Resey MemDumasynyng ýsh deputatynyng sandyraghynan keyin qazaq jerine kóz sýzu dogharyldy ma desek, reseylik BAQ «orys mýddesining mәngilik» ekenin tanytatyn jariyalanymdardy odanda beter ýdete týsti. Sonyng biri lenta.ru mediabasylymyndaghy «Shekten asu Kenestik ótken shaq turaly bir auyz sóz Resey men Qazaqstandy qalaysha jýz shayystyrdy//Pereshly granisy Kak fraza o sovetskom proshlom mojet possoriti Rossii y Kazahstan» atty maqala otqa may qúya týsti.

Endi sayasatker, Euroaziya saraptama klubynyng basshysy Nikita Mendkovich degen suqittyng qalamynan shyqqan maqalany Abai.kz oqyrmandaryna audaryp úsynyp otyrmyz.

2020 jyldyng sonyndaghy Resey men Qazaqstan arasyndaghy aimaqtyq jýz jyrtysu әlemdik oqighalardyng tasasynda qaldy. Búl jýz shayysugha reseylik deputattyng ortaaziyalyq memleketterding kenestik kezeni turaly aitqanyndaghy, barsha qazaqqa memleket retinde «KSRO syiy» tartu etilgeni boldy. Osy bir auyz sóz naghyz halyqaralyq janjalgha ainalyp, qazaq sayasatyndaghy damu ýstindegi bizge qauipti ýrdis kórinis berdi. Arnayy «Lenty.ru» ýshin Euraziya saraptama klubynyng basshysy Nikita Mendkovich oryn alghan jaghdaydy aqyl tarazasyna salyp, nelikten dәl qazir Qazaqstan tarihyna qatysty búnday ashyq mәlimdeuler jasudyng qajeti joqtyghyn týsindirip bere aldy.  

Sonshama alys tarih emes 

Reseylik deputat Nikonov «Bolishaya igra» telebaghdarlamasynda «Qazaqstan jeri – Resey men Kenes Odaghy tarapynan ýlken syilyq» dep mәlimdegen bolatyn.   

Qarsy shabuyl kóp kýttirmedi. Syrtqy ister ministrining orynbasary Marat Syzdyqov osy aitylghan pikirge qatysty shara qoldanudy talap etti. Ám Resey men Qazaqstannyng odaqtastyq qarym-qatynasyna syzat týsiretinen basa aitty. 

Bir qaraghanda últtyq namysqa tiyetin әdettegi oqigha siyaqty bolyp kóringenimen, búl kiykiljinning astarynda biraz dýnie búghyp jatyr. Nikonovtyng aitqan sózining mәn-maghynasy Qazaqstan basshylyghynyng resmy ústanymymen, tipti keybir ortaaziyalyq respublikalardyng zannamalarynyng qaghidattarymen sәikesedi.  

Óz memleketining kóneligine degen senim kez kelgen qoghamdy shattandyryp, túraqtylyq sezimin syilaydy. Qazaqstanda zamanalyq memlekettilikting bastau kózi turasynda qily pikirler oryn aluda. Osy mәninde, Altyn Orda auyzgha alynyp, 2015 jyly respublikada dýrkirey toylanghan Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy oigha oralady. Biraq, ókinishke oray, kóne qazaqtardyng kim bolghandyghy turaly tolyq aiqyndylyq joq. Keybir zertteushiler «qazaq» sózi «erkin» nemese «kóshpeli» degendi bildiredi deydi. Búl ataumen kezinde mysalgha qúmyqtar da qylang berdi. 

Sol sebepti de Elbasy atanghan Qazaqstannyng Túnghysh preziydent Núrsúltan Nazarbaevta talay mәrte zamanalyq Qazaqstannyng memleket qúruda kóne tamyry bolmaghandyghyn  sóz etti. 

Búl orayda Nikita Mendkovich Elbasynyng Týrkiyada 2012 jyldyng 12 qazanyndaghy: «Posle togo, kak v 1861 godu byl ubit posledniy kazahskiy han, my byly koloniey Rossiyskogo sarstva, zatem Sovetskogo Soyza. Za 150 let kazahy edva ne lishilisi svoih nasionalinyh tradisiy, obychaev, yazyka, religii… Vashi  predki, uhodya s istoricheskoy rodiny, iz Turkskogo kaganata, zabraly s soboy nazvanie turkskogo naroda» degenin esten shygharyp alady.

Kenestik dәuir siyapaty 

IYә, dәl qazirgi shekarasy boyynsha Qazaqstan jaqynda ghana ómirge keldi. 1925 jylgha deyin búl aumaq KSRO qúramyndaghy RSFR qarauyndaghy astanasy Orynbor sanalatyn Qyrghyz AKSR edi. 

Búl avtonomiyagha dәl qazir Soltýstik Qazaqstan oblysy atanghan Resey imperiyasynyng búrynghy Omby guberniyasynyng birqatar ýiezderi kirdi. Búl orayda  Nikonov Soltýstik Qazaqstanda qazaqtar qonystanbaghan dep mýldem qatelesedi. Qazaqtar ol jerde azshylyqta boldy. 

1926 jyly búrynghy Omby guberniyasynyng 37% túrghyndaryn etnikalyq qazaqtar qúrasa, 56 payyzy orys, ukrain jәne belorustardyng ýlesine tiydi. Keyin RSFSR qúramyndaghy Kazak (Kazah) AKSR qúryldy. Onyng shekarasy men әkimshilik bólinisi Býkilreseylik ortalyq atkom sheshimimen 1935 jyldyng 31 qantarynda týbegeyli anyqtaldy. Qazaqstan ózining jeke odaqtas  respublika mәrtebesin 1936 jyldyng 5 jeltoqsanyndaghy kenesterding Býkilodaqtyq sezinde aldy. Yaghni, shyn mәnisinde zamanalyq Qazaqstannyng shekarasyn kenes ýkimeti bekemdep berdi.

Búnyng bәri BÚÚ moyyndalghan... 

Postkenestik Resey 1992 jylghy 16 shildedegi jәne 2005 jylghy 18 qantardaghy dostyq kelisimsharttar boyynsha Qazaqstan shekarasyn resmy moyyndady. Újymdyq kelisimshart boyynsha osy bekemdelgen shekara boyynsha Qazaqstannyng tәuelsizdigi men tútastyghyn saqtau ýshin ózine mindetteme alghan bolatyn. 

Osy kezge deyin Qazaqstannyng SIM osy tarihy faktini joqqa shygharushylargha qatysty esh narazylyq bildirgen emes. Núr-Súltannyng reseylik deputatqa qatysty búl jolghy búqan-talqan boluynyng mәnisi syrtqy emes, ishki sayasattan tuyndap otyr.  

Ishki tolqu

2021 jyldyng 10 qantarynda Qazaqstanda parlament saylauy ótedi. Auysymsyz jeke dara biylep tóseushi «Núr Otan» partiyasy óz reytingisining óskenin mәlimdeude, búl elde balamaly saualnama jýrgizuge mýldem tyiym salynghandyqtan, mәlimdelgen nәtiyjening shynayylyghy dau tughyzady. Qazaq jәne reseylik sayasattanushylar Qazaqstandaghy qoghamdyq kónil tolmaushylyqty sóz etude. Tipti ereuildik kónil-kýy turasynda qazirgi preziydent Qasym-Jomart Toqaev ta joqqa shygharmaydy.

Osy kónil-kýidi oppozisiya sәtimen paydalanyp, dauys beruge óz zәbinin tiygizbekshi. Oppozisiyanyng týp tamyry men eng belsendi bóligi bolyp tabylatyn Qazaqstandyq últshyldar aldyn ala saylaudyng eshbir nәtiyjesin moyyndamaymyz dep mәlimdep, dauys beru kezinde býkil elde boy kórsetuler әreketin bastaymyz dep uәde etti. Barynsha radikaldy belsendilerdi tútqyngha aludyng bastaluy, biylikting búghan bey-jay qaramaytynyn tanytady.

Mine, tap osy jaghdayda amerikashyl jәne últshyl toptarmen búlghaqtay oinau bastaldy. Mysalgha, «Núr Otannyn» partiyalyq tizimine dau-damayly 1930-shy jylghy ashtyqty «qazaqtargha jasalghan genosiyd» dep tanu memorandumynyng avtory bolyp tabylatyn jәne AQSh Memdep-i men Qauipsizdik Kenesi qabyldaghan amerikashyl «Jana Qazaqstan» partiyasynyng basshylarynyng biri belgili últshyl Aydos Sarym endi. 

Reseylik deputat Nikonov mәlimdemesi tóniregindegi aiqay-shudyng órbuin últshyldar men Batysqa arnalghan dabyl dep tanuymyz kerek. Radikaldar últtyq namysqa qol súqty degendi betke ústasa, óz kezeginde AQSh biyliktegi rejim Mәskeuden irge ajyrata bastady dep úghynady. Biraq últshyldar eshbir mәmilege kelmeymiz dep mәlimdedi. 

Sayatsatker-últshyl Dosym Satpaev әleumettik jelide óz elining SIM kenestik «syilyqqa» qatysty beyqamdyghy ýshin jerden alyp, jerge saldy «Kez kelgen jaghdayda tәuelsizdikti qorghau ýshin alghashqy qadam jasau kerek. Kelesi qadam Qazaqstannyng әueli EAEO shyghu, odan song ODKB qatysudy mýldem dogharu»,- dep mәlimdedi. Belsendining pikirinshe býgingi biylikting túsynda búl mýldem mýmkin emes.

«Elde basqarushylyq haosy oryn alyp, biylikke degen senim daghdarysqa úshyrady… Jaghday tura Kenes Odaghy tarauynyng aldyndaghyday mezetke úqsas. Biylik qansha jerden tyrysqanymen el búrynghyday bola almaydy. Qoghamdyq sananyng almasuy oryn ala bastady», - dep ses kórsetedi tap osy Satpaev ózining v interviu «Biy-biy-siy» bergen súhbatynda.

Ontayly nysana

Búnday mәlimdeuler onsha qauipti kórinbeydi, batysshyl últshyldar Qazaqstanda azshylyqta. Respublikanyng ýshten biri reseyshil kónil-kýidegilerden túryp, olardyng basym kópshiligi Vashingtonmen baylanysty bolghanda ne shektep, ne mýldem toqtatu kerek dep sanaydy.

Qazaqstandyqtardyng 74%-y reseyshil kónil-kýidegilerden túrsa, OpenMind jýrgizgen saualnama boyynsha el túrghyndarynyng 64,5 payyzy AQSh baylanysty azaytu kerek dese, tek 27 payyzy ghana terendete týskenin qalaydy. Onyng ýstine reseyshil elektorat Qazaqstannyng EAEO men ODKB engenin qoldaydy. Aradagha kelispestikterge esh qaramay, Reseymen terezemiz teng dep sanaydy. Reseyshil kópshilikke qaramay, respublikanyng últshyl bóligi men sayasy elitasy jaulyq pighylda. Últshyldar óz opponenterining kózqarastaryn ózgertui ýshin baryn salyp әlekke týsip jatpaydy, kerisinshe olardy basyp-janyshtaghylary keledi. Ám biylik osy ahualdy ishki sayasatta ústanugha qúlyq qoyyp otyr. 

Reseymen biriguge shaqyrghan jәne Qazaqstannyng últ sayasatyn synaghan belsendi Ermek Taychiybekov qamaugha alyndy. Donbas baryp, DNR men LNR qoldaghandary ýshin Evgeniy Vdovichenko men Ivan Dubovskiy týrli merezimge bas bostandyqtarynan aiyryldy.

Almaty túrghyny Saltanat Tashimova jýrgizushimen oryssha sóileskeni ýshin soqqygha jyghyldy. Jyghylghangha júdyryq degendeyin, sot oghan tóbeleske qatystyng dep aiyppúl salyp, sot keyin әleumettik jelide aq qarghagha ainaldy. 

Últshyldar orys tilining resmy mәrtebesinen aiyru ýshin nauqan jýrgize bastady, biylik búl jaghynan olardyng qolyn qaqqan joq. Ózimiz syr tartqan Qazaqstannyng orys tildi túrghyndarynyng biri әleumettik jelde sayasatty sóz etuden bas tartqandyghyn ashyp aitady. Belsendi blogerge qylmystyq aiyptar taghylyp, radikaldar tarapynan qoqan-loqqy kórsetiledi. Al, últshyldargha ne aitam dese de erik berilip qoyghan. 

Bizge auyz ashugha bolmaydy. Al, biylikting bóltirigi últshyldargha bәrin aitugha bolady. Búryn búnday kiykiljinder nege eleng etilmedi? Ádettegidey eki el arasyndaghy basbúzarlyq dep qana sanala salatyn. Osy jazda mәselen, preziydent Toqaev orys tili jәne onyng mektep pen joo rólin arttyru jayyndaghy sayasattyng ózgeretinine qatysty mәlimdeme jasady.

Endi mine, býirektken siraq shygharyp, Qazaqstannyng SIM ashugha bulygha mәlimdeme jasap, elde antiyreseylik kónil-kýy qalyptastyryp otyrghan jayy bar. Búl ainalyp kelgende resey tarapynan memleketaralyq qarym-qatynastaghy problemalargha jiti nazar audarugha әkep soghady. Osy orayda Qazaqstandaghy AQSh biozerthanasyn aitsaqta jetip jatyr. Qazaq biyligi týlkibúlangha salyp, uәde bergenimen jauyp tastaugha naqty qadam jasamay otyr. Dәl osynday eske salular kele jatqan saylau qarsanynda reseyshil kópshilikke qazirgi biylikti qoldata qoyar ma eken?..

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz