Sonau 1839 jyly Mәskeuding sol kezdegi ataqty jurnaly «Sovremennikte» qoghamgha әli onshalyqty tanyla qoymaghan jas jazushy Petr Ershovtyng «Sýzge. Sibir anyzy» atty batyrlyq әri tragediyalyq dastany jaryq kórdi. Búl jazushy keyinnen әigili bolghan «Konek-Gorbunok» ertegisining avtory edi. Sol zamanda Resey oqyrmandary tarihy shyndyqty bayandaghan, qazaq qyzy Sýzge turaly anyz dastandy qyzygha oqyghany dausyz. Shygharma jelisinde, Sibir handyghy men ataman Ermaktyng arasyndaghy teketires, úzaq jylghy soghys pen orystardyng Sibirdi iygeru sayasaty naqty ashylyp, negizge ainalghan.

Jalpy osy dastandy jazugha Ershovty Sibirding tarihyn tereng biletin, sol ólkening azamaty Petr Slovsov iytermeleydi. Sonymen qatar ol osy aimaqtyng túrghyndarynyng auzynan jazylyp alynyp, múraghattardyng eski jylnamalarynda saqtalghan oqigha deregin izdep tauyp, shygharmasyna paydalanady. Degenmen, osylardy tarqatyp aitpay túryp, sol bir mezgildegi tariyhqa sholu jasayyq. Zamanynda Sibir handyghynyng aumaghy, batys Sibir men Soltýstik Qazaqstan aimaghyn alyp jatqan, astanasy – Isker qalasy Tobyl ózenining Ertiske qúyar jerine ornalasqan. Handyqtyng negizgi túrghyndary qazaqtyng arghyn, qypshaq, kerey, jalayyr, nayman, uaq jәne taghy basqa rulary boldy. Búl rular handyqty qúrghan әri ústap túrghan. Búlarmen qosa azghantay vogul men astyak toptary mekendedi (qazirgi hanty-mansylardyng ata tegi).

Búl handyqty týrli jaularmen tynbay kýresip jýrip, ózi úiymdastaryp, ózi qúrghan Kóshim han biyledi. Eger tarihy shyndyqqa jýginsek, búl da qazaqtyng úly hanynyng biri emes pe?! Tónkeriske deyingi orystyng tarihshy ghalymdary N.Karamziyn, A.Levshiyn, P.Nebolisin jәne basqalary Kóshim handy qazaq ruynyng azamaty dep zerttep jazghan bolatyn.

Tipti úly ghalymymyz Shoqan Uәlihanovtyng ózi «Kuchum byl sultan kirgizskiy» («qazaq súltany» dep oqylady) dep jazghan. Kóshim han 1510-1520 jyldardyng aralyghynda qazirgi Aral tenizining soltýstik ónirinde tughan eken. Jas jigit kezinde ózining az ghana sarbazdarymen Sibir jaqqa auyp, jergilikti bytyranqy taypalarmen soghysqa jýrip әri biriktirip, úiymdastyryp, ózining handyghyn qúrady. Jiyrma jyldyq tarihynda handyq qatty kýsheyip, damidy. Býkil Sibir baylyghy qazaq taypalarynyng qolynda boldy. Han artta qalghan Sibirge órkeniyet әkeldi, búl jaqtyng kóshpeli elin islam dinine baghyttady. Sauran, Búhar, Ýrgenish, Qyrym, Persiyamen sauda qarym-qatynasyn ornatty. Ol óz zamanyndaghy óte bay adam boldy. Ony sol kezendegi «Sibir Krezi» dep aitugha tolyq mýmkindik bar.

Mine, osy aibarly da ataqty hannyng sýiikti әieli Sýzge hanym edi. Sýzge – Esil dalasyn uysynda ústaghan qazaq súltanynyng qyzy bolatyn. Han sarayyndaghy aqyndar men әnshiler Sýzgening aqyldylyghyn, súlulyghyn, adamgershiligin, batyldyghyn asa joghary baghalaghan. Tipti, «Krasotoy s kotoroy mogla sporiti lishi utrennyaya zvezda Sholpan» dep әnge qosqan.

«No na vsey zemle sibirskoy,
Net prekrasnee Suzguna» dep jyrlanady dastanda. 

Han ózining sýiikti jas әieline Iskerding qasynan aghashtan arnayy qalashyq saldyrady. Kóptegen kýnder, qúldardy berip, nókerlerine qalashyqty kýzettirip qoyady. Búl qalashyqtyng orny qazirgi Tobyl qalasynyng qasynda ýlken tóbe bolyp osy kezge deyin kórinip túr. Ony sol jerdegi júrtshylyq «Sýzge-Tura» dep ataydy (Sýzgening túraghy degeni ghoy). Aytyluynyng ózinen qazaq atauy ekeni anyq bayqalady. Qalashyqtyng ainalasy aghashtardan qúrastyrylyp qaghylghan myqty qorghan bolatyn. Ár búryshtaghy múnarada sadaq asynyp, qolyna nayza ústanghan qaruly sarbazdar túrdy. Sýzge ýshin osy qorghan-qalashyqtyng ishinen ong-órnekti etip dualy biyik әdemi saray salyndy. Tómennen joghary qaray әsemdep órilgen baspaldaqpen kóteriluge bolatyn. Han әr aptanyng júma kýnderi namazdan keyin osynda kelip demalatyn. Ózimen birge Shyghystyng qymbat kiyim-keshekterin, týrli til ýiirer dәmdi taghamdaryn ala keletin edi. Osylay jyljyp ótip jatqan beybit zamandy kazak Ermaktyng joryghy búzdy. Han әskerleri jan ayamay qarsylasyp soghysqanymen, oq-dәrimen atylatyn zenbirekke jәne myltyqqa qarsy túra almady. Ol jyrda tómendegidey jyrlanady:

– Ot krutyh verhov Urala,
K nam ot zapadnoy granisy,
Bez prizyvu, bez prosheniya,
Vdrug pojalovaly gostiy,
Y piruit nashey kroviu,
Po sibirskoy vsey zemle…

Handyqtyng qúlaghanyn estip, Sýzge qalashyqtyng barlyq qaqpalaryn japtyryp, qorghanysqa dayyndalady. Azyq-týlikting úzaq uaqytqa jetetindey qoryn jinattyrady. Handyqtyng ortalyghy Iskerdi jaulap alghan Ermak endi ózining әskerlerin ózge qalalar men bekinisterdi basyp alugha attandyrady. Jau әskeri Sýzge-Turagha kelip jetti. Búl Ermaktyng qolbasshylarynyng biri – Ivan Grozanyng әskerleri edi. Qorghan- qalashyqtyng týbine kelgen jau qaqpalardyng ashyluyn, múndaghylardyng soghyssyz beriluin talap etedi. Biraq hanshayym olargha bylay dep qatqyl jauap qatady:

 – Goy, nevernyy voevoda,
Prejde solnse potemneet,
Prejde nash Irtysh velikiy,
Potechet nazad k istoku,
Chem sdadim my vam ogradu!

 Birneshe apta soghysyp, jau әskeri qalashyqty ala almaydy. Olardyng zenbiregi de, qorqytqany da, jalghan uәde bergeni de iske aspady. Sarbazdar ayanbay soghysady. Sýzgening ózi de sadaqty jaqsy atatyn. Jaudyng biraz adamyn ózi jusatyp týsiredi. Biraq sarbazdary birtindep azayyp, qarsy túrar qauqar kemy berdi.

Eshqaydan kómek kele qoymady. Han men Sýzgening tughan aghasy Múqametqúl qazaq aimaghy – Esil dalasyna qaray sheginip ketti. Búl jaushynyng әkelgen habary edi. Osynyng bәrin ekshep, tereng oilastyrghan hanym ózining qaramaghyndaghy adamdardyng qanyn bekerge tókkisi kelmedi. Ol ataman Grozagha adam jiberip, mynanday shart qoydy.

«Biz qalany barlyq baylyghymen saghan qaldyrayyq, tek sen bizding adamdardy bosat, әri keme berip, ózenning arghy betine ótuimizge jol ash» dep habar aitady.

Jyrda kestelengendey ataman bylay dep kelisim beredi:

 – …Dam vam volu,
Dam vam sudna:
No puskay sarisa vasha,
Nam otdast sebya v polon.

Qalashyqtaghy tiri qalghan adamdardy aman saqtap qalu ýshin Sýzge sarbazdarynyng aqyryna deyin soghysayyq degenine de kónbeydi.
Kýnderine bylay dep aitady:

Vy prislujnisy-devisy!
Otpirayte kladovye,
Vynosiyte vse naryady,
Y sarisu naryajayte,
Zavtra prazdnik u menya.

 Tanertengilik osyghan deyin ózin qorghaghan sarbazdary men ózine qyzmet etken adamdardyng ýlken kemege tiyelip, Ertispen tómen qaray jýzip bara jatqanyn esik aldyndaghy biyik túghyrdan qarap, kórip túrady.

Ýstine altyn jәne kýmispen әsemdelgen kiyimderin kiyip, qaruyn asynyp, jylap túrghan edi. Qalashyqty qorghaushylardyng ketuin asygha tosyp túrghan orys kazaktary qalashyqqa lap qoyady. Biraq olar eshtenege ýlgermedi. Qymbat baylyqtyng bәrin hanym sarbazdarynan berip jibergen bolatyn. Jau әskeri hansha sarayynyng aldynda ózine qanjarsalyp, qangha boyalyp jatqan Sýzgeni kóredi. Aldarynda jatqan kerbez hanshayymnyng osynshalyqty súlu әri kórkemdigine olar qayran qalady. 

Chto ty sdelala sarisa?
Voskriknul gromko ataman,
Krovi rukoi zajimaya,
Vdrug sarisa zadrojala…

Elining әri ózining ar-namysyn ayaqqa taptatqysy kelmegen Sýzge hanym ózin osylay mert etedi. Jau әskeri hanymnyng jýrektiligine jәne adaldyghyna qayran qalyp, ony Ertisting el kóretin biyikteu jerine aparyp qoyady. Bos qalghan qalashyqta jau kóp túrmay, keri qaytyp ketti. Tek sonau biyikte, Esil dalasyndaghy qazaq súltanynyng aru qyzy, ataqty hannyng sýiiktisi, qazaqtyng úly hanymy mәngige qala berdi.

Búl dastan basylyp shyqqan song artynan «Sýzge» dep atalatyn piesa dýniyege keldi. Keyinnen, 1896 jyly osy dastannyng jelisimen kompozitor IY.Kornilov «Sýzge» operasyn jazydy. Osylay qaytalanbas úly qyzdyng ónegesi ónerde de jalghasyn tapty.

Tariyhqa zer salsaq Kóshim han , orystardan búryn býkil Sibirdi qazaq jerine ainaldyryp, ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústaghan qazaq azamaty, Búlar jyl sayyn  erte kóktemde búlghyn aulaugha baryp, kýzde qaytyp oralyp otyrghan. Ákelgen búlghyn, basqa da terisi qymbat týrli andardy Búhar, Samarqand, Persiya jaqtyng kópesterine satyp, orasan payda tapqan. 

Kóshim bolsa, osynday kóktemning birinde Sibirge ketip, keyin ózining nókerlerimen qaytpay qalghan adam. Sibirde quatty qazaq handyghyn qúryp, býkil suyq ólkeni (Soltýstik múhiytqa deyin) baghyndyryp, alghash iygergen, Sibirge jol salghan alghashqy qazaq. Handyq qúramyna bizding soltýstik ólkelerimizding biraz jerleri de kirgen. Mine, osy bir qazaqtyng úly hanyna jәne ataqty Sýzge hanymgha Qyzyljardan, Qostanaydan, Pavlodardan kóshe, danghyl attaryn berip, eskertkishterin túrghyzsa artyq bolmas edi. Tolyp jatqan temirjol beketterining jәne eldimekenderding birnesheuin osylardyng atymen atasa, kim qarsy bolar edi. Tәuelsiz elimizding tereng tarihy osylay tolygha týsetini kýmәnsiz. 

Beysenghazy Úlyqbek

Abai.kz