Namys joq pa, әlde etimiz ólip ketken be, bilmeymin. Ýy satyp alghyng kelse «Krysha», kólik alghyng kelse «Koleso», ózge úsaq- týiek kerek bolsa «OLX.kz» orys tildi saytyn izdeymiz. Qazaqshasy qayda dep súramaytyn da boldyq. Nege? Óitkeni qazaqsha tanymal sayt joq. Nege joq? Óitkeni ózimiz habarlandyrudy oryssha saytqa beremiz. Oryssha sayttan izdeymiz. Tipten OLX-ing qazasha mobilidik qosymshasyna emes, orysshasyna kóbirek senim artamyz.

Ár qazaq ómirinde talay nәrseni habarlandyru arqyly satyp alghany anyq. Bolmasa atalghan sayttargha habarlandyru berip talay nәrse satqan bolar. Týzetuge talpyndyq pa? Talpynystar bolghan da shyghar. Ár kezde, әr jerde qazaqsha jarnama beretin sayttar, gazetter shyghyp jatady. Biraq jalpy júrt paydalatyn atalghan sayttar tәrizdi tanymaly joq. Yaghny 30 jyldan beri búl mәselede biz bir qadam algha basqamyz joq. Al jarnama tiline kelsek, ol odan da soraqy. Jarnamada qoldanylatyn terminder qazaqshalanbaghandyqtan negizinen orys nemese shetel tilinde qoldanyla beredi. Sóitip jarnamany úsynushy men ony paydalanushynyng úghymynda ózge tildegi terminder jýzdep sinisip barady. Tipti onyng qazaqshasyn aitsang kýle qaraytyn jaghdaygha jettik. Búl kelensizdikti qolgha almasaq, birshama uaqyttan song «halyq jappay qoldanyp, sanasyna sinp ketken sózderdi nege ózgertip, balama izdep jatsyndar» dep ózimizge renjui әbden mýmkin.

Til komiyteti osy orayda semminar ótkizip jarnama tili jәne ondaghy qoldanylatyn terminderdi qalyptastyru mәselelerin ghalymdar men qúzyrly organdar talqylauyna saldy.

Kez kelgen jarnama habarlamalyq bolmasa nazar audartushylyq sipatymen erekshelenedi, yaghni, jarnama – qogham júrtshylyghynyng basty nazarynda. Maqsatyna, ornalasu týrlerine qaray jarnamanyng týri de kóp, mysaly, sauda jәne kólik jýiesindegi jarnama, kóshe jarnamasy (plakat, afisha), auyzsha jarnama, baspalyq jarnama jәne t.b.

Múnyng barlyghyn sanamalap otyrghan sebebimiz – býgingi tanda jarnamanyng qogham ómirindegi orny airyqsha. Qazirgi merzimdi baspasózde de jarnama últtyq mәdeniyetting belgilerin, ózge halyqtardyng mәdeniyetine yqpalyn tiygizip, jeke adamnyng aqparat alu kózderin qalyptastyratyn qúral. Degenmen qazirgi búqaralyq aqparat qúraldaryndaghy jarnamanyng jariyalanuynda, jalpy BAQ jarnamasynyng dúrys qalyptasuynda әli de basy ashylmaghan mәseleler kóptep kezdesedi. Sonyng biri – jarnama tilindegi termin mәselesi.

Áriyne, әr adamnyng sanasynda: «Sonda bizde jarnamany retteytin zang bolmaghany ma?» degen zandy súraq tuyndaydy.

Ózderiniz jaqsy bilesizder, «Jarnama turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany 2003 jylghy 19 jeltoqsanda qabyldanghan. Búl Zang Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda jarnama jasau, taratu, ornalastyru jәne paydalanu prosesinde tuyndaytyn qatynastardy retteydi.

Sonymen qatar, osy zanda «Jarnamagha qoyylatyn jalpy jәne arnayy talaptar» degen zandyq kýshi bar norma qarastyrylghan. Búl normagha sәikes Qazaqstan Respublikasynyng aumaghyndaghy jarnama qazaq jәne orys tilderinde, sonday-aq jarnama berushining qalauy boyynsha basqa da tilderde taratylady, jarnama mazmúnynyng audarmasy onyng negizgi maghynasyn búrmalamaugha tiyis.

Mine, osy normalar jergilikti jerlerde qanshalyqty oryndalyp jatyr? Ásirese jarnamanyng memlekettik tildegi núsqasyna qanshalyqty mәn berilude? Osy súraqtar júrtty alandatatyny anyq.

Kóshedegi mandayshalardaghy aqparattyq qúraldarda, biznes, marketingke qatysty jarnamalarda shettildik terminderden kóz sýrinedi. Áriyne, qazirgi ashyq aqparattyq kenistikte ómir sýrip otyrghandyqtan, biz shettildik terminderden qashyp qútyla almaytynymyz ras. Biraq oghan tosqauyl qoyyp, shynayy til janashyry retinde qazaqsha audarmasyn beruge, balamasyn úsynugha ne kedergi?

Eng basty kedergi ol bizding últtyng negizimizden, tamyrymyzdan ajyrap bara jatqanymyzda. Býginde ashylyp jatqan kompaniyalar men shaghyn jәne orta biznes ataularynyng kóbi shet tilde. Qazaqsha qoysa biznesi jýrmey qalatyn siyaqty. Ol týgili býgingining bala-shaghasynyng esimderining bәri ózge tilde. Óz tilimizden, óz últtyq bolmysymyzdan nege sonsha bezindik?

Jarnama tili degenning ózi bir til ýiretkish kórneki qúral siyaqty. Júrttyng bәri kóredi, qalay jazylsa solay qabyldaydy. Osylay dúrys dep oilaydy.

Onlayn rejimindegi seminarda osy súraqtar tónireginde oy qozghalyp qana qoymay, ózekti mәseleler talqylandy.

Mәselening týiinin sheshuding tiyimdi joldary kórsetilip, tyng oilar ortagha salyndy.

Jinalghandardyng úsynys pikirleri negizinde hattama qabyldandy.

Aldaghy uaqytta «Krysha», «Koleso», «OLX.kz», taghy basqa osylar tәrizdi jarnamalar beriletin qúraldardyng tili qazaqshalanuy tiyis.

Til komiyteti atalghan sayttargha arnayy monitoring jasap, hat ta joldaghan. N.V.Babeshkin degen basshysy «Bolashaqta sayttyng qazaq tildi núsqasyn qoldanysqa engizudi josparlap otyrmyz» dep jauap beripti. Bolashaq degen auqymy keng úghym. Keler ghasyr nemese birneshe ghasyr da bolashaq. Komiytet naqty uaqytyn belgileudi súrap taghy hat joldaydy. Olay bolmaghanda qazaq tildi azamattardyng qúqy, zang talaptary búzylady. Ol qanday zang edi dese, ony da esek sele keteyin.

Qazaqstan Respublikasyndaghy til turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng 18-babynda Qazaqstan Respublikasy baspa basylymdary men búqaralyq aqparat qúraldarynda memlekettik tildin, basqa da tilderding qoldanyluyn qamtamasyz etu aiqyndalghan.

Til turaly zang talaptaryn oryndauda Konstitusiyanyng 14-babyna sәikes «tegine, әleumettik, lauazymdyq jәne mýliktik jaghdayyna, jynysyna, nәsiline, últyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, túrghylyqty jerine baylanysty nemese kez kelgen ózge jaghdayattar boyynsha eshkimdi eshqanday kemsituge bolmaydy» jәne Til turaly zannyng 7-babyna sәikes «Qazaqstan Respublikasynda tildik belgisi boyynsha azamattardyng qúqyqtaryn kemsituge jol berilmeydi.

Qazaqstanda memlekettik tilding jәne basqa da tilderding qoldanyluyna jәne olardy ýirenuge kedergi keltiretin lauazymdy adamdardyng is-әreketteri Qazaqstan Respublikasynyng zandaryna sәikes jauaptylyqqa әkep soqtyrady».

«Aqparatqa qol jetkizu turaly» Qazaqstan Respublikasy Zanynyng 16-baby 14-tarmaghyna sәikes «internet-resurstaghy aqparat qazaq jәne orys tilderinde beriluge tiyis. Aqparat iyelenushining internet-resursynyng basqa tilderdegi núsqalary da boluy mýmkin».

Bilmedik demesin. Endigi jerde esterinde bolsyn.

Qajettilik tughyzatyn Siz ben Biz. Súranys úsynys tughyzady. Olay bolsa, osy atalghan sayttargha qazaqsha habarlandyru berip «tek qazaq tilinde shyghuyn qalaymyn» dep talap etip kórdiniz be? Ne kedergi? Eger halyq súrasa han týiesin soyatynyn úmytpauymyz kerek. Ózimiz de talpynys jasap, jauaptylar da betin beri búruy uaqyt talaby. Sondyqtan elimizding qúzyrly ministrlikteri men «Atameken» bastaghan biznes salasy birlese otyryp jarnamalardyng qazaqsha boluyna jol ashsa, qazaqsha jarnamanyng baghy ashylar kýn alys emes. Bәri halyq ýshin emes pe? Qazaq tildi tútynushylardyng súranysy qanaghattyrylugha tiyis. Taghy da aitam, habarlamany, jarnamany qazaqsha beru jәne qazaqsha izdeu ózimizding últtyq namysymyzgha baylanysty. Ózinizden bastanyz.

Ádilbek Qaba,

QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi,

Til sayasaty komiytetining tóraghasy

Abai.kz