Tughanyna 100 jyl tolyp otyrghan Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng kýlli halyq sýiispenshiligine bólengen asa kórnekti memleket qayratkeri  ekeni belgili. Ol keshegi Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan tughan elimizding tizginin shiyrek ghasyr boyy ústaghan, Qazaqstannyng komandalyq ekonomikasyn mýmkin bolghan shegine deyin órkendetken qayratker. Quaty jaghynan elimizdi әr on jylda bir industriyaly Qazaqstan salynatynday dәrejege jetkizdi. Ýsh mәrte Enbek Eri atandy.

Búl kisini  tikeley bilgender kóp. Jyly estelik aitqandar da, aitatyndar da az emes. Mening de Diymekenmen jýzbe-jýz kezdesip tildeskenim bar, sodan azyn-aulaq týigenim bar.   Osy orayda  birer sóz aitpaqpyn. Maghan ol kisining aldyna ómirimning bir qiyn sәtinde barugha tura kelgen-di. Óitkeni men Onyn, biyligi sheksiz KOKP Ortalyq Komiyteti Sayasy Burosy Mýshesinin, mening taghdyryma baylanysty qabyldaghan túnghysh sheshimin artynsha ózgertip jibergenine kuә bolghan edim. Osynsha biyik lauazymdy adamdy alghashqy pikirinen ainytatyn yqpaldy  kýshter bar dep kim oilaghan? Tanyrqaghanmyn, qapalanghanmyn. Sol sebepti tikeley Ózining qabyldauyna kiruge tyrysqanmyn. Edәuir azapty baspaldaqtan ótken song baryp kezdesuding sәti týsken.

Sayasy qate: jurnal  ay attaryn qazaqsha jazdy...

Tughanyna 100 jyl tolyp otyrghan Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevtyng kýlli halyq sýiispenshiligine bólengen asa kórnekti memleket qayratkeri  ekeni belgili. Ol keshegi Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan tughan elimizding tizginin shiyrek ghasyr boyy ústaghan, Qazaqstannyng komandalyq ekonomikasyn mýmkin bolghan shegine deyin órkendetken qayratker. Quaty jaghynan elimizdi әr on jylda bir industriyaly Qazaqstan salynatynday dәrejege jetkizdi. Ýsh mәrte Enbek Eri atandy.

Búl kisini  tikeley bilgender kóp. Jyly estelik aitqandar da, aitatyndar da az emes. Mening de Diymekenmen jýzbe-jýz kezdesip tildeskenim bar, sodan azyn-aulaq týigenim bar.   Osy orayda  birer sóz aitpaqpyn. Maghan ol kisining aldyna ómirimning bir qiyn sәtinde barugha tura kelgen-di. Óitkeni men Onyn, biyligi sheksiz KOKP Ortalyq Komiyteti Sayasy Burosy Mýshesinin, mening taghdyryma baylanysty qabyldaghan túnghysh sheshimin artynsha ózgertip jibergenine kuә bolghan edim. Osynsha biyik lauazymdy adamdy alghashqy pikirinen ainytatyn yqpaldy  kýshter bar dep kim oilaghan? Tanyrqaghanmyn, qapalanghanmyn. Sol sebepti tikeley Ózining qabyldauyna kiruge tyrysqanmyn. Edәuir azapty baspaldaqtan ótken song baryp kezdesuding sәti týsken.

Sayasy qate: jurnal  ay attaryn qazaqsha jazdy...

Men ýshin taghdyrly is bolghanmen, ol kisi otyrghan taq biyigimen salystyra qaraghanda, men izdegen әdildikti  qalpyna keltiru - Ol ýshin týkke túrmaytyn, bolmashy ghana nәrse edi.

Qysqasha aityp óteyin. Basynan bastaghan dúrys bolar. 1980-1983 jyldary men «Bilim jәne enbek»   (qazirgi «Zerde») jurnalynyng bas redaktory qyzmetin atqarghanmyn-dy. Basylym ortalyq komsomol komiytetining jastargha arnalghan ghylymiy-kópshilik jurnaly bolatyn. Sol ghylymy sipatyn arqa tútyp, basqa basylymdar bara bermeytin erkindikter jasaytyn edik. Ótkir de   ózekti jәitterdi kóteretinbiz. Biraq bәri de sayasat shenberinde ghana jýrgiziletin.

Keyde, sayasatshylarymyzgha da oy salatynbyz. Mәselen, Qazaqstannyng Reseyge qosylghanynyng 250 jyldyghyn atap ótuge «Bilim jәne enbek» jurnaly  múryndyq boldy. Biz sonau data qarsanynda  arnayy konkurs jariyalap, eki jyl boyy jýrgizdik. Jalpy sol «mýsheljasqa»  nazar audaruda jurnaldyng ózindik maqsaty bolghanyn atap aitu lәzim.  Ol - ótken tarihymyzgha kóz saludyng әdisi edi. Sonyng jeleuimen últtyq tarihymyzdaghy sol kezderde aityluy qúptalmaytyn manyzdy kezenderden «aqtandaqtardy»  ashatyn  maqalalar berdik. Ábilqayyr han, Abylay han syndy memleket qayratkerlerin, qazaq ishinde bedeli zor bolghan basqa da adamdardy «tirilttik». Mәskeudegi «Tehnika - molodejiy»  jurnalynyng 1981 jylghy onynshy sanyn, Reseyge qosyludyng 250 jyldyghy úranymen, týgeldey Qazaqstangha arnattyq. Eshkim eshqashan moyyndamasa da, partiyalyq-ýkimettik biylikting sol datany 1982 jyldyng ekinshi  jartysynda ghana, is jýzinde, aitylghan oqighanyng 251-shi jylynda ghana keng kólemde resmy atap ótkeninen - sol sayasy sharany josparlaugha bizding jurnaldyng yqpal etkenin shamaladyq.

Jariyalanymdarymyzdyng birqataryn ortalyq komsomol komiyteti arnayy  jýldelerimen atap ótti. «Keleshek kelbeti»  atty konkursymyz, oghan týsken   júmystar negizinde túraqty júmys isteytin ghylymiy-fantastikalyq janrdaghy kórkemóner tuyndylary kórmesin ashuymyz, t.t. bastamalarymyzdyng oqyrmandar kónilinen shyqqanyn kórdik.

Bizding basylym el rizashylyghyna bólenip jýrdi. Alayda jurnaldyng «óz betin»  tauyp, bedeli arta týskende-aq, keybireuler teris ainala bastady. Ishtarlyq, kóre almaushylyq qysqan  qatardaghy aghayyndar arasynda týrli ziyanyn  tiygizudi kózdeytin pendeshilik degen bola beredi ghoy, tek sondaylardyng betin qaytaryp tastaudyng ornyna, qayta, tyndap, qoldau jasaytyndary, ókinishke qaray, bizdin  key basshylarymyzdyng óte bir  nashar qasiyetterining biri edi ghoy.

Áueli ortalyq partiya komiytetindegi bas iydeologtyng syrtymyzdan aitqan eskertpesi estilgen. «Bilim jәne enbek»  jurnalynyng japadan-jalghyz, býirekten siraq  shygharyp, ay atyn qazaqsha jazatyny sayasy qate kórinedi... Búl kezdegi iydeologiya hatshysy ózimiz biletin, qadirleytin, belgili jurnalist, jazushy Kәkimjan Qazybaev edi. Qalamger retinde әriptesimiz dep ózimizge bir taban jaqyn qaraytyn kisining tarapynan (ol shaqta últ mýddesine azdy-kópti qyzmet etudi jazushynyng týsinip-oylamauy mýmkin  emestey kórinetin)  ay attarynyng qazaqy ataumen beriluine qarsy onday sóz shyghuy oghash estildi. Qisynsyz-aq. Qaytersin, hatshylyq lauazymy mindettedi me eken...

Tikeley ózimizge aitylmaghan son, ishtey әri tanyrqap, әri kýlgenbiz de qoyghanbyz. Ghylymiy-kópshilik jurnal  ýshin onyng esh  sókettigi joqtyghyna senimdi edik. Kenes ókimetining jetpis tórt jyldyq ghúmyrynda, ornyghuy men damuynyng әr kezenine sәikes, aluan sipatty ziyalylardyng qalyptasqany belgili. Qyzmetkerlerdin  belgili bir tipteri partiya, komsomol jýielerinde shyndaldy. Bastapqyda iydeyagha adaldyq pen ortaq is mýddesi esil-dertin jaulaghan, aqyl-parasat, әreket túrghylarynan múntazday chinovnikter qatary qúraldy. Keyinirek - mindetine      múqiyat qaraytyn, ony mýltiksiz atqarghansha tynym tappaytyn, ózgelermen bәsekelese, qyzygha da qyzghana, jantalasa oryndaytyn chinovnikter toby tudy, olar - núsqau ýdesinen shyghugha basyn beretin atqarushylar edi, jýieni de solar nyghaytty. Bertinde, toqyrau dep tanbalanghan jyldarda - jana túrpatty jetekshiler shyqty, bizdi solar basqaratyn. Olar  ýshin iydeyagha adaldyq emes, jeke basqa berilu manyzdyraq edi. Sony kelistire paydalana alatyndar tabyldy.

Basty mәsele handar men baqsylyq turaly materialdan bastaldy

Jogharyda aitqan habardan birneshe ay ótkennen keyin, baqsylyq jayyndaghy bir materialymyzdy әldebir «janashyrdyn»  múqiyat, astyn syzyp oqyp, ortalyq komsomol komiytetine tapsyrghany turaly habar dýnk ete týsti. Kórinbeytin «qyraghy  bolisheviyk»  bizding jetekshilerimizding kózin ashypty. Jurnaldyng «dindarlyqty dәripteuge» jol bergen maqalalaryna jýrgizgen «sayasiy»  taldauyna tәnti bolghan komsomol bastyqtarymyzgha ol edәuir azyq boldy. Búl olardyng aragha birer ay salyp burogha әzirlegen anyqtamasynda jurnal «...shamandardy maqtap aspangha kóteredi. Maqalanyng jartysyn belgisiz avtordyng Qoylybay shamangha arnaghan ODASY alyp jatyr...» degen qorytpalaryn jazugha negiz boldy.

Anyqtamadan, әriyne, basqa da «ayyptar» oryn aldy. «Bilim jәne enbek» ghylymy mekemelerding teoriyalyq jarshysy rólinde kórinedi» dep keletin dәieksiz, shyndyqqa ýsh qaynasa sorpasy qosylmaytyn jalalary odan әri jurnal «ózining betterin biliksiz avtorlargha jóni joq jii beredi», «qazaq feodaldary men handary turaly materialdar jariyalanghan. Jurnal olardy progresshil qayratkerler dep jariya etti», «patsha armiyasynyng poruchikteri men polkovnikteri, esauldary men sotnikteri últ batyrlaryna ainaldy», «demograf M.Tәtimovting el halqynyng ósu problemalary haqynda erkin de kýdikti payymdarymen jastardyng internasionaldyq tәrbiyesi prinsipterine qayshy keletin qorytyndylar jasaghan birjaqty materialy әdeyi  jariyalanghan», «R.Bektibaevtyng «Júmbaq jigit» degen fantastikalyq әngimesinde avtor bizding ómirimizde úshyrasatyn jekelegen kelensiz faktilerdi jónsiz kóterip, asyra kórsetedi» delingen týiindermen jalghasyp jatty...

Sondaghy bizding sayasatshyldanghan bastyqtarymyzdyn  oiynsha, baqsylyq turaly jazu arqyly - biz ony nasihattappyz, diny soqyr senimdi dәripteppiz, kommunizm isine «iydeyalyq zalal» keltirippiz (múnday «iydeyalyq tazalyq» úranyn jalaulatqandar  sol kezdegi ortalyq komsomol komiytetining birinshi hatshysy Serik Ábdirahmanov, nasihat bólimining mengerushisi Mahmút Qasymbekov, baspasóz sektorynyng mengerushisi Jýnisbek Súltanmúratov edi, keyin onday baghany ortalyq partiya komiytetindegi bas iydeolog Kәkimjan Qazybaevtyng da auzynan   estidik). Ol azday, baqsylyqtyng bir kezde halyq arasynda keng oryn alghanyn kórsetemiz dep bergen ólenimiz, «atyn kórsetpey qansha jasyrmaq bolsaq ta», kәdimgi «halyq jauy»  Maghjan Júmabaevtiki eken  (óitkeni ony bir bilgir bilip qoyyp, sybyr   etipti; «tekser dep tapsyrghandyqtan», esh kitap qoymasynda joq, qoldan qolgha ótip jýrgen  әldebir qoljazbamen «salystyryp, rastap bergenin» aityp, keyinnen bizge әlgi bilimpazdyng ózi maghan «aghynan jarylghan-dy»).

Biz maqalany basugha ghylymy kepildeme  bergen Álkey Marghúlan aqsaqaldyng kenesimen, Qoylybay baqsy turaly halyq jyryn izdep, kitap palatasynan tauyp alghanbyz.  Maghjan Júmabaev sol jyr engen kitaptyng - býginde keninen әigili Ábubәkir Divaevtyng «Tartu»  jinaghynyng qúrastyrushy bolatyn.  Biraq bastyqtarymyz múnday dәiekti qabyl etpedi.

Men «halyq jauyn» jazyqsyz etip kórsetpek oimen «TurkVO-nyng әldebir qaghazyn»  әkep kórsetkende (1960 jyly aqtalghandyghy turaly Týrkistan әskery okrugining qúzyrly ornynan alynghan anyqtamany aparyp tapsyrghanbyz), iydeyagha «adal» komsomol-kommunist «әriyne, oghan qaramay qoydy». Óitkeni «búl alashordynes bizding partiya ýshin eshqashan aqtalmaydy». Osynday sózdermen órnektegen  «iydeyashyl»  kózqarasyn bizding komsomol bastyghymyz buro dep atalatyn spektaklinde resmy jariya   etken-di.

Onda ol   jurnaldy  aiyptauyn  keneytip, Qazaqstannyng Reseyge qosyluynyng 250 jyldyghy úranymen handardy «dәriptegenimdi»  betke basty. Handar turaly maqalalardyn  taptyq kózqaras túrghysynan jazylghanyn atap aitqanymyzben, birqatar materialdyng kezinde ortalyq komsomol komiytetining syilyqtaryna ie bolghanyn da eske salghanymyzben, eseptelmedi, óitkeni eski zamannyn   basshylaryn oqyrmandargha suretimen kórsetuding ózi, onyng oiynsha, «iydeyalyq dúshpandy» nasihattau eken.

Sosyn odan da asyp, «búl jurnalgha sensen,    shamanizm degening - materializmning ózi bolyp shyghatynyn» jariya etti. Múny   ol bizdin   arnayy   ghylymiy   әdebiyetti әkep kórsetip, shamandyqta stihiyalyq materializmning shynymen bar ekenin dәleldegenimizge qaramastan, óte pәrmendi dep tapqan bolu kerek, buroda da iri sayasi  qate retinde aitty, ol   azday, plenumdaghy bayandamasyna da qosty.

Jalpy, «beysayasy tirligimizdi» «әshkerelep», túqyrta týsu maqsatymen, jurnaldyng shet eldegi tirajynyng óskeni - sovetke qarsy dúshpandardyng oghan degen «zalaldy qyzyghushylyqty» tanytatynyn, t.t. s.s. «óreskel kemshilikterdi»  tizbeledi.

Ornymnan bosatyp tyndy. Men onysyn әdiletsiz sheshim dep úqtym. Diymekene sol orayda barugha tura kelgen.

Bas iyedolog jәne akademik Kamalov

Birinshi kómekshisi Dýisetay Bekejanov manaylatpady. Aty-jónindi ataghannan-aq trubkany tastay salady, ne kerek, sóz úqpaytyn avtomat sekildi   әser   qaldyrdy. Sharasyzdyqtan, ekinshisine - Vladislav Vladimirovke habarlastym. Al ol mәn-jaydy súrastyryp, adamsha sóilesti. Ýlken kisige ózimdi kirgizu mýmkindiginin   qazir    bolmay túrghanyn, degenmen, jazbasha ótinishimdi jetkizip beruge bolatynyn aitty.

Sodan kónilge    ýmit  úyalady.

Ótinishime Diymekenning tiyisti búryshtama týsirip bergen tapsyrmasyna oray, nasihat bólimi qoyghan mәseleler boyynsha komsomol burosy  jurnal materialdaryn zerttep-tekserumen shúghyldandy. Úzamay tiyisti anyqtama Diymekene úsynyldy. Ol kisi meni qyzmetine kaytarugha bolady dep sheship,   oryndaudy bas iydeologqa - ózimizben әriptes qalamger  Kәkimjan aghagha   jýkteytin rezolusiya jazdy. Búl  jayynda maghan   eng birinshi bolyp sol    kezdegi nasihat  bóliminin  núsqaushysy, belgili jurnalist Rizabek Áduov aitqan edi.

Bas iydeolog issaparda eken, maghan onyng oraluyn tosa beru qaldy. Sodan sarghayyp úzaq tosugha tura keldi. Ol kisi әldeqaydan Almatygha qaytyp, júmysyna kiriskennen keyin de talay kýn ótti...

Aqyry Kәkenning qabyldauyna kirdim. Komsomol taqqan aiyptardyng josyqsyzdyghyn dәleldep jatyrmyn. Maghjangha baylanysty KOKP Ortalyq Komiytetine ótinish beruge mәjbýr bolghanmyn, ony da aittym. Ne dep jazghanymdy súrady, men mәtin kóshirmesin kórsettim. Ol oqyp shyqty. Sosyn  oryndyghynda ainalyp otyryp, mening búl hatpen óz jaghdayymdy odan sayyn auyrlatyp otyrghanymdy habarlady.

Men qayran qaldym. Shamasy, ýlken kisining rezolusiyasy týsken qaghaz oghan әli jetpegen-au dep oiladym.

Kәkenning «kýte túr, habaryn berermiz» degen shygharyp salma sózin ghana maldanyp, ekiúday kónilmen kabiynetinen shyqtym.

Biraq «kýte túru» taghy da úzaqqa sozylyp ketti...

Áren  degende, kýnderde bir kýn, kópten kýtken habar keldi. Tek,   kónildegim emes. Qalay ekenin, múny ishim birden sezdi. Áyteuir, Ýlken ýige  shaqyryldym. Ýgit-nasihat bólimining mengerushisi Georgiy Shestakov qabyldaytyn bolypty.

Ýsteldi ainala tolyp, bólimning jauapty qyzmetkerleri, Mәskeuden mening apellyasiyama baylanysty kelgen komsomol-núsqaushy da otyr. (Ol mening dәiekterimning bәrin týsinip qabyldaghan-tyn. Alayda, tekserui bitkennen keyin  menimen  qaytyp kezdespegen edi).

Jetkilikti dәrejede úzaq uaqyt boyy mening mәselemning aq-qarasyn talqylaumen boldyq. Dәlelderimning eshqaysysyn eshkim bekerge shyghara almady. Degenmen, aitylghan mәselelerge qayta  ainalyp soghyp,   әr nәrseni bir shúqylap súray berdi.

Aqyry men shydamay, saualdy Shestakovqa tótesinen qoydym: aitsynshy osy jauapty kisi, әldeqashan dәleldengen jәitterdi nemenege osynsha oralyp ezgiley beremiz? Mening myna súraghyma búltaqsyz jauap berinizdershi:   Sayasy Buro mýshesining rezolusiyasyn nege oryndamaysyzdar?

Maghan Shestakov sәl abdyrap kalghanday kórindi. Kýldi. Sosyn, osy otyrghandar sol ýshin jinalyp, menimen sóilesude ghoy dedi. Tek bilgisi  keletini: bas redaktorlyq qyzmetime qaytyp barghanda, Ábdirahmanovpen birge  men endi jarasymdy qyzmet istey alar ma ekenmin? Men bolghan jәitti    eske almastan, eshqanday shamdanbastan, ózimning tiyisti mindetimdi  atqara beretinimdi aittym.

Bólim mengerushisi qanaghattanghan syqyldandy. Jaqsy, onda osylay dep basshylyqqa bayandalatyn bolady... Týsinistikpen qoshtastyq.

Alayda tym-tyrys bop apta artynan apta óte berdi.

Ne kerek, taghy da Kәkennin  qabyldauyna kirdim. Ol búl joly menimen mýldem syzdap sóilesti.

Mening «últtar dostyghyna syzat týsirgenimdi»  mәlim etti. KOKP Ortalyq Komiytetinen tura býgin sonday úigharym týsipti. Óitkeni jurnaldyng demografiya  jóninde basqan (sodan  alty-jeti ay búrynghy!)  materialyna baylanysty Qaraqalpaqstandaghy akademiya bólimshesining bastyghy Kamalovtan Mәskeuge shaghym joldanypty...

Men onday aryzdanudyng qoldan jala jauyp, kir jaghushylyqtyng tap ózi ekenin aittym.

Sol kýni  Nókiske - akademik Kamalovqa telefon soghyp, pikirin nege jarty  jyldan keyin bir-aq bildirgenin jәne nelikten narazylyghyn Qazaqstannyng Ortalyq partiya  Komiytetine nemese redaksiyanyng ózine joldamaghanyn súradym. Ol jurnaldyng Nókiske óte kesh kelgenin, al Mәskeuge jazghany - ózderi sheshsin  degeni ekenin aitty. Áytkenmen,  Kәkene aryzdy «qoldan  úiymdastyryldy»  degenimde  asa qatelespedim bilem  - sodan on shaqty kýn ótken song teledidar Kamalovtyn  Almatygha kelgenin, ony әuejayda Kәkennin   qarsy alyp   túrghan sәtin kórsetip jatty...

Ángimemiz jaraspady. Men odan  әri shyday almay, Sayasy Buro mýshesi Dimash Ahmetúlynyng meni qyzmet ornyma qaytaru jónindegi sheshimin Kәkenning nege oryndamay   otyrghanyn súradym.

Bas iydeologym qabaghyn týidi. Saghan kim aitty onday sheshim bolghanyn dep zildendi. Birinshi qabylhanamen, bólimmen údayy baylanysyp túrghan, songhy ret bólim mengerushisine bólmesindegi  jinalys ýstinde tikeley sol saualdy qoyghan men onyng búl zildenisine týsinbeytinimdi aittym.

Ol maghan: «Otyz jetinshi jyl bolsa - әldeqashan qúryp keter edin»  dedi. Sosyn  Sayasy Buro mýshesining sheshimi qate bolghanyn, múnysyn  onyn  ózine dәleldegenin aitty. Maghan endi búl ýige (Ortalyq Komiytetke) keludi toqtatuym    kerek ekenin eskertti. Eshqanday da týsirilgen ornyna qaytyp aparu degen bolmaydy. Ýmitindi  ýz. Aryzdanuyndy tyi...

Ókinishti, biraq ziyalylar arasynda qúrmetpen atalatyn jaqsy qalamger  aghamyzdyng lauazymdy qyzmette otyrghan kezinde maghan kórsetken «kómegi» osynday bolghan edi.

Osylay, mәselemning ong sheshimin tabuy yqtimal barsha baspaldaqtan
ótkendikten, men Ýlken kisining ózine kiruge mýmkindik aldym.

Taq biyiginen jәrdem tiygizudi ar sanamaghan patsha

Belgilengen uaqyttan   bes-on  minut erterek, Birinshining qabyldau bólmesine keldim. Shaghyn ghana jay   eken. Diymekenning esigining ýstine ýlken dóngelek saghat ilinip qoyylypty. Kóp jihaz joq, qarapayym kense siyaqtandy. Ishten jazushy Sәtimjan Sanbaev shyqty. Kezekshi jigit maghan kire beriniz dedi.

Kirdim. Ýstelinen beri shyghyp týregep túr eken. Qasynda Vladimirov. Qolyn berip amandasty. Jýzi jyly kórindi. Otyrdyq. Meni osynsha sergeldenge týsirgen mәsele jayynda ózimshe dәlel-dәiek keltirip aitqandarymdy yqylaspen tyndady. Men, әri-beriden son, Kәkenning maghan taqqan  qisynsyz aiyptaryn tizbeledim. Partiyanyng iydeologiyalyq basshysynyng auzynan, osy ýlken ýiden shyghuy mýmkin emes dep sanaytyn sózderdi, alys ta qasiretti 37-jylmen úshtastyrghan oghash sózderdi estiymin dep esh kýtpegenime deyin  aittym.

Kenpeyildilikpen, asqan parasat kórsetip tyndady. Álsin-әlsin, bas iydeolog haqyndaghy mening narazylyq sózderimdi qúptap: «Da, pereborshiyl, pereborshiyl», - dep otyrdy. Qabyldauynyng qorytyndysynda maghan ókpemdi úmyt («proglotiy») dep kenes berdi. Mening qyzmetim tónireginde birshama qoghamdyq pikir tuyp qalghanyn, sondyqtan, qazir ol qyzmetke qaytarmay-aq, basqa  júmysqa ornalastyratynyn, al jarty jyldan song búl mәselege qayta oralatynyn aitty.

Dimash Ahmetúlynyng tiyisti tapsyrmasy berilgen son, «Sosialistik Qazaqstan»  gazetining sol kezdegi bas redaktory Balghabek Qydyrbekúlyna bardym. Ol kisi maghan әuelde jyly qabaq tanytpady. Ózimning búrynghy qyzmetimde «sayasy qate jibergendikten», maghan endi partiyalyq gazetting auyl sharuashylyghy bóliminde qatardaghy tilshi retinde ghana júmys isteuime bolatynyn aitty. Men tanyrqadym. Úsynysyna kelise almay, sypayylap:  Balghabek agha, Sayasy Buro mýshesi meni múnda «sayasy qateligim»  ýshin tilshi bol dep júmsamasa kerek-ti dedim. Bәkeng «endeshe bilmeymin» degendey, basyn   shayqap, qolyn jaydy.

Men sol kýni Vladimirovti  bolghan әngimeden habardar ettim. Ol maghan ertenine telefon soghyp, shúghyl týrde qaytadan redaksiyagha barudy tabystady.

Tezdetip jettim. Qabyldau bólmesindegi qyz lezdeme ótip jatqanyn aitty. Tosyp otyrdym. Álden uaqytta ishten redaksiya qyzmetkerleri shygha    bastady. Keybir tanys jigitter meni qúptaghanday, qolymdy airyqsha silky qysyp, amandasyp ótip jatty. Bәken  de ótken  jolghyday emes, jaqsy qarsy aldy...

Keyin estidim, lezdeme ýstinde Ortalyq Komiytetten telefon shalynyp, ony Birinshimen baylanystyrypty. Sonda Diymekeng bú kisige tikeley biraz qatty sóz aitsa kerek. Meni alghashqy jibergen lauazymyna - әdebiyet, óner, mәdeniyet bólimining mengerushisi qyzmetine alugha mәjbýr etken eken. Sol әngimege redaksiyanyng kýlli shygharmashylyq újymy kuә bolypty.

Búl 1983 jyldyng kóktemi edi. Sodan beri otyz  jylgha tarta  uaqyt ótse de, Dinmúhamed Ahmetúlynyng meyir tókken parasatty beynesi әli kóz aldymda. Ol  mening sybaylas burokrattardy jenip, әdildikke qol jetkizuime sheshushi kómegi tiygen qayratker retinde esimde qaldy. Men ony jazyqsyz japa shekken tómendegi qyzmetkerge taq biyiginen jәrdem tiygizudi ar sanamaghan patsha     retinde    qadir tútamyn.

Saghat aitqan syr

Sol qiyn shaqtarda Saghat Áshimbaev maghan mynanday bir dostyq syr aityp jaghasyn ústaghan edi: ol birer belgili aghalarymyzgha baryp, mening funksionerlerden kórgen qysastyghyma ara týsu kerek emes pe degendey әngime qozghaghan eken. Sonda әlgi ziyalylar bilek sybanyp qorghaugha, ara túrugha qúlshynbaq týgil, tipti, jәy ghana nemqúraydylyq kórsetip te  qoya  salmay, «qolyndaghy baqty ústap túra almaghan ózinen kórsin»  degen  synayda jauap qatypty. Mәsele   mening qara basymda emes, men atqarghan iste - qolda bolghan shaghyn mýmkindikti paydalanyp, sonau shekteui mol zamanda elge jetkize alghan iydeyada edi, mine sol әreket ziyalylarymyzgha kereksiz bolypty. Saghat ta, men de soghan qapalandyq.

Ol kezde dәl baghasyn bere almasaq ta, býgingi tanda aiqyn, búnysy - qúldyq sanagha kóndikken, әldebir jetistikke qúldyq qamytyn sheshpey jetuge daghdylanghan ziyalylarymyzdyng syn sәtterde әrәdik qylang beretin satylghyshtyghymen  astasatyn qúbylystyng dәl  ózi-tin.

Nege ekenin, belgili-belgili «azamattar»  men tap kelgen mәselening bayybyna barudy kerek te qylmady, maghan olar tek qana resmy pikirge qighash kelmeudi oilaytynday kórindi. Tiyisinshe, biylik tútqasyndaghylar    qyryn qaraghan jandy óz  sanalaryndaghy «qara taqtagha»  jazyp qoyatyny anyq bayqaldy. Mәselen, biylik buyndaryndaghy qatarymnyng biri, aldynda eshkim joq bolsa da, qabyldau bólmesinde әdeyi bir saghat boyy otyrghyzyp zaryqtyrdy. Áreng degende aldyna jetip, oryn alghan kelensizdik jayynda aitqanymda, ózining bireuding «júmysyna aralaspaytynyn»   mәlimdedi. Taghy biri mening qozghaghan sózimdi tezirek ayaqtatyp, qoshtasugha asyqty.

Asa qyzyghy - «Qazaq әdebiyeti» gazetindegi qalamdastardyng ózindik kózqarasy edi. Bizge komsomol bastyqtarymyz shamanizm haqynda shýiilip, qara búltyn tóndirgende, onyng josyqsyzdyghyna  ghylymy dәleldi jauap beretin  baqsylyq jayyndaghy maqalasyn gazetke ataqty Álkey Marghúlan aqsaqaldyng ózi úsynghan-dy. Bәlkim búl jogharyda aitylghan «buro atty spektaklidin»  aldyn alugha septeser me edi, qayter   edi. Alayda әlgi gazet maqalany jariyalaudan bastartty. Bastartu jeleui - gazet qyzmetkerleri ózderin «dau qúraly» etkizgisi kelmeytin kórinedi, al naqty sebebi, әriyne, basqa... Olardyng taghy sonday bir «saqtyq sharalary»  - ornynan alynghan jurnal basshysynyn, yaghny menin  «dóngelek stolda»  jazushylardyng azamattyq pozisiyasy jayynda sóilegen  sózimning gazet betinde ketip bara jatqan  ýzikterin esep mәtininen oiyp-oyyp alyp tastaulary boldy. So zamanda osynday  kónilsiz de kýlkili jәitter oryn  alghan-dy...

Oghan qarsy qadam jasatqan qasiyet - Adaldyghy men Ádildigi edi

Osylarday jalpy ahual fonynda Dimash Ahmetúlynyng ózining asa mәrtebeli lauazymy    biyiginen maghan is jýzinde arasha týsui - ghalamat oqigha edi. Ol әdildigimen erekshelendi.

Onyng beynesi mening kóz aldymda ainalasyndaghy siresken súrqay top ishinen adamgershiligimen enselenip, zoraya  týsti. Ol, ras, jýiening tuyndysy bolatyn. Biraq, sol jýiening tuyndylary ishindegi jalpy imandylyq pen әdiletke adaldyghymen bauraytyn biregeyi edi.

Men múny óz basymnan ótken oqighagha baylanysty ghana aityp otyrmyn. Biraq jalpylap qorytugha bolatyn kelensizdik orayynda da eske aludamyn. Óitkeni sol kezde mening taghdyryma әldebir retpen qatysy bolghandar ishinde maghan jaq ta, qarsy da kezdesti. Qarsylar kýshti boldy, sebebi olar әdil bolmasa da, yqpaldy eken.

Olar - Diymekenning óz ainalasyndaghylar, Diymekenning ózi qúlaghynan joghary sýiretip adam qylghandar edi. Solar ózderining ishki pighyldaryn jýzege asyru ýshin - iydeologiyany solaqaylyqpen qaru etti,  últtyq múrattardy saudagha saldy, sóitip, Diymekendi maghan baylanysty qabyldaghan alghashqy sheshiminen taydyrdy.

...Sodan beri talay uaqyt ótti, qoghamdyq qúrylys ózgerdi, biraq men olardyng sondaghy isterin  әli kýnge  shyn iydeyalyq tazalyqty qorgharlyqtay sayasy sauattary asqandyqtan istedi dep oilamaymyn. Diymekene jaqsylyq  jasaudy oilaghandyqtarynan jasady dep te oilay almaymyn.

Mening kәmil senimim: olar  kózdegenderine jetu jolynda  birinshiden, ózderining aiyptalmaytynyna sendi. Ekinshiden, ózderin biylik basqyshtaryna órmeletken Diymekendi arqa tútty. Jәne taghy, әmirshil jýiening ózderin kýlli bitimimen qoldaytynyna senimdi edi. Óitkeni ózderi   onsyz da «qyrnap-tegistelgen» oralymsyz jýieni odan sayyn qasandandyryp, oy derbestiginen ada qúldyqqa meylinshe  baghyndyryp jýrgen-di. Sondyqtan da  jekelegen pendelerdin  qarapayym әdiletke  jete almay sharasyzdanuyna qinalmaytyn. Óitkeni olar totalitarlyq jýiening búrandalary bolatyn. Jýieni әdildikpen nyghaytudyng ornyna, qasandyqtarymen shirite týsken  búrandalar edi. Olar  jýiege, jýie olargha  senetin.

Mansapshyl kommunisterding shekteuli kózqarastary saldarynan    ýlken dabyra tughyzghan ozbyr da shalasauat isterin týzetkeni - Diymekenning mening kóz aldymdaghy abyroyyn asyrdy. Ol  mening - qatardaghy kishkene adammyng kónilinen shyqty.   Eger meni qorghaghysy kelmese, - eshkim Ony, kýlli Sovet Odaghyn tútastyryp ústap túrghan alpauyt partiyanyng bas shtabyndaghy Sayasy Buro Mýshesin, mәjbýrley almas edi. IYә, Ony eshkim  qystay almaghan bolar edi, tek qatardaghy kishkene adamnyng - mening kónilimdegi Onyng - dәuirding «aqyl-oyy, ar-ojdany» atanghan biyleushi partiya Sayasy Burosy Mýshesining beynesi kópe-kórneu pәseyer edi.

Al Ony ózi әlpeshtep ósirgen tóreshikterding әreketterine qasaqana qadam jasatqan qasiyet - ýlken әrippen jazylatyn Adaldyghy men Ádildigi ekenine shýbәm joq. Onyng sonday qasiyetteri býgingi shәkirtterining bәrining birdey boyynan tabyla beredi deuden aulaqpyn. Biraq solargha da, barsha qazaqstandyq biyleushi toptargha da osynau Ýlken Adamnyng eng jaqsy qasiyetterin boylaryna darytularyna tilektespin.

Mening Dinmúhamed Ahmetúly Qonaev syndy ýlken qayratkermen  kezdesuim jәne onyng sebebi men saldary jayynda osynau jýz jyldyq mereytoy túsynda azyn-aulaq aitarym osynday.

«Abay-aqparat»