Jahandanu dәuirinde shekaranyng shartty úghymgha ainalghany ras. Býginde eshbir el ózge júrttan oqshaulanyp ómir sýre almaydy. Qazaqstan da әlemdik ekonomikalyq ýrdisten tys qalmay, alys-jaqyn eldermen baylanysyn kýsheytip keledi.

Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng sheteldik investisiya tartu baghytyndaghy qadamdary osy túrghyda qúptarlyq. Degenmen úlan-baytaq jerimiz bolghanymen, tarihy zobalandar men genosidterding saldarynan halqymyz sany az kýide qaldy. Osynday azshylyq demografiyamen alyp memleketterding ekonomikalyq ekspansiyasyna úshyrap, jútylyp ketpeymiz be degen qauip kópting kókeyinde jýr. Búl alandaushylyq elge janashyr әrbir azamatty mazalaytyny anyq.

Investisiyalyq kelisimderdegi ashyqtyq – Últtyq qauipsizdik mәselesi

Qazaqstangha kelgen әrbir iri investor – búl tek aqsha men tehnologiya emes, el taghdyryn aiqyndaytyn sheshimderding jana paraghy. Bizge milliardtaghan dollarlyq jobalar úsynylady, jana zauyttar salynady, jana qúbyrlar tartylyp, kólik dәlizderi salynuda. Biraq osy sheshimderding kóbi júrtqa jariya bolmay, jogharydaghy kabiynetterde qabyldanyp jatady. Qanday shartpen kelisildi, kim qanday kepil berdi, qanday jenildikter jasaldy – búnyng bәri kóbinese «memlekettik» nemese «kommersiyalyq qúpiya» degen mórding astynda.

Búl – jana Qazaqstandaghy eski әdet. Biz ashyq qogham qúramyz dep úrandatamyz, biraq iri jobalardyng mәn-jayy әli de qúpiya. Kazakhgate janjaly eske týsedi – múnay kelisimderindegi sybaylas jemqorlyq bizding elding atyn býkil әlemge shyghardy, biraq jaqsy jaghynan emes.

Qauip – syrttan emes, ishten!

Qazaq qoghamynda Qytaygha degen ýrey ejelden bar. «Qara qytay qaptaghanda…» dep bastalatyn sóz әli kýnge deyin aitylyp qalady. Alayda shyn qauip – Qytaydyng ózi emes, últtyq baylyqty óz qolymen berip jiberetin, jeke mýddesin el mýddesinen joghary qoyatyn satqyn nemese jauapsyz sheneunikter.

Tarih bizge sabaq bolugha tiyis: 1990-jyldary jasalghan múnay kelisimderining barlyghy derlik Qazaqstannyng ýlesi az, biraq aldyn ala tólenetin transhtar ýlken bolghan shemalar boldy. Ol kezde bastysy – el qazynasyna jyldam aqsha kirgizu edi. Nәtiyjesinde qogham bir sәtke tynystap, múnay dollarlarynyng lebin sezdi, biraq úzaqmerzimdi perspektivada búl kelisimder bizdi óz jerimizde az ýlespen qaldyrdy

Ashyqtyq – senim kepili!

Eger egemendikti saqtap qalghymyz kelse, bizge syrtqy kapitaldan emes, ózimizding jauapsyz sheshimderimizden saqtanu kerek. Reseymen de, Qytaymen de, Batyspen de jasalatyn jana jobalar – ashyq talqylanuy tiyis.

• Qoghamdyq tyndaular ótkizilsin.
• Kelisimsharttardyng qúpiya emes bóligi júrtqa jariyalansyn.
• Parlament pen qogham baqylau jýrgizsin.

Basqasha bolsa, býgingi sheshimderding auyrtpalyghyn erteng býkil halyq kóteredi: tarifter ósedi, qaryzdar kóbeyedi, al strategiyalyq aktivter shetel kapitalyna tәueldi bolyp ketedi.

Últtyq mýdde – bәrinen biyik!

Investisiya qajet, búl – dausyz. Biraq ol últtyq mýddege qayshy kelmey, әdil әri ashyq sharttarda jasaluy tiyis. Bizge kerek nәrse – shetelden qorqu emes, ózimizden qorqu, ózimizding qateligimizdi qaytalamau. Alyp memleketter bizden súramay resurstardy bólip alghan joq – bәrin bizding qolymyzben, bizding kelisimimizben aldy.

Songhy uaqytta әsirese Qytay Halyq Respublikasymen qatynas búryn-sondy bolmaghan dengeyge jetti. Eki el arasynda vizasyz jýrip-túru tәrtibi engizilip, aspan asty elining azamattary Qazaqstangha aghylyp kele bastady. Múny turistik әleuetting artuy dep quanghandar da bar. Alayda vizasyz kirgen qytaylyqtardyng bir bóligi turist retinde uaqytsha emes, túraqtap qalyp, biznes ashyp jatqany da jasyryn emes. Olardyng naqty nemen ainalysatyny jóninde qoghamda súraq kóp. Juyrda Qazaqstan halqy Assambleyasynyng sessiyasynda Preziydent Toqaev Resey men Qytay turaly pikirin bildirip: «Resey – Qazaqstannyng ejelden negizgi strategiyalyq seriktesi әri senimdi odaqtasy. Qytay halqymen yqpaldastyq tamyry terende jatyr. Qytay halqy qazaq halqyna eshqashan ziyan keltirgen joq, bolashaqta da ziyan keltirmeydi» – dedi. Ras, Reseyding qanshalyqty «senimdi odaqtas» ekenin balagha deyin biledi. Al Qytaydyng «eshqashan ziyan keltirmeydi» degenine qanshalyqty senuge bolady? Ótken tarihynda Shynghys hannan bastap japon militaristerine deyin talay auyr kezendi bastan ótkergen Qytay qazaqqa ashyq jaulyq qylmaghany ras. Biraq aldaghy uaqytta da solay bolady dep kesip aitu qiyn.

«Qytay oyanghanda býkil әlem dirildeydi» degen naqyl sóz Napoleon Bonaparttan qalghan desedi. Býginde sol alyp Qytay oyanyp, әlemdik derjavagha ainaldy – ekonomikalyq, sayasi, tehnologiyalyq quaty jaghynan qazir ol «úiyqtap jatqan» momaqan el emes. Sondyqtan Preziydent Toqaevtyng Pekinge saparlap, milliardtaghan qarjy әkelgenin estigende, júrtshylyqtyng kónilinde týrli kýdik payda boldy. Áleumettik jelini ashyp qarasaq, Qytaydyng qazirgi qadamdary jayly әrqily mәlimet órip jýr. Olardyng keybiri kónilge kәdimgidey qorqynysh úyalatady. Ashyq aqparat kózderindegi derekterge sýiene otyryp, Qytaydyng qazirgi ekonomikalyq ekspansiyasy turaly sholu jasap kórelik.

Qytaydyng jahandyq ekonomikalyq ekspansiyasy

Qytay óz yqpalyn dýnie jýzinde әskery jolmen emes, negizinen «júmsaq kýsh» jәne ekonomikalyq tetikter arqyly keneytip keledi. Beyjinning әlemdik әserin arttyrudaghy negizgi mehanizmderin sarapshylar birneshe baghytqa bóledi:

«Bir beldeu – bir jol» bastamasy...

2013 jyly Sy Szinipin úsynghan búl joba býginde әlemning 140-tan astam eline taralyp otyr. Maqsaty – Qytaydy Aziya, Europa, Afrika, Latyn Amerikasyna temirjol, port, avtojoldar arqyly tyghyz baylau. Beyjing damushy elderge milliardtaghan dollar salyp, jol, port, zauyttar túrghyzady, esesine sol elderding resurstaryna qol jetkizedi jәne sayasy qoldau alady. Shriy-Lankadaghy Hambantota porty – sonyng aighaghy: qaryzyn ótey almaghan el ony 99 jylgha Qytaygha jalgha beruge mәjbýr boldy. Búl – qaru ústamay-aq strategiyalyq aktivti qolgha týsiruding ýlgisi.

«Qaryz qaqpany» diplomatiyasy...

Qytaydyng nesie sayasaty syrt kózge tiyimdi kórinedi: sharttary jenil, payyz tómen. Biraq qaytaru mýmkin bolmay qalsa, mәsele kýrt ózgeredi. Tәjikstan 2011 jyly qaryzdyng bir bóligin keshiru ýshin 1158 km² jerin Qytaygha berdi. Qyrghyzstannyng qaryzy JIÓ-ning 40%-yna jetip, el ishinde «qytaylar Bishkek JEO-yn nemese negizgi joldardy alyp qoyy mýmkin» degen qauip kýsheydi. Búl tәuelsizdikke tónetin tikeley qater: qaryz auyrtpalyghy artqan sayyn elding sayasy manevr mýmkindigi azayady.

Óndiristi syrtqa shygharu...

Qytay tek qaryz berip qana qoymay, óndirisin de damushy elderge kóshiredi. Efiopiyada toqyma fabrikalary, Vietnamda elektronika zauyttary – osy sayasattyng nәtiyjesi. Jergilikti halyqqa júmys orny ashylghanday kóringenimen, shyn mәninde búl elderding naryqtary Qytay shiykizaty men tehnologiyasyna tәueldi bolyp qalady.

Eksport pen investisiya arqyly naryqtardy jaulau. Qytay arzan tauarymen býkil әlemdi toltyrdy: túrmystyq tehnikadan bastap qúrylys materialdaryna deyin – bәri Qytaydan keledi. Sonymen qatar, ol energetika, telekom, kólik siyaqty strategiyalyq salalargha kirip, óz yqpalyn kýsheytip otyr. Nәtiyjesinde qabyldaushy elding negizgi kәsiporyndary men naryghy birtindep qytay kapitalynyng qolyna ótedi.

Tehnologiyalyq ekspansiya...

«Sifrly Jibek joly» bastamasy shenberinde Qytay damushy elderge internet infraqúrylymyn, 5G jabdyqtaryn, beynebaqylau jýielerin jetkizip otyr. Búl – sifrlyq tәueldilikting jana dәuiri: elderding derek aghyny men kiyberqauipsizdigi Qytay tehnologiyasyna baylanady. Batys elderi Huawei-den qauiptense, damushy elderde balama joq bolghandyqtan, olar Pekin úsynysyn qabyldaugha mәjbýr.

Sayasy jәne mәdeny yqpal...

Ekonomikalyq qatynastar Qytaygha sayasy mýmkindik beredi. Konfusiy instituttary arqyly tilin, mәdeniyetin nasihattaydy, parlament ghimarattary men stadiondar salyp, elitamen jaqyndasady. Eng bastysy, ol seriktes elderden demokratiya nemese adam qúqyqtary talap etpeydi, búl avtokratiyalyq biylikke ynghayly. Kóptegen elder halyqaralyq arenada Qytay pozisiyasyn qoldaugha beyimdelip, sezimtal mәselelerde ýnsiz qaludy jón kóredi.

Qytaydyng ekonomikalyq ekspansiyasy – búl jay ghana investisiyalyq joba emes, tútas strategiya. Beyjing әskery kýsh qoldanbay-aq, óz yqpal aimaghyn úlghaytyp otyr. Búl – XXI ghasyrdaghy jana «jibek joly diplomatiyasy». Nәtiyjesinde Qytay birneshe manyzdy artyqshylyqqa ie bolady:

• Jana naryqtargha jol ashady. Qytay tauarlary ýshin Aziyadan Afrikagha, Europadan Latyn Amerikasyna deyin kenistik keneyedi. Búl ishki óndiristi jýktep qana qoymay, әlemdik bәsekede Qytaydyng ýlesin úlghaytady.
• Shiykizatqa tikeley qol jetkizedi. Múnay, gaz, metall, siyrek kezdesetin elementter – bәri qytay ónerkәsibining «tamyryna qan jýgirtedi».
• Geosayasy pozisiyasyn kýsheytedi. Qytaydyng qoldauyna sýiengen damushy elder BÚÚ men basqa úiymdarda Pekin sayasatyn qoldap dauys beredi. Búl – Qytaydyng halyqaralyq bedelin arttyrudyng eng tiyimdi tәsili.
• Sanksiyalardy ainalyp ótedi. Batys qysymyn sezingende, Qytay ózine adal seriktes elder arqyly tauar aghynyn, qarjylyq operasiyalaryn jalghastyra alady.

Alayda múnyng kólenkeli jaghy da bar. Ekonomikalyq ekspansiyagha úshyraghan elderding keybiri qaryzdyng qylbúrauyna týsip, egemen sheshim qabyldau mýmkindiginen aiyrylyp otyr.

• Shriy-Lanka mysaly – eng jii aitylatyn sabaq. Qytay qarjysyna salynghan Hambantota porty qaryz ótelmegen song 99 jylgha Qytay kompaniyasyna ótti. Búl tek ekonomikalyq emes, strategiyalyq jenis – Ýndi múhityndaghy manyzdy nýkte Pekinning yqpalyna ótti. 2022 jylghy Shriy-Lankadaghy daghdarys pen biylik auysuy sarapshylar tarapynan «syrtqy qaryzgha shekten tys tәueldilikting saldary» dep baghalandy.
• Zambiya, Djibuti, Angola da qaryzyn qaytara almay, ken oryndaryn, elektr stansiyalaryn, porttaryn Qytaygha beruge mәjbýr boldy. Búl elderding ekonomikalyq egemendigi shektelip, syrtqy sayasatynda da Pekinning mýddesin kóbirek eskeretin boldy.

Demek, Qytaydyng ekonomikalyq ekspansiyasy – qos qyrly qylysh. Bir jaghynan, ol damushy elderge infraqúrylym men investisiya әkeledi, ekinshi jaghynan, olardyng strategiyalyq tandau erkindigin taryltady. Búl – Qazaqstan siyaqty elder ýshin ýlken sabaq: investisiyany qabyldau kerek, biraq últtyq mýdde men egemendikti kepilge qoymay.

Qytaydyng Qazaqstandaghy ekonomikalyq yqpaly: Últtyq mýdde ýshin synaq

Kirispe: Qauip pen qúndylyq

XXI ghasyr – geoekonomikanyng ghasyry. Qaruly qaqtyghystar azayghanymen, memleketter arasyndaghy bәseke investisiya, logistika, tehnologiyalar arqyly jýrude. Qytay osy jana dәuirding basty oiynshysy. Onyng ekonomikalyq ekspansiyasy – kózge kórinbeytin, biraq әseri tereng qúbylys. Qazaqstan – osy prosesten tys qalghan joq. Bizding úlan-ghayyr jerimiz, bay resurstarymyz jәne Euraziya jýregindegi ornalasuymyz Pekin ýshin strategiyalyq manyzy bar mýmkindik.

Ekonomikalyq yqpal: Rekordtar jәne tәueldilik

2023 jyly Qazaqstan men Qytay arasyndaghy tauar ainalymy 31,5 mlrd dollargha jetti – búl rekordtyq kórsetkish. Qytay Qazaqstannyng basty sauda seriktesine ainalyp, alghash ret Reseydi basyp ozdy. Eksport – múnay, gaz, mys keni, uran, astyq; import – mashina-jabdyqtar, elektronika, avtokólik, himiya ónimderi. 2015–2022 jyldary 7,4 mlrd dollarlyq 25 birlesken joba iske asty. Taghy 30-gha juyq joba dayyndyqta – olardyng arasynda Abay oblysynda jana mys zauyty (1,25 mlrd dollar), Jetisudaghy industriyalyq aimaq (330 mlrd tenge), jel elektr stansiyalary bar.

Búl jobalar ekonomikalyq serpin beredi, biraq tәueldilikti de arttyrady. Qytay kapitalynyng ýlesi ósken sayyn, strategiyalyq sheshimderde Pekinning pikiri eskerilmey qoymaydy.

Tranzittik kópir: Logistikalyq arteriya

Qazaqstan – Qytaydyng Europagha shyghatyn basty dәlizi. Qorghas haby, Qytay–Europa jýk poyyzdary, tranzittik dәlizder – bәri biz arqyly ótedi. 15–20 kýnde jetetin jýk poyyzdary teniz tasymalyn almastyruda. Búl tabys kózine ainaldy, biraq birjaqty tәueldilik qaupin de tughyzady: eger Qytay marshruttaryn ózgertse, bizding infraqúrylym bos qaluy mýmkin.

Energetika: Múnaydan atomgha deyin

Qytay kompaniyalary Qazaqstandaghy múnaydyng shamamen 25%-yn óndiredi. CNPC, Sinopec siyaqty alpauyttar Aqtóbe men Manghystau kenishterine qatysady. 2009 jyldan beri Atyraudan Qytaygha múnay qúbyry júmys istep túr. Gaz eksporty da artuda: 2022 jyly Qazaqstan Qytaygha 7 mlrd m³ gaz jetkizdi. Uran salasynda da Qytay – iri tútynushy, birlesken zauyt salu josparda.

Eng dauly taqyryp – atom elektr stansiyasy. Qytay CNNC kompaniyasy Qazaqstandaghy AES jobasynyng ýmitkerlerining biri. Eger búl joba jýzege assa, bizding energetikamyz qytay tehnologiyasyna baylanady. Sarapshylar eskertedi: atom quaty iske qosylsa, ol kýn, jel siyaqty balama energiyany yghystyryp, elektr naryghyn tolyq jaulap alady. Qymbat reaktorlar men otynnyng qúny tarifterdi kóteredi – al búl shyghyndy qarapayym halyq óteydi.

Sayasy yqpal: Ýnsiz diplomatiya

Qazaqstan – ShYÚ mýshesi, Qytaymen qauipsizdik pen terrorizmge qarsy kýres salasynda júmys isteydi. Joghary dengeydegi kezdesuler jii ótedi. Alayda Pekinning ekonomikalyq salmaghy artqan sayyn, key mәselelerde bizding biylik asa saq. Shynjandaghy qazaqtardyng mәselesi resmy dengeyde ashyq talqylanbaydy. Búl – ekonomikalyq tәueldilikting sayasy sheshimderge әserining kórinisi.

Qoghamdyq qarsylyq: Qazaqtyng sezimtal nýktesi

Qytaygha degen senimsizdik qoghamda búrynnan bar. 2016 jylghy «Jer mitingileri» býkil eldi sharpydy. 2019 jyly Janaózennen bastalghan «Qytay zauyttaryna qarsy» narazylyqtar da elge jayyldy. Halyq qytay júmys kýshining keluinen, ekologiyalyq qauipten, jerding jalgha beriluinen qorqady. Shynjandaghy etnikalyq qazaqtardyng jaghdayy da búl ýreydi kýsheytti.

Mәdeny jәne bilim yqpaly: Júmsaq kýsh

Qazaqstanda 5 Konfusiy instituty júmys isteydi, myndaghan student qytay tilin ýirenude. 15 mynnan astam qazaq jastary Qytayda oqyp jatyr. Búl mәdeny baylanys bolsa da, úzaq merzimde qytay qúndylyqtaryna beyimdelgen jana buyn qalyptastyruy mýmkin.

Qorytyndy: Tengerim men Últtyq mýdde

Qytay – Qazaqstan ýshin ýlken mýmkindik: investisiya, infraqúrylym, jana tehnologiya. Biraq ol – synaq ta: strategiyalyq tәueldilik, tarifterding ósui, sayasy manevr kenistigining taryluy.

Sondyqtan:

• Kelisimsharttar ashyq boluy tiyis, strategiyalyq aktivter kepilge qoyylmauy qajet.
• AES siyaqty jobalarda balama seriktester de qarastyrylyp, últtyq mýdde birinshi oryngha qoyyluy kerek.
• Qytay júmys kýshining kvotalary shektelip, qazaqstandyq kadrlar basym boluy shart.
• Kópvektorly sayasat saqtalyp, Qytaygha da, Batysqa da birdey qashyqtyqta bolu manyzdy.

Egemendik – bizding eng ýlken kapitalymyz. Ekonomikalyq payda býgin quantuy mýmkin, biraq ertengi tәueldilikting baghasy odan әldeqayda qymbat boluy yqtimal.

Qytay investisiyalary: Mýmkindik pen qauip

Investisiya – kez kelgen ekonomika ýshin qajetti resurs. Biraq kez kelgen iri kapital, әsirese geosayasy salmaghy zor elden keletin kapital, múqiyat qaraudy talap etedi. Qytay investisiyalary da – eki qyrly qylysh. Bir jaghynan, olar jana óndiris oryndaryn ashyp, infraqúrylymdy janghyrtyp, ekonomikagha serpin beredi. Ekinshi jaghynan, sharttary dúrys saralanbasa, búl qarjy bizdi úzaq merzimdi qarjylyq jәne basqarushylyq tәueldilikke baylap qoyy mýmkin.

Qaryz jәne kelisimshart sharttary

Kóptegen sarapshylar Qytaydyng qarjylyq tetikterin «qaryz qaqpany diplomatiyasy» dep ataydy. Sebebi, bastapqyda jenil kórinetin nesiyeler keyin óte qymbatqa týsui mýmkin. Eger qaryz alushy el jobany uaqtyly ayaqtay almasa nemese sybaylas jemqorlyqqa jol berilse, shyghynnyng auyrtpalyghy sol elding ózine qalady.

LRT sysaly – qymbat sabaq

Astana LRT jobasy – qytay qarjysyna tәueldilikting eng jarqyn mysaly. 2015 jyly Qazaqstan Qytaydyng Damu bankinen $1,5 mlrd qaryz alyp, jenil relisti jol salugha kiristi. Alayda joba jemqorlyq, josparlau qatelikteri jәne sayasy sheshimderding ózgerui saldarynan toqtap qaldy. $200 mln qarajat jergilikti bankte búghattalyp, qúrylys birneshe jylgha keshikti.

2019 jyly qala biyligi men qytaylyq bank jana transh sharttary jóninde ortaq mәmilege kele almay, qúrylys mýlde toqtady. Preziydent Qasym-Jomart Toqaev búl jobany «ekonomikalyq túrghyda týsiniksiz, kýmәndi» dep synady, biraq kelisimdi búzu tym qymbatqa týsetinin aityp, qúrylysty jalghastyrugha mәjbýr ekenimizdi moyyndady. Yaghni, kelisimsharttan bas tartsaq, Qytay bankine ýlken aiyppúl tóleuge tura keledi.

Búl oqigha bir manyzdy sabaq beredi: qytaylyq qarjygha kirisken son, odan shyghyp ketu onay emes. Tipti tiyimsiz jobany da ayaqtaugha tura keledi, әitpese halyqaralyq mindettemelerdi oryndamaghanymyz ýshin qymbat ótemaqy tóleymiz.

Bolashaq tәuekelder

LRT jaghdayy – jalghyz mysal emes, aldaghy uaqytta da qaytalanuy mýmkin tәuekel. Eger Qazaqstan Qytay qarjylandyrghan basqa jobalarda da uaqtyly júmys jýrgize almasa nemese ishki sybaylas jemqorlyq oryn alsa, qosymsha shyghyndy biz kóteremiz, al paydasyn Qytay kompaniyalary kórip ketui yqtimal.

Strategiyalyq saldar

Búdan bólek, qytay nesiyelerinde keyde sayasy sharttar da jasyryn boluy mýmkin: memlekettik kepildik, strategiyalyq aktivterdi kepilge qoi, qytaylyq jabdyqtardy mindetti qoldanu, qytay júmys kýshine kvota beru. Múnday sharttar oryndalmaghan jaghdayda, qarjylyq tәuekel ghana emes, strategiyalyq tәueldilik te arta týsedi.

Investisiyalyq jenildikter jәne Últtyq mýdde

Sheteldik kapitaldy tartu ýshin Qazaqstan zannamasy investorlargha týrli jenildikter úsynady. Búl – ekonomikalyq ósim ýshin qajetti qadam. Alayda sheteldik, әsirese Qytay kompaniyalary búl jenildikterdi óte keng qoldanyp, budjetke tóleytin salyqty barynsha azaytady degen syn jii aitylady.

Salyqtyq kanikuldar jәne preferensiyalar

«Investisiyalar turaly» zangha sәikes, ýkimet anyqtaghan basym sektorlarda jobany iske asyrghan investorlar 10 jylgha deyin korporativtik tabys salyghynan, jer jәne mýlik salyghynan bosatylady. Shetelden әkelinetin qúral-jabdyqtargha da keden bajy salynbaydy. Key jaghdayda memleket jer telimin óteusiz paydalanugha da beredi. Búl, bir jaghynan, investisiyany yntalandyrady. Ekinshi jaghynan, qazaqstandyq kompaniyalar onday jenildikterge qol jetkize almay, bәsekege qabiletsiz qalyp jatady.

Áleumettik әdilettilik súraghy

Múnday salyqtyq kanikuldar halyq arasynda jii narazylyq tughyzady: sheteldik kompaniyalar milliardtaghan ainalym jasap, az ghana salyq tóleydi, al jergilikti kәsipkerler tolyq salyq jýktemesin kóteredi. Búl – әdilettilik mәselesin ushyqtyratyn faktor.

Júmys kýshin tartu mәselesi

Qytay investisiyalarynyng taghy bir sezimtal qyry – sheteldik júmys kýshin әkelu. Qazaqstan zanynda sheteldik júmys kýshine kvota bar, biraq strategiyalyq jobalargha keyde erekshe tәrtip qoldanylady: investorgha kvotadan tys shetel mamandaryn әkeluge rúqsat beriledi. Qytay kompaniyalary búl mýmkindikti paydalanyp, óz mamandaryn kóptep әkeluge tyrysady.

2024 jylghy 1 mamyrdaghy resmy derek boyynsha Qazaqstanda 13 536 sheteldik maman júmys istegen, onyng ishinde 4 059-y – Qytay azamattary (30%). Búl – jalpy júmys kýshimizben salystyrghanda az, biraq qoghamda «jobalar iske qosylghanda qytay júmysshylary tolyp ketedi» degen ýrey basym.

Jergilikti halyqty júmyspen qamtu – kez kelgen investisiyalyq kelisimning basty sharty boluy tiyis. Qytay jobalarynda búl talap oryndalmay qalsa, әleumettik shiyelenis kýsheyip, qazaqstandyqtardyng Qytaygha senimsizdigin odan sayyn arttyrady.

Qytay biznesining úsaq segmentterge enui

Songhy jyldary Qytay Qazaqstangha tek iri industriyalyq jobalarmen emes, shaghyn jәne orta biznes dengeyinde de belsendi ene bastady. Búl – az aitylyp jýrgen, biraq strategiyalyq manyzy bar ýrdis.

Statistika jәne Trend

2025 jylghy resmy mәlimetke say, Qazaqstanda qytaylyq ýlesi bar 4100-den astam kompaniya tirkelgen – búl 2019 jylmen salystyrghanda 3,5 ese kóp. Olardyng shamamen 40%-y sauda salasynda, qalghany qúrylys, óndiris, tau-ken, qyzmet kórsetu sektorlarynda júmys isteydi. Búl – tek «iri investor» emes, Qytay biznesining bizding naryqtyng barlyq dengeyine enip jatqanyn kórsetedi.

Kórinetin mysaldar

Almatyda qytaylyq kapitalgha tiyesili dәmhanalar, shaghyn qonaqýiler, sauda oryndary kóbeydi. Jetisu men Almaty oblystarynda qytay investorlary qazaqstandyq deldaldar arqyly auyl sharuashylyq jerlerin jalgha alyp, egin salyp jatqany turaly aqparattar shyghyp jatyr. Búl – jergilikti kәsipkerler ýshin qosymsha bәseke.

Últtyq kәsipkerler ýshin qauip

Áriyne, kez kelgen sheteldik investisiya – ekonomikagha payda, jana júmys oryndary. Biraq sarapshylar eskertedi: eger Qytay biznesi úsaq jәne orta segmentti de qolyna ala berse, qazaq kәsipkerleri naryqtan yghystyrylyp, ekonomikalyq tәueldilik kýsheyedi. Birneshe jyldan keyin tamaqtanu oryndarynan bastap qúrylys brigadalaryna deyin qytay kapitaly basym bolsa, biz óz naryghymyzdy óz qolymyzben berip qoyghan bolamyz.

Qadaghalau jәne qorghanys qajettiligi

Memlekettik organdar búl prosesti qatang qadaghalauy tiyis:

• Qytay kapitalynyng ýlesi qanday sektorlarda shoghyrlanyp jatqanyn ashyq baqylau;
• Otandyq biznesti qorghau ýshin teng bәseke sharttaryn qamtamasyz etu;
• Strategiyalyq manyzy bar salalarda sheteldik qatysudy shekteu nemese naqty talap qon.

Ekonomikalyq qauipsizdik – tek makroinvestisiyalar emes, shaghyn biznes naryghynyng da últtyq qolda qaluynda.

Kópvektorly sayasat – qauipsizdik kilti!

Qytaydyng ekonomikalyq ekspansiyasy – XXI ghasyrdaghy geosayasattyng eng iri qúbylystarynyng biri. Búl – tek qarjylyq qúiylymdar nemese sauda kelisimderi emes, búl – jana әlemdik tәrtipting bir bóligi. Pekin júmsaq kýsh pen qarjy tetikterin paydalanyp, ashyq qaqtyghyssyz-aq óz yqpal aimaghyn keneytip otyr.

Qazaqstan ýshin búl prosess – eki úshty qylysh. Bir jaghynan, milliardtyq naryq, jana tehnologiyalar, tranzittik dәlizder men júmys oryndary – ekonomikalyq serpilis әkeletin mýmkindik. Ekinshi jaghynan, shamadan tys tәueldilik tәuekeli, últtyq sheshim qabyldaudaghy qysym jәne bolashaq úrpaqtyng moynyna týsetin tariftik auyrtpalyq – eskerusiz qaldyrugha bolmaytyn qauip.

Kópvektorly sayasattyng manyzy

Qazaqstan búghan jauap retinde kópvektorly syrtqy sayasat ústanyp keledi. Búl – bizding ómirlik qajettiligimiz. Qytaymen dostyq qatynasty saqtay otyryp, Reseymen de, Batys elderimen de, Týrkiya, Ortalyq Aziya kórshilerimen de teng dәrejede әriptestikti damytu – elding strategiyalyq túraqtylyghynyng kepili.

Memleket basshysy Q. Toqaev Qytaymen «mәngilik jan-jaqty strategiyalyq әriptestikti» damytugha basa mәn beretinin birneshe ret aitty. Biraq búl – últtyq mýddeni elemey, kez kelgen kelisimge kóz júma kelisu degen sóz emes. Kerisinshe, qogham kýtkeni – әrbir iri jobany últtyq qauipsizdik túrghysynan sýzgiden ótkizu, tәuekeli tym joghary bastamalargha «toqtau» qoy.

Sabaq alghan elder

Býgingi әlem tәjiriybesi sabaq beredi:

• Shriy-Lanka shamadan tys qaryz alyp, aqyry strategiyalyq portyn 99 jylgha beruge mәjbýr boldy.
• Tәjikstan qaryzdy jenildetu ýshin 1158 km² jerin Qytaygha berdi.
• Qyrghyzstan da memlekettik qaryzy JIÓ-ning 40%-yna jetip, negizgi infraqúrylymyn kepilge qoi qaupimen betpe-bet keldi.

Qazaqstan múnday qaqpangha týspeu ýshin jobalardy tolyq ashyqtyqpen jýrgizip, kelisimshart sharttaryn qogham aldynda týsindirip, tәuekeldi әdil bólisui qajet.

Últtyq sana jәne qyraghylyq

Babalarymyz «Jau joq deme – jar astynda» dep beker aitpaghan. Áriyne, Qytay bizge ashyq jau emes – kerisinshe, býgingi qatynasymyz dostyqqa jәne ózara syilastyqqa qúrylghan. Biraq alysty boljau – aqyldylyqtyng belgisi. Qytay investisiyasy biz ýshin paydaly boluy ýshin últtyq mýdde bәrinen biyik túruy tiyis.

Qazaqstangha sayasy sauattylyq, ekonomikalyq úqyptylyq jәne ishki birlik auaday qajet. Biz syrtqy kapitaldy qabylday otyryp, óz naryghymyzdy, strategiyalyq aktivterimizdi, kadrlyq әleuetimizdi qorghauymyz kerek. Sonda ghana kópvektorly sayasat – Elbasy bastaghan beybit damu baghyty – shynayy jemisin beredi.

Eng bastysy: kez kelgen investisiya, kez kelgen seriktestik últtyq egemendikke qauip tóndirmeui tiyis. Qytaymen de, basqa eldermen de ashyq, әdil, teng seriktestik ornatu – bizding basty missiyamyz.

Quat Qayranbaev

Abai.kz