا قازاقستاندىق گەولوگيالىق سالا تمد ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، بىرنەشە بىرلەسكەن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا قول جەتكىزدى، بىرلەسكەن ەڭبەكتەر جارىق كورىپ، زاڭ بازالارى بەيىمدەندىرىلە ءتۇستى.
سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ گەولوگيالىق قىزمەتى ازىرلەگەن جەر قويناۋىن پايدالانۋ جۇيەسى كوپتەگەن ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارلى زاڭ جانە قارجىلىق ۇيىمدارىندا ءۇزدىك دەپ تانىلىپ، ەلىمىزدىڭ مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەنىنە 170 ملرد. اقش دوللارىنان اسا ينۆەستيتسيا تارتۋعا مۇمكىندىك بەرگەندىگىن ماقتانىشپەن اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىزدىڭ گەولوگتاردىڭ ەڭبەكتەرىن شەتەلدىك مامانداردىڭ وتە جوعارى باعالاپ، وسى سالاداعى قازاقستاندىق عالىمدار مەن باسشى مامانداردىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسىپ وتىراتىندىقتارى دا كوڭىل قۋانتادى. حالىقارالىق گەولوگيالىق كونگرەسستەردىڭ جانە تمد ەلدەرىنىڭ جەر قويناۋىن بارلاۋ، پايدالانۋ جانە قورعاۋ جونىندەگى ۇكىمەتارالىق كەڭەستىڭ جۇمىستارىنا قازاق ەلىنىڭ ماماندارى بەلسەنە اتسالىسىپ وتىراتىندىعى، سونداي-اق ءتۇرلى شەتەلدىك گەولوگيالىق قىزمەتتەر مەن كومپانيالاردان ىنتىماقتاستىققا شاقىراتىن ۇسىنىستاردىڭ ۇنەمى ءتۇسىپ جاتاتىندىعى - سونىڭ دالەلى.
ەكونوميكانىڭ ساپالى تۇردە وركەندەۋىنىڭ قۇرامداس ءبىر بولىگى رەتىندە قاراپ، ارقاشان قولداۋ جاساپ وتىراتىن ەلباسىمىزدىڭ نازارىنان گەولوگيالىق سالا ەشقاشان تىس قالىپ كورگەن ەمەس. ءوزىنىڭ «جاڭا كەزەڭ - جاڭا ەكونوميكا» اتتى ماقالاسىندا ول ەسكى ەكونوميكادان جاڭا ەكونوميكاعا وتەتىن جولدى سارالاي وتىرىپ، تابيعي بايلىقتار قورى مەن مينەرالدىق-شيكىزاتتىق رەسۋرستار، ياعني رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاداعى ءداستۇرلى ارتىقشىلىعىن بارىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگى كورسەتىلگەن مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق مىندەتتەرىن ەسكە سالادى. «قازاقستان گەولوگيالىق، تاۋ-كەن ىستەرىنىڭ ءداستۇرلى دامۋىن كالپىنا كەلتىرىپ، نىعايتا، رۋدا وڭدەۋ مەن مەتالل بالقىتۋ جونىندەگى وسى زامانعى تەحنولوگيالاردىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، الەمدىك مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەندەگى ءوزىنىڭ كۇشتى پوزيتسياسىن ساقتاۋعا قابىلەتتى جانە سولاي ەتۋى ءتيىس»، - دەدى مەملەكەت باسشىسى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ وسىنداي قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكامىزدا مەملەكەتتىك گەولوگيالىق زەرتتەۋ سالاسىنداعى جۇمىستار كوپتەپ قارجىلاندىرىلا باستادى. مۇنىڭ ءوزى گەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ نەعۇرلىم قارقىن الۋىنا سەبىن تيگىزدى. مينەرالدىق-شيكىزاتتىق قورلاردى ءتيىمدى جانە كەشەندى تۇردە يگەرۋدىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى گەولوگيالىق اقپاراتتىڭ ناقتىلىعى، جىلدامدىعى جانە قولجەتىمدىگى ەكەندىگى ەسكەرىلە وتىرىپ، قازاقستان گەولوگتارى كەن قورىنىڭ دەرەكتەر بانكىن، كومىرسۋتەگى شيكىزاتى دەرەكتەرىنىڭ ۇلتتىق بانكىن جاساپ شىعاردى. بۇل ەڭبەكتەر دە حالىقارالىق دارەجەدە جوعارى باعاعا يە بولدى.
بىزدەگى مەردىگەر ۇيىمدار تۋرالى ايتار بولساق، ولار - تاۋەلسىزدىك جىلدارى جەكە اكتسيونەرلىك قوعامدارعا اينالعان وداق تۇسىنداعى بۇرىنعى ەكسپەديتسيالار مەن گەولوگيالىق ۇيىمدار. بۇل كومپانيالار وتپەلى كەزەڭنىڭ ءتۇرلى قيىندىقتارىنا قاراماستان، ءوندىرىس كوزدەرى مەن تاجىريبەلى ماماندارىن ساقتاپ قالا وتىرىپ، وزدەرىنىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازالارىن دا ايتارلىقتاي كەڭەيتىپ الدى. بۇگىندە ولاردىڭ كوپشىلىگى زامانۋي شەتەلدىك بۇرعىلاۋ جانە تاۋ-كەن ءىسى قۇرالدارىمەن، تەحنولوگيالىق سايماندارىمەن جاراقتاندىرىلعان. مۇندا تەرەڭ ۇڭعىمالارعا ارنالعان ساندىق تەحنيكالى لابوراتوريالار، زاماناۋي گەوفيزيكالىق قۇرالدار مەن دالالىق دياگنوستيكالىق جابدىقتار پايدالانىلادى. اۋەلى كەيبىر كومپانيالاردىڭ كوپ سالالى قازىرگى زامانعى زەرتحانالىق تالداۋ كەشەندەرى دە بار. بۇدان باسقا، قازاقستاندا گەولوگيا سالاسىنا جوعارى ساپالى قىزمەت كورسەتەتىن بىرقاتار ارنايى بۇرعىلاۋ، گەوفيزيكالىق، گەولوگيالىق-ەكونوميكالىق ۇيىمدار جۇمىس ىستەيدى. كەن ورىندارىنا مەملەكەتتىك گەولوگيالىق زەرتتەۋ مەن بارلاۋ جۇرگىزەتىن بارلىق كومپانيالار ساندىق كارتا جاساۋعا، كەن قورىن ەسەپتەپ، مودەلدەۋگە ارنالعان ارنايى باعدارلامامەن قامتاماسىز ەتىلگەن. سونداي-اق، بۇل كومپانيالار بۇگىندە اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە قاجەتتى بارلىق كومپيۋتەرلىك تەحنيكامەن جاراقتانعان.
گەولوگيالىق بارلاۋ كومپانيالارىندا كەز كەلگەن گەولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشە الاتىن جوعارى دەڭگەيلى كاسىبي پراكتيك-ماماندار: گەولوگتار، گەولوگ-ەكونوميستەر، گەوفيزيكتەر، گەوحيميكتەر، باعدارلاماشىلار جۇمىس ىستەيدى. بۇگىندە پايدالى قازبالار قورى جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قاراۋىنا كەلىپ تۇسەتىن ماتەريالدار ءداستۇرلى قول ەسەپتەۋمەن قوسا، Micromine, Datamine, ت.ب. سياقتى زاماناۋي باعدارلامالارعا سايكەس الىنعان مالىمەت، مودەلدەرمەن راستالادى.
قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مينەرالدىق-شيكىزاتتىق كەشەندى دامىتۋ ءجونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما جاسالعان. بۇل باعدارلاماعا سايكەس ايماقتىق گەولوگيالىق زەرتتەۋلەردى، ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن پەرسپەكتيۆالى ۋچاسكەلەردە گەولوگيالىق-مينەراگەندىك كارتالاۋدى قارقىندى ءجۇرگىزۋ، بۇرىن سۋرەتكە تۇسىرىلگەن اۋماقتاردى گەولوگيالىق جەتە زەرتتەۋدى اياقتاۋ جانە التىن، مىس، پوليمەتالدار، مارگانەتس، ۋران ىزدەۋ مەن ىزدەۋ-باعالاۋ جۇمىستارىنىڭ اۋماعىن ارتتىرۋ كوزدەلگەن. سونداي-اق، ىزدەۋ-باعالاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋعا ارنالعان ادىستەمەلىك قۇرالدار ازىرلەۋ جانە بۇرعىلاۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ مەن جەر قىرتىسىن قورعاۋعا قاجەتتى زاماناۋي تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق تەحنولوگيالاردى دايارلاۋ سياقتى ىرگەلى زەرتتەۋلىك جانە عىلىمي-قولدانبالىق جۇمىستار جوسپارلانعان.
ەندىگى كەزەكتە ەلىمىزدىڭ مينەرالدىق-شيكىزاتتىق بازاسىن نىعايتۋ جونىندەگى پەرسپەكتيۆالىق مىندەتتەردى تابىستى جۇزەگە اسىرۋ گەولوگيا سالاسىنىڭ نەگىزى مىندەتى بولىپ تابىلماق. سوندىقتان دا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان «قازگەولوگيا» كومپانياسى تاۋەلسىز 20 جىلدىڭ جەتىستىكتەرىن تۋ ەتىپ، جىلدار بويى جيناقتالعان باي تاجىريبەگە، قولايلى ينفراقۇرىلىم مەن تاجىريبەلى ماماندارعا سۇيەنە وتىرىپ، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ قۋاتىن ارتتىرا بەرمەك.
بولات وجكەنوۆ، «قازگەولوگيا» ۇلتتىق گەولوگيالىق
بارلاۋ كومپانياسى» اق باسقارماسىنىڭ توراعاسى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
4 قاڭتار 2012 جىل
