(Dәstýrli diny tanymdy saqtap qaludaghy babalar tәjiriybesi)

Kәmәly haziretting ónegesi

Tariyhqa ýnilsek, dәstýrli Islam qúndylyqtaryn joqqa shygharatyn ózge dindi nasihattaushy missionerler, jat aghymdar men iydeyalogiyalardyng nasihattaushylary qay kezende de bolghanyn bilemiz. Kezegi kelgende múnday qúbylysqa biz de kuә bolyp otyrmyz.

Búlargha qarsy kýres mәselesinde dýniyejýzilik tәjiriybemen qatar jalpy músylman әlemining ózindik teoriyalyq-praktikalyq tәjiriybesi bar ekeni belgili. Alayda, on neshe ghasyrdan beri Islam dinin ústanyp, dini men dәstýrin qabystyrghan qazaq dalasynyng da jat aghymdar men ózge diny úiymdardyng missionerlik әreketterine qarsy ózindik tәjiriybesi bir tóbe. 

Ámme esti qazaqqa ayan Abay hakimning 1897 jylghy moniyheymen jauaptasuy (keybir derekterde «tartysy» dep te aitylady. – O.S.) bolghan. Búl tartys halyqymyzdyng tútasymen shoqynyp ketuinen aman qaluyna sebep bolyp, patsha ýkimetining salyn sugha ketirip, jabylghan meshitterdi qayta ashtyrghan jauaptasu bolghandyqtan, búl prosesting metodikasynda tútas halyqtyng dini, mәdeny qabattaryn aman saqtaudyng tarihy tәjiriybesi jatyr.

HIH ghasyrdyng sonyna qaray otarshyl patsha ýkimeti qazaqty shoqyndyru isine myqtap kirisken. Qazaq dalasyna kelgen patshazada arhiyereyi Sergeydi qazaqtyng bilgir moldasymen diny aitysqa týsirip, molda jenilise, jinalghandardyng saqal-múrtyn qyryp, sol maydanda shoqyndyrudy bastamaq bolghan. Sonda 15 meshitting imamy jiylyp, aqyldasa kele Kәmәly haziretti (Haziretting aty tarihy derekterde týrlishe aitylady. Kamalatdin (Áuezov), Qamaraddin (Mәshhýr Jýsip), el auzynda Qamar haziret, Qamar molla (Mәshhýr Jýsip), Kәmәly haziret (Kókbay) dep týrlishe aitylady. Anyghynda tolyq esim-soyy – Ayjaryq Aytileuúly ekeni, Bókey Ordasynyng qazaghy ekeni jayly nanymdy derekter bar (Mashhýr Jýsip, Serikbay Qosan). Biz Kókbay Janatayúlynyng estiligi negizinde Kәmәly qaziret dep otyrmyz. – O.S) Bayanauyldan aldyryp, Sergeymen jauaptasuyn ótinipti.

Al, 15 meshitting imamy qol qusyryp, bilimine bas iygen Kәmәladdin haziret kim edi? Arqadaghy siyaqty jeti duandy jaylaghan el balalarynyng kókirek kózin ashyp, eski men jananyng parqyn týsindirgen jaditshyl ghalym.  Búhara shәriften 18 jyl bilim alghan. Óz kezinde Qadet korpusynda sabaq bergen. Abaygha ghylym jolyn núsqap, Mәshhýr Jýsip, Sәduahas, Aqan seri, Nauan, Shaymerden syndy Alash úldaryna bilim nәrimen susyndatyp, ómirining sonynda sabaq bergen Bayanauyldan 25 akademik shyghuyna sebepker bolghan iri tarihy túlgha. 

Mine, biz búdan babalarymyzdyng halyqtyng tarihy diny tanymyn saqtap qalu jolyndaghy nasihat júmystarynda kimdi tandaytynyn bayqaymyz. 

Yaghni, bizding imamdarymyzdyng ózi búl mәselede ortalaryndaghy eng bilikti, óte bilimdi mamangha jýginetinin bayqaymyz. 15 meshitting imamdary aqyldasa kelip, Bayanauyldan Kәmәly haziretti aldyryp, ótinish jasauy sony menzeydi. 

Mәn-jaydy bilgen Kәmәly haziret jauaptasudan bas tartqan. Haziretting ondaghy uәji – jauaptasu tek sharighat, Qúran tónireginde ghana emes, әlde qayda auqymdy boluy mýmkin. Óitkeni arhiyerey basqa dinining ókili. Osyny aita kelip, búl iske olardyng da kitabyn oqyghan adam kerek ekenin basa aitqan. Sýitip, búl iske Tәuratty, Zәburdi, Injil men Qúrannan tolyq habardar, patshanyng zanynan da, jauaptasugha kelgen kisining dininen de, jergilikti halyqtyng tarihynan da habary bar ekenin aityp Kәmәly haziret óz ornyna Abaydy menzegen.

Osylaysha, el imamdarynyng tandauy týsken ghúlama ary qaray danalyq tandauyn jasaghan. 

Mine, búl – úlaghatty haziretting dәstýrli Islam qúndylyqtaryn qorghau mәselesindegi keyinge qaldyrghan ónegesi. 

Múnda Kәmәly haziret teris aghymdarmen kýres mәselesinde tek sharighat mәselesin ghana biludin, Islam dinin ghana jetik bilgenning ózi jetkiliksiz ekenin menzep, jauaptasudan bas tartyp otyr. Áytpese, biz júmbaghyn tolyq sheshe almay otyrghan Abaydyng diny kózqarasynyng negizin qalaghan ústazdyng bilimi kimnen kem boluy mýmkin.

Búl oqighanyng tútas barysynan biz jauaptasu (tipti býgingi tandaghy beleng alghan jat aghymdarmen kýres) nemese aghartu, onaltu júmystaryna qatysty asa iri ýsh shart bar ekenin bayqaymyz. Ol sharttar:

Birinshi, aqtaushy ózi aqtaghaly otyrghan ghylym salasyn jaqsy bilui kerek. Yaghny sharighat mәselelerine jýirik bolu. Áuelgi 15 meshitting imamdarynyng ónegesi – osy. 

Ekinshi, qarsy taraptyng ózderi daghua etpek bolghan diny konsepsiyalaryn jetik bilu. Búl býgingi sózben aitqanda jalpy dinder tarihynan, islamtanudan ghana emes tútas teologiyadan óte jetik bilimi boluy degen sóz. 

Ýshinshi, tarihiy-mәdeny tanymynyng terendigi. Kәmәly haziret Abaydy tandauda keltirgen bir uәji osyny menzeydi. 

Kәmәly haziret te ózinin  birinshi shartqa tolymdy ekenin aita otyra, songhy eki shartqa baylanysty jauaptasudan bas tartyp otyr. Eskere ketetin bir jayt, qazaq ruhaniyatyndaghy talay alyptardy tәrbiyelegen Kәmәly haziretting de tarihiy-mәdeny tanymy tereng ekeni shýbәsiz. Mýmkin, sol kezdegi sayasy jaghdaygha baylanysty bas tartqan boluy da mýmkin. Tipti, Abaydy búl tartysqa dayyndauy da bek mýmkin. Alayda, Abaydy úsynghanda keltirgen uәji tereng tanymnyng qajettigin kórsetetini aqiqat. Shyn mәninde bilgir ghúlamanyng qosqan búl sharttary (ekinshi, ýshinshi shart) óte ózekti. Islam teoriyasynda «hikmetpen jetkizu» dep atalatyn ýlken konsepsiya bar. Anyghynda, songhy eki shartqa tolymdy mamannan sol konsepsiyanyng jemisin ýmit etuge bolady. 

Ayaday jazbada aitylghan uaqigha jelisi býgingi tanda halqymyzdyng dәstýrli diny tanymyn qorghau, dәstýrli Islam qúndylyqtaryn basqa diny aghymdar, salafiziym, tәkpirshildik, tәnirshildik syndy jat aghymdardan qoghau (nemese olarmen iydeyalogiyalyq kýres) barysnda meyli baspasózde bolsyn, meyli betpe-bet bolsyn kim qalay jauaptasuy (nemese jauap aituy, jauap jazuy) kerek ekenin saralau mәselesindegi babalarymyzdyng ónegesi.

San ghasyr boyy diny alauyzdyqsyz ústanuynda osynday jergilikti haziretterding abyz sheshimi, dana tәsilderining ólsheusiz ýlesi bar ekeni anyq. Endeshe, haziretting búl ónegesi QMDB-nyng barsha imamdaryna, zayyrly dintanushylargha ghana emes qarashadan ghalymyna deyingi әrbir músylmangha kerekti tarihy tәjiriybemiz. 

Áytpese, radikaldy, destruktivti diny aghymdar, jat iydeyalogiyalarmen kýres mәselesinde әleumettik jelide, jeke ýstel basynda «bas-basyna by bolyp» әrkim bilgenin aitsa, dinde ne qasiyet, sózde ne dua qalsyn. 

Orazbek Saparhan

Abai.kz