(әngime)

Shveysariya jazushysy German Hesse – HH ghasyrdaghy ataqty jazushylardyng biri. 1946 jyly Ádebiyet salasyndaghy Nobeli syilyghyn alghan danqty qalamgerding әngimesin jazushy-audarmashy Quandyq ShAMAHAYÚLYNYNG tәrjimasy boyynsha úsynyp otyrmyz.

Álqissa: Qytay aqyny Hani Fu jas shaghynda ólen-jyr shygharugha qatysty әrbir nәrseni ýirenip zerdeleuge, daryn-qabiletin shyndaugha asa qúmar jan bolghan desedi.  Ol zamanda Hani Fu Sary ózen jaghalauyndaghy tughan jerinde túratyn edi. Ózining qalauy, ata-anasynyng qoldauy arqasynda shyghu tegi myqty bir otbasynyng qyzymen atastyrylyp, keshikpey sәti týsken bir kýni neke toyyn jasaugha әzirlenip jýrgen bolsa kerek.

Hani Fu ol kezde jiyrma jasta. Ajary ashyq kelisti, minez-qúlqy balqyghan qorghasynday kishipeyil әri salmaqty jigit. Ár salanyng týrli ghylymyna birshama mashyqtanghan, jastyghyna qaramastan ólen-jyrlarymen sóz ónerine jýirik jerlesteri arasynda tanymal bolyp ýlgergen bolatyn.  Hani Fu óz basy sonshalyqty bay-quatty bolmasa da, múqtajdyqtan qorqatynday jaghdayda emes. Qalyndyghy aqylyna kórki say әri iygi tәlim-tәrbie alghan adaldyghymen qatar baydyng qyzy bolghandyqtan Hani Fu ýshin baqytqa keneluden ózge bas qatyrarlyq eshtene joqtay kórinetin. Soghan qaramastan, onyng kónili tolmaytyn bir jay ghana boldy. Ol ne desek, tolyqqandy jetilgen aqyn boludyng ystyq yqylasy men armangha bar ansary auyp túratyn.

Sonymen, bir kýni keshke úly ózen boyynda sham merekesi ótip jatqanda jas jigit soqa basy jaghalauda sopiyp seruendep jýrdi. Hani Fu ózenge qaray iyilgen bir aghashqa sýienip túryp, myndaghan shamnyng jaryghy su betine ainadaghyday jyltyldap aqqanyna qarap, qayyq pen sal ýstindegi qyz-jigitterdi, gýl bәisheshek atqanday әsem kiyingen boyjetkenderding ózara sәlemdesip, qúttyqtaularyna kóz tigip, dariya suynyng syldyr qaqqan dybysyn, әielderding túnyq dauyspen salghan әnderin, jetigenning tamyljyghan әuenine sybyzghynyng qosarlanghan ýnin qúlaq qúryshyn qandyra tyndap, bәrining tóbesinen ghibadathananyng dóngelengen tóbesindey kókshil aspannyng tónip túrghanyn kóz tikti.

Jas jigit alabúrtqan kóniline erik berip, osynau әsem beyneli suretterdi kózquanyshy etip túrghanda jýregi eriksiz atsha tulaydy. Qalyndyghy men iygi jaqsy dostarynyng qasyna baryp, solarmen birge dumandatudy jan-tәnimen qalasa da, kóz aldyndaghy kórinisterding kýrdeli kelbetin jýrek týbine sinirip alyp, keyin osy týngi kók aspan, dariya suynyng ainaday betindegi sham sәuleleri, jinalghan júrttyng mereyli kelbetterin  ólen-jyrlarynda suretteudi, bәrin ózen jaghasynda aghashqa sýienip túrghan jannyng kónil-kýy auanyn kórsetudi armandaumen boldy.

Hani Fu búl әlemning qay túsynda, qanday mereyli mereke ótip jatsa da eshqashan kónil jay, keng qoltyq bola almaytynyn sezinip, tirlikting tereng túnghiyghynda ýnemi jalghyzsyrap, beytarap kórermen bolyp qana qalaryn týisindi. Barsha adam arasynan ózining ghana zerdesi dýniyening súlulyghyn sergek tanyp, bóten júrttyng suyq bauyr jany ispetti alystap ketuge peyil qúpiya armangha berilu quatynyng da baryn sezipti. Sony bilgende kókiregin múng torlap, sebep-saldaryn oy eleginen ótkizumen boldy. Oilay kele Hani Fu aldaghy bir kezenderde әlem kelbetin ólen-jyrynda beynelep kórsetip, sol tuyndysy mәngilik saf dastangha úlasyp, ózining múrasyna ainaluy peshenesine jazylsa ghana kónili tolyqtay qanaghattanyp, raqat sezimge bólenetindigin tújyrymdaydy.

Hani Fu osylaysha úiyqyly-oyau ekeni belgisiz týs kórgeni nemese arman qiyaly da beymәlim oy ýstinde túrghanda kenet aqyryn bir sybdyr estilip, aghashtyng qasynda beytanys bir adamnyng túrghanyn kórdi. Ol kókshil kýlgin kiyim kiygen, kórer kózge ardaqtaugha layyq qariya boldy.

Onyng qasyna baryp, Hani Fu qadirli qariyalardy qalay qúmetteuge tiyis bolsa, soghan layyq iltipat kórsetip, taghzym etti. Sol bir bóten adam kýlimsirep, birneshe shumaq óleng oqydy. Jas jigitting kónilde toqyghanynyng bәrin úly aqyndargha layyq ýrdispen óte biyik talghammen, asqan sheber lirikamen aishyqtap berdi. Jýregine jylylyq úyalaghan jas jigit tandana tabynyp, bas iydi de:

-Ay aghasy, siz kim bolasyz? Mening kókiregimning týbindegini birden kórip, mәrtebeli ústazdarymnan estigen jaylarymnan da artyq óleng oqyghan siz kimsiz? – tandana súraq qoyady.

Jat júrttyng beytanys adamy mereylene kýlimsirep:

-Eger sen aqyn bolghyng kelse, bizding ýige kelgin. Batys soltýstiktegi biyik taudyng ortasynda ýlken ózenning bastau alghan jerinde mening jaman kýrkem bar. Men Mәni jetik sózding sheber ústasy deytin kisi bolamyn.

Qariya osylay deydi de, aghashtardyng kólenkesine kirip joq bolady. Hani Fu әlgi qariyany ainala izdegenimen eshbir izsiz joghalyp ketken song sharshaghanda kózge kóringen eles bolar dep oilaydy. Hani Fu qayyqtargha jedel jetip, toy dumanyna aralasqanymen kópting әngime-dýkeni, sazdy әuenning ortasynan әlgi jat adamnyng syry beymәlim ýni qúlaghyna kelgendey bolyp, jan dýniyesi sonyng sonynan ketip qalghanday del-sal kýy keshedi. Mahabbattyng ystyq otyna laulap, mas adamsha mәngirip qaldyng dep qyjyrtqan dostarynyng әziline de mәn bermey kónil-kýii arman men qiyal túmanyna qaray qalqyp bara jatty.

Birneshe kýnnen keyin Hani Fudyng ata-anasy, tughan tuystary men jaqsy dostary bas qosyp, kelin týsiru kýnin belgilemek bolghanda ol qatty qarsylasady.

-Áke, eger men sizderding úigharymdarynyzben kelispey dәstýrdi kezdeysoqpen búzghaly otyrsam, aiypqa búiyrmanyzdar! Aqyndyq ilimge úmtylghan arman mýddemdi siz jaqsy bilesiz. Mening senimdi dostarym ólen-jyrlarymdy maqtaghandarymen shyn mәninde, men órleytin biyik satynyng alghashqy basqyshynda ghana ayaq basqan aqyn ekenimdi bilemin. Osy sebepten, iyen týzge jalghyz shyghyp, poeziya әlemin zertteuime rúqsat berseniz eken. Eger kelinshek alyp, ýi-jaymen ainalysyp ketsem, mening qalauym bolghan mәrtebeli isim qalys bolady. Qazir jaspyn, qarbalas eshtene joq. Sondyqtan, biraz uaqytymdy ózim qalaghan poeziya ónerine arnaghym keledi. Búl is kónilimdi kóterip, ataghymdy biyikke kóterer dep senemin.

Úlynyng búl sózin estigen әkesi qatty tandanyp qalady.

-Eger sen poeziya ýshin neke toyyndy keyin qaldyrmaq bolsan, sóz ónerin bәrinen artyq sýiedi ekensin. Álde, qalyndyqpen sózge kelip qaldyng ba? Olay bolsa, maghan jasyrmay ait. Men ekeuindi tatulastyrayyn nemese basqa qyz tauyp bereyin – deydi, әkesi.

Balasy qalyndyghyn búrynghyday әli sýietinin, aralarynda eshbir dau-damaydyng bolmaghanyn, sham merekesi kezinde óng men týsting arasynda ghúlama ústazyn tapqanyn, oghan shәkirt boludy bәrinen artyq baqyt kóretinin aitady. Sonda, әkesi:

-Jaraydy, onda saghan bir jyldyq merzimge rúqsat  bereyin. Osy uaqytta sen týs pen týisigine erip jýre túr. Bәlkim, Jaratushy saghan bir belgi bergen shyghar.

-Eki jyl jýrip te qaluym mýmkin. Ony aldyn ala kim kesip aita alar – deydi, Hani Fu.

Sonymen, әkesining kónili alang bolyp túrsa da úlyn jiberuge mәjbýr bolady. Jas jigit qalyndyghyna keshirim súraghan hat jazyp qaldyryp, alys sapargha attanady.

Hani Fu úzaq jol jýrgennen keyin úly ózenning bastau alatyn jerine jetip, týkpirdegi iyen mekende aghashtan túrghyzylghan kýrkeni kóredi. Kýrkening aldynda sham merekesi kezinde ózen boyyndaghy aghashtyng qasynda kórgen qariya toqylghan tósenishting ýstinde otyrghany kórinedi. Qariya pipa saz asbabyn oinap otyrady. Ózine qaray iymene jaqyndap kele jatqan jas meymandy kórse de ol ornynan túrmady. Basyn da iyzemedi, jay ghana kýlimsirep, saz aspabynyng ishegin sausaghymen aqyryn ghana týrtkende   iyen dala muzykanyng siqyrly әuenimen kýmis búlttar kóshkendey bolghanda, jas jigit әlemdi úmyta әserlene tyndap, tandana qarap túrdy. Mәni jetik sózding sheber ústasy pipa saz aspabyn qoyyp, kýrkesine kirdi.  Hani Fu oghan taghzym etip, artynan ere kiredi. Osylaysha, qariyanyng qyzmetshisi әri shәkirti bolyp qala beredi.

Bir ay ótkende Hani Fu ózining búryn shygharghan barlyq dastandaryn mensinuden qalyp, bәrin sanasynan óshirip tastady. Kelesi ailarda óz mekenindegi ústazdarynan ýirengen barlyq poemalardy esinen shygharyp tazartty. Mәni jetik sózding sheber ústasy jas shәkirtine kóp eshtene aitpaydy, tek qana pipa sazdy aspabyn oinaudyng kýrdeli ilimin ýnsiz ghana ýiretip, shәkirtining zerdesine muzyka әuenin sinirip jatty.  Birde Hani Fu qysqy aspanda úshyp bara jatqan qos qús turaly qysqasha óleng shyghardy, onysy ózine qatty únaghanymen Sheber qariyagha oqugha batyly barmady. Keshkisin ústazynyng kýrkesinen alysyraq baryp, mәnerlep oqydy, ony qariya estigen bolar dep ýmittendi.

Sonda da ústazy eshtene demedi. Pipa aspabynda bayau ghana oinaghanda  jaz mezgilining orta sheni ekendigine qaramastan kýn suytyp, qaranghylyq týsip, dauyl soghyp, jel ysqyrdy, kýl týsti súrghylt búlt torlaghan aspanda alys sapargha ansary aughan qos tyrna úshyp ótip bara jatqany kórindi.

Múnyng bәri shәkirtting ólen-jyrymen salystyrugha kelmeytin mәndi de maghynaly, lirikalyq keremet sezim syilaghandyqtan, jas jigit ústazynyng qasynda ózining týkke túrghysyz ekenin bilip, múnayghan eken.  Sheber qariya kóp mәrte osylay ýiretumen bir jyl ótkende Hani Fu pipa oinau ónerin tolyq iygergenimen ólen-jyr shygharu ilimi barghan sayyn kýrdeli әri biyik mәrtebeli bola týskendey sezildi.

Eki jyldan keyin jas jigit tuyp ósken jerin, aghayyn tuystaryn, qalyndyghyn qatty saghynyp, múnaya týsti. Aqyry, sheber qariyadan eline qaytugha rúqsat súrap edi, ústazy kýlimsiriep bas iyzedi:

-Qayda baramyn deseng de óz erkin. Qayta oralasyng ba, elinde qala beresing be, óz qalauyng bilsin – deydi.

Alys sapargha attanghan shәkirt bir sәt te dem almastan jýrip otyryp, tang aldyndaghy ala kólenkede tughan eline jetedi. Ózen jaghalauynan kópirding arghy jaghyndaghy tughan qalasyna meyirlene kóz tastaydy.

Óz ýiining sayabaghyna baspalap baryp, jatyn bólmesining terezesine jaqyndap, әkesining dem alghan tynysyn estidi. Qalyndyghynyng aulasyndaghy jemis baghyna enip, almúrt aghashynyng ýstine shyghyp qarasa, sýiiktisi bólmesinde shashyn tarap túr eken.

Sonymen Hani Fu óz kózimen kórgenning bәrin saghynyshpen kónilinde payymdaghan suretpen salystyryp kóredi de aqyndyq ónerding peshenesine jazylghanyn eskeredi. Shynayy ómirden izdese de tappaytyn sonday súlulyq, әsemdik pen lirika aqynnyng tanym-týisigi men týsinde ghana bolatynyn jete týsingen eken.

Aqyry, Hani Fu aghash basynan týsip alyp, qashyp shyqqan kýii kópirden ótip, tughan qalasyn tastady, taulardyng ortasyndaghy tegis biyiktikke de jetti. Onda әdettegi bayaghy sheber ústazy kónetoz tósenishting ýstine otyryp alghan pipa saz aspabyn sausaghymen aqyryn ghana shertep qoyyp, aman-sәlemning ornyna sózben  órnekteu ilimimen baqyt turaly eki óleng jyrlap jibergende onyng tereng mәni men ghajap әuenine eltigen shәkirtining qos janary jasqa toldy.

Hani Fu taghy da Sheber ústazynyng ýiinde qalyp, pipa oinap ýirengen song jetigen tartudy da iygeredi. Kýn men ay batystan soqqan jelge úshqan qardyng týiirindey ótip jatty. Sóitip jýrgende qaytadan tughan jeri men otbasyn saghynyp múngha batatyn boldy.

Bir joly qaranghy týnde qashyp shyghyp, etektegi dalanyng songhy kezenine jete bergende kýrkening auzynda iluli qalghan jetigenning ishekterin jel qozghap oinatyp jiberse kerek. Onyng әueni Hani Fudy quyp jetip, qaytudy úrandaghanda oghan qarsy túra almady.

Taghy bir kýni ózining sayabaghynda aghash egip jatady. Áyeli qasynda túr, balalary sýtpen jәne sharappen aghash suaryp túr dep týs kóredi. Oyansa, ainalasyna ay sәulesi týsip túr eken. Hani Fudyng kónili astan-kesteng bolyp oyansa, Sheber ústazy qalghyp, saqaly jybyrlap otyrghany kórinedi. Sol sәtte osy bir adam onyng ómirin tozaqqa ainaldyryp, keleshekke degen ýmitin ýzip, aldap jýrgendey seziledi de, oghan degen jek kórushiligi qozyp ketedi. Hani Fu qariyagha tap berip, ony óltirmekke әrekettengende ol kózin ashyp, saliqaly ghalymnyng salmaqty minezimen meyrimdi әri múnly keyippen kýlimsiregende shәkirti eshtene istey almay qalady.

-Hani Fu sen qalaghanyndy jasay alasyn. Ony sening patsha kóniling biledi. Sen eline qaytyp aghash eguine bolady nemese meni jek kórip, óltirip tastasang da óz erkin. Múnyng bәri asa tandanarlyq jaghday da emes – deydi, qariya.

Aqyn jigit basyn iyip:

-Men sizdi qalay jek kóre alamyn? Eger búlay istesem, biyiktegi Jaratushyny jek kórgenmen teng ghoy – dep, oibay salady.

Osylaysha, Hani Fu sonda qalyp, jetigen shertip, sybyzghy tartyp ýirenedi. Sheber ústazdyng ýiretuimen ólen-jyrlar shygharyp, bylay qaraghanda qarapayym sekildi bola túra tereng sudyng beti jelding terbeuimen bayau tolqyghanday adam kónilin terbeytin dýniyelerdi kórkemdik sheberlikpen bayandaudyng kýrdeli ilimin azdap ýirenip, iygeredi.

Hani Fu tanerteng kýn shyqqanda taudyng jibektey shynyna sәl ayaldap toqtaghanday bolatynyn, ózen suynyng ala kólenke týbinde kishkentay balyqtar ýimelep jýretinin, kóktem jelining ýrleuimen alyp bәiterekting bútaqtary búrala biyleytinin kórkemdikpen beynelep jaza alatynday boldy. Múnyng bәri tyndaghan jangha jay bir shyqqan kýn, әdettegi balyq nemese jay ghana sybdyrlaghan aghash sekildi sezilip qana qoymay, әrbiri bir sәtte әsem әuen bolyp oinap, onsegiz myng ghalamnyng sazdy yrghaghymen ýndestik tauyp, kәri-jas bәrine oy salady. Bala-shagha oiyn-dumanyn, jas jigit sýiikti ghashyghyn, kәri adam qalay ólerin oilap, kókirekte quanysh pen múndy qatar qoyady.

Hani Fu úly ózenning bastau alatyn jerindegi Mәni jetik sózding sheber ústasynda ótkizgen jyldarynyng sanynan adasady.  Keyde osy alqap boyyna keshe ghana kelip, qariyanyng sausaghynyng úshynda saz aspabynyng ishegi әuen oinaghanday, keyde adamnyng býkil ghúmyry men ótken uaqyttyng ainalymyn boyynan alastap tastap, bos kenistikte qalghanday sezedi.

Bir kýni tanerteng Hani Fu oyansa, ústazy joq, kýrkede ózining jalghyz qalghanyn biledi. Mәni jetik sózding sheber ústasyn qanshama izdese de, dauystap shaqyrsa da tappady.  Bilimdar qariya úshty-kýili joq. Kýz bastalugha әli erte bolsa da bir týnning ishinde bәri ózgergendey jyl qústary qaz-qatar tizilip,  taulardy asyp qanqyldap bara jatty.

Sonan keyin Hani Fu shaghyn pipa saz aspabyn alyp, tughan jerine qaray tartady.  El shetine kelgende jol-jónekey kezdesken jandardyng bәri oghan qariya retinde iyilip, taghzym etip, iltipat tanytyp jatty. Ózining tuyp-ósken qalasyna taban tiregende әkesi, qalyndyghy, jalpy, jaqyn-juyq jandarynyng bәri o dýniyege attanghan, olar túrghan ýilerde mýlde baytanys adamdar túryp jatqanyn kóredi.

Birde keshke úly ózenning jaghasynda sham merekesi ótip, aqyn Hani Fu ózenning kelesi jaghalauynda jýz jasaghan aghashqa sýienip túryp kishkentay  pipamen muzyka oinady. Qyz-kelinshekterding kókirekterinde quanysh pen múnly ýrey  qatarlasyp, qos janarlaryn sol jaqqa tigip, kýrsine bastady. Jas jigitter pipa aspabyn oinap jatqan adamdy tausyla izdese de tappady. Olardyng eshbiri pipanyng osynshama ghajayyp lirikasyn búryn estimegen eken.

Hani Fu kýlimsirep qana myndaghan shamnyng jaryghy týsip, bayau ghana aqqan dariyanyng suyna kóz salyp túrdy. Aqyn shyn sham men onyng sugha shaghylysqan beynesin aiyrudan qalghan. Býgingi úly mereke men jas shaghynda dәl osy jerde túryp, beytanys Mәni jetik sózding sheber ústasy aitqan әngimeni zer sala tyndaghan sol bir alghashqy quanysh ekeuining ara jigin aiyra almay túrghan edi.

Audarghan:

Quandyq Shamahayúly

Abai.kz