I bólim: Abaydyng Senatqa jazghan haty

II-bólim: Abay jәne Álihan

Derekkózderindegi Abay kitaphanasy

Abay kitaphanasy degende, Abaydyng aqyn shәkirti Kókbaydyng esteligi esimizge týsip otyr. Kókbay: «Abay shyn maghynasyndaghy músylman edi. Biraq, músylmanshylyghy molda, qoja aityp jýrgen syrty sopy músylmandyq emes, ýlken synmen, tereng oimen óz jýregimen tapqan músylmandyq bolatyn. Bergi jerlerdegi kitap sózi, molda sózi, sharighat joly degenning barlyghyna synmen qarap, dinning negizin, maqsat baghytyn ghana alyp, osyny din qyp qoldanghan.

Onyng onan song jalpy músylmanshylyq jolyndaghy ýlken ghúlamalar jazghan iri sózderding barlyghyn da biletin. Bәrinen óz túsyndaghy ýlken moldalardyng qaysysymen bolsa da qatar týsetin maghlúmaty bar-dy», – dey kelip: «Abay Europa ghalymdarynyng iri fәlәsapasymen jazylghan kitaptaryn oqyghanda, ózining boyyndaghy oi-pikirlerining irge negizin analargha onay berip otyrghan joq. Júrtqa ósiyet qylyp, ózge sózin mysal qylyp sóilegende, әrqashan óz aqylynyng eleginen ótkizip alyp aitushy edi. Sondaghy kóp nasihattyng týpqazyghy: Adamshylyq, aqtyq, әdilet bolsa, osynyng barlyghyn da músylman dinining dóngelegine әkelip bir shalyp ketip otyratyn», – deydi. (M.Áuezov jazbasyndaghy Kókbay aqsaqaldyng esteligi. M.Áuezov. 168-bet. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Almaty, «Sanat» 1997 jyl)

Abay kitaphanasynyng atyn atap, týsin týstemese de, Abay shygharmashylyghyndaghy Batys pen Shyghys oy tolghamdarynyng jalpy kólemi – Kókbay aqsaqaldyng esteliginde oqshau túrghan biyikterdey bolyp, kózge anyq angharylyp túr.

Dj.Kennan, Á.Bókeyhan, M.Áuezov enbekteri arqyly Abay kitaphanasynyng batys bóligining kólemi bizge birshama belgili bolsa da, Abaydyng Shyghysy turaly naqty derekter joq.

Tek qana M.Áuezovtin: «Medresening tynysy auyr, tar ghalamynda, qasang tәrbiyesinde jýrgen shәkirtting shyn sýietin jandary – Nizami, Saghdi, Qoja Hafiyz, Nauai, Fzuly siyaqty qazirgi shyghystyq, sovet elderimizding eski klassik aqyndary bolghan», – dey kelip: «Medresede tek sopylyq mistikagha baulityn Yassaui, Baqyrghani, Sofy Allayar siyaqtylardy ózine ýlgi etpey, olardan sau bolghany – maqtarlyq sipat», – dep. (M.Áuezov. 35-36-better. Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly. Monografiya. T20. Almaty, «Jazushy» 1985 j) Kenestik iydeologiyanyng betine tike kele almay, Shyghys klassikterin «shyghystyq sovet elimizding eski klassikteri» dep, olardy ishtarta tanystyryp, sofylyq aghymdaghy Yassaui, Baqyrghani, Sofy Allayarlardy «sofylyq mistikagha baulidy» dep synaghan bolyp, Abaydyng Shyghysyna jol núsqaydy. Naqty deregin emes, baghdaryn ghana aitady.

Abaydyng Shyghysyn taldaghan M.Áuezov – Abaydyng «Qor boldy janym», «Kózimning qarasy» sekildi ólenderi Nauay men Fzuliyge elikteuden tughan dep, Abaydyng jas shaghynda jazghan «Álifbi» ólenin Nauaidyng «Char – diuanymen» salystyra taldap, Abaydyng Shyghysyna jol núsqasa da, Abay kitaphanasynyng shyghys bóligining naqty deregi turaly sóz qozghamaghan.

Aqyn shygharmashylyghyndaghy morali filosofiyasy – onyng jogharyda aty atalghan shyghys klassikterimen qatar Ál-Farabiyding «Qayyrymdy qalanyng túrghyndary», «Meyirimdi qalanyng hakimderi» sekildi filosofiyalyq enbekteri men sopylyq ilimning bastauynda túrghan Qoja Ahmet Yassauiydin, Sýleymen Baqyrghaniyding jәne imam Ghazaly men onyng shәkirti Shihabeddin Marjany enbekterinen bastau alghandyghy onyng «imanigýldi», «tolyq adamdy» nasihattaytyn «Abay ilimi» arqyly kózge anyq kórinip túr.

Bir sózben aitqanda, «Abay ilimi» – Shyghystan yaghni, islam dinining «Sopylyq» ilimi men Ál-Farabiyding filosofiyalyq oilarynan tamyr alady. Búl – anyq. Sondyqtan da, Abaydy – Shyghystyng úly oishyldary Ál-Farabiydin, Qoja Ahmet Yassauiydin, Ahmet IYginekeydin, Has-Hadjip Balasaghúnnyn, Sýleymen Baqyrghaniydin, Imam Ghazaly men keshegi Shihabeddin Marjaniyding jolyn jalghastyrushy úlama oishyl dep týsingenimiz abzal. Ol adamgershilikti, moralidyq filosofiyany barlyq nәrseden joghary qoydy. Dindi senim әri tәrbie qúraly dep eseptegen Abay, «Imanigýldi», «Tolyq adamdy» nasihattay kele, túlghalyq sanany jogharghy dengeyge kótere otyryp, oi-sanany týzeumen qoghamdy,sharuashylyq bolmystyng barshasyn ózgertip, týzeuge bolady degen tújyrym jasaydy.

Qalay desek te, shygharmalarynyng ózegi bolghan moralidyq filosofiyanyng ruhany bastauyn Abay Shyghystan aldy. Búl – anyq!

Biz Abay kitaphanasynyng shyghys bóligin – Abay shygharmalaryndaghy morali filosofiyasynyng tәrbiyelik mәni arqyly baghalaugha tiyispiz.

Shyghys bóligindey emes, naqty derekter arqyly belgili bolghan Abay kitaphanasynyng batys bóligi bizge birshama aiqyn. Amerikanyng jazushy әri jurnaliysi Dj.Kennan men Á.Bókeyhan jәne M.Áuezovterding Abay kitaphanasy haqyndaghy derekterinde Abaydyng orys klassik jazushylarymen qatar aghylshyn filosof-ghalymdary Milli, Bokli, Dreper, Darvin enbekterimen jaqsy tanys bolghandyghy anyq jazylghan. Biz búl jerde Abaydyng «Duniyagha kózimdi ashqan Mihaeliys» degen sózin joqqa shygharudan aulaqpyz.

Abay nege aghylshyn filosoftary men ghalymdarynyng enbegin qúnygha oqydy? Sebebi, XVIII-XIX ghasyrlardaghy Úlybritaniya – «Ghylym kimning qolynda bolsa, kýsh sonyng qolynda», – degen tәmsilding aighaqty dәleline ainaldy.

Óz zamanynda, әlemdik geo-sayasy jaghdaydy tereng týsingen Abay enbekterindegi tәrbie men moralidyq filosofiya bastauy Shyghystan alynsa, qoghamdyq syny pikirler men adam ómirindegi ghylymnyng iygi әserin Abay Batystan aldy. Mine, osy tústa Shyghys ilimi men Batys bilimin teng mengergen Abay «adam balasynyng paydasy ýshin әrbir isting sebebin izdeytin» (38- qarasóz)  hәkim dәrejesine kóterilip, óz zamanynyng eng bilimdi adamdarynyng aldynghy sapynda túrdy.

Qogham damuynyng kilti ghylymda ekenin erte týsingen aghylshyndar 1660 jyly «Tabighat turaly bilimdi damytudyng London korolidik qoghamy» (Londonskoe korolevskoe obshestvo po razvitii znaniy o prirode) degen ataumen Úlybritaniya Ghylym akademiyasynyng negizin qalady. 1662 jyly Úlybritaniya korolidik hartiyasy Britan ghylym akademiyasyn óz jarghysymen resmy týrde bekitti.

Sol tústaghy Úlybritaniya Ghylym akademiyasy óz jarghysyndaghy «Eshkimning sózi emes, tek dәlel men tәjiriybe» degen úrandy tu etip ústady. Úlybritaniya Ghylym akademiyasynyng negizgi maqsaty: Qoghamnan tys, shynayy ómirge juyspaytyn, sholostikalyq Aristoteli filosofiyasy men shirkeuding diny uaghyzdaryn joqqa shyghara otyryp, tabighat pen qoghamdy naqty tәjiriybe arqyly zertteu boldy. London korolidik Ghylym Akademiyasynyng dәl osy úrany men maqsaty –Úlybritaniyada ghylymnyng damuyna jaghday jasay otyryp, britan qoghamynda burjuaziya men ónerkәsipting damuyna iygi әserin tiygizdi jәne kapitalistik qatynastardyng ornyghuyn jyldamdatty. XVII ghasyrdyng II jartysynan bastap Úlybritaniyada keme jasau men tenizde jýzu isi, qoghamdyq jәne jaratylystanu ghylymdary damy otyryp ýlken jetistikterge jetti de, Úlybritaniya «әlem qojasyna» ainaldy.

Úlybritaniyada ghylymy jetistikter arqyly bayyp, tarih sahnasyna shyqqan últtyq burjuaziya – búghan deyin inkvizasiya soty arqyly qoghamdy túnshyqtyryp damytpay, memlekettik mәselelerding barlyghyn óz baqylauynda ústap kelgen shirkeudi, aghylshyn qoghamyna әmir jýrgizu mýmkindiginen aiyrdy. Búl – Úlybritaniya ghylymynyng onan әri qaryshtap ósuine jaghday jasady. Bir sózben aitqanda, XVIII-XIX-ghasyrlardaghy Britan qoghamyndaghy ghylymnyng órkendep ósui – qoghamdyq damu men órkeniyetke jetuding negizgi tetigine ainaldy. Búl jaghday – ghylym jetistikterin tu etken adamzat qoghamyndaghy «Jana tarihtyn» bastaluyna sebepker boldy.

Djordj Kennan, Álihan Bókeyhan, Múhtar Áuezov enbekterinde kórsetilgendey, adamzat órkeniyetindegi «Jana tarihtyn» betin ashqan  Milli, Bokli, Dreper sekildi  aghylshyn ghylymy ókilderining enbekterimen Abay týgel tanys bolghan. Búl atalghan ghalymdardyng enbekteri – shartty týrde aitqanda, Abay kitaphanasynyng «batys» bóligin qúrady.

XIX ghasyrdyng II jartysyndaghy Úlybritaniya ghylymyndaghy Milli, Bokli, Liuiys, Dreper, Spenser sekildi «ong yqpaldy filosofiya» (pozitivnaya filosofiya) aghymynyng ókilderi: Qogham men tabighatty zertteu – bireuding aitqan sózi nemese, óz oiyng men qiyalyng boyynsha emes, naqty tәjiriybe arqyly jýzege asugha tiyis deytin tanymdyq baghyttaghy ústanymdy ústandy. 1856 jyly jazylyp bitip, 1861 jәne 1875 jyldary Reseyde orys tilinde jaryq kórgen Djon Dreperding «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy», (Istoriya umstvennogo razvitiya Evropy) Charliz Darvinning 1859 jyly jaryq kórgen «Týrlerding shyghuy», (Proishojdeniy vidov) 1857 jyly jariyagha shyqqan Genry Tomson Bokliding «Angliya órkeniyetining tarihy», (Istoriya sivilizasiy Anglii) enbekterimen ózin bilimdimin, mәdeniyettimin dep esepteytin ziyaly qauym ókilderi týgel tanys bolugha mindetti bolghan. Sebebi, búl atalghan ýsh enbek – XIX ghasyrdyng II jartysyndaghy kýlli ghylym men órkeniyetting baghyt-baghdaryn aiqyndaugha múryndyq qana bolghan joq, búl atalmysh enbekter sol kezendegi әlemdik ghylymnyng damu baghyttarynyng naqty kórinisi de bolatyn.

Osy ýsh enbekting ishinde Dreperding «Evropanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» men  Bokliding «Angliya órkeniyetining tarihy» enbekterimen Abaydyng tanys bolghandyghy haqynda Dj.Kennan men Á.Bókeyhan enbekterinde naqty aitylyp ótken.

Al, M.Áuezov Abaydyng Ch.Darvin enbegimen de tanys bolghanyn atap ótedi. (Qaranyz: M.Áuezov. 52-bet. Abay (Ibrahiym) Qúnanbayúly. Monografiya. T20. Almaty, «Jazushy» 1985)

Dj.Kennan, Á.Bókeyhan, M.Áuezov enbekterindegi «Abay kitaphanasy» haqyndaghy pikirlerge sýiene otyryp aitar bolsaq: Abay XIX ghasyrdyng II jartysyndaghy  kýlli ghylym men órkeniyetting baghyt-baghdaryn aiqyndaytyn әlemdik dengeydegi enbektermen týgel tanys bolyp qana qoymay, ózining ghylymgha sýiengen oilaryn «Ghaqliyat» degen ataumen qaghaz betine de týsirip otyrdy. Jogharyda atap ótkenimizdey, Abay enbekterindegi moralidyq filosofiya bastauy Shyghystan alynsa, ghylymnyng adamzat órkeniyetindegi jetekshi róli men qoghamgha degen jeke túlghalyq syny oilar bastauyn Abay Batystan aldy. Qalay desek te, shyghys ilimi men Batys bilimin teng mengergen Abay, óz zamanynyng eng bilimdi adamdarynyng aldynghy sapynda bolghany anyq.

Abaydyn: «40-qa taman kelgende kóp oqymystylardy oqyp, batysym – shyghys, shyghysym – batys bolyp ketti», – dep aitqan kezi bәlkim, Abay ómirining osy túsy bolar.

Abay «batysym – shyghys, shyghysym – batys boldy», – degende, óz basyndaghy pikir ózgeristerin ghana aityp otyrghan joq. Biz búl jerde «shyghystyq» nemese «batystyq» dep atalatyn týsinikterden arylghan, barlyq mәselening týpnegizi tútasa bitken bir ghana әlem ekenin ghylym arqyly tolyq týsinip, әlemdik dengeyge kóterilgen oy alyby, hәkim Abaydy kórip otyrmyz.

Abay kitaphanasynyng batys bóligindegi Dreperding «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» men Bokliding «Angliya órkeniyetining tarihy» enbegi aitpaq oiymen iydeya jóninen óte úqsas, tamyrlas enbekter.

1856 jyly Dreper «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» jaryq kórgende: «Búl enbekti jazugha Bokliding «Angliya órkeniyetining tarihy enbegining әseri bolghan joq», – dep jazghan-dy. Dese de, Dreper men Bokli enbekteri iydeya jaghynan kóp jaghdayda bir-birine óte úqsas. Sebebi, ekeui de Úlybritaniyany órkeniyetke jetkizgen – ghylym degen oi-ústanymda boldy.

Dj.Dreperding «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» enbegi eki tomnan túrady. Birinshi tomynda avtor ejelgi dýnie men orta ghasyrlyq órkeniyetke toqtalyp, halyq adam sekildi tuady, eseyedi, odan song qartayyp óledi degen Dreper: «Europa tabighattan tys kýshterge senip, damudyng alghashqy satysynda túrghanda, Aziyada ghylym damyp, olar kýkirt qyshqylyn oilap tauyp, medisinada himiyany paydalandy», – dey kele: «Aziya – órkeniyet besigi», – dep jazdy.

Qazirgi Europosentristik kózqarastaghy ghalymdar ejelgi dәuirdegi Aziya órkeniyetin moyyndamay: «Órkeniyet Europadan bastau aldy», – dese, XIX ghasyrdyng II jartysyndaghy aghylshyn oishyly Dreper: «Aziya – órkeniyet besigi», – dep ashyq moyyndaghan.

«Europanyn  aqyl-oyynyng órkendeu tarihy» kitabynyng ekinshi tomynda avtor XIX ghasyrdaghy ósip-órkendegen Europa turaly aita kelip, adamdar bilim arqyly ghylymdy iygerip, olarda din men menshik qúqyghy saqtalsa, búl – Europa elderining múnan әri ósui men órkeniyetining kepili degen tújyrym jasaydy.

Dreperding «Europanyng aqyl-oyynyng órkendeu tarihyna» kenirek toqtalyp otyrghan sebebimiz: «Úlybritaniya órkeniyet pen damudyng biyik shynyna ghylym arqyly jetti», – degen oidy tu etip ústaghan avtor enbegindegi aitylghan oidyng negizgi iydeyasy – ghylymdy nasihattau. Mýmkin, Dreper enbegining әseri, mýmkin, basqa jaghday... Qalay desek te,  últtyq damu men órkeniyet kilti ghylymda ekenin Abay óte tereng týsindi. Sondyqtan da: «Ghylym Allanyng bir sipaty, ol haqiqat. Alla Taghalada bolghan qúdyret – ghylym hәm raqmet», – dep, (38-qarasózi) adam balasynyng «asyq» bolatyn, «qashyq» bolatyn da bes nәrsesinen búryn ghylym tabu kerek degen oidy nasihattap: «Ghylym tappay maqtanba», – degen Abay, ghylymdy bar jәidan joghary qoydy.

Qúrandy tәpsirleytin din ghylymy: «Alla bireu. Alla múnsyz. (Ár nәrse oghan múqtaj) Ol tumady da, tuylmaydy. Ári oghan eshkim teng emes», – degen «Yqylas sýresindegi» oidy negiz etip: «Alla turaly tereng oilanba. Allanyng jaratqandary arqyly Allanyng qúdiretin tany, oghan bar bolmysynmen sen», – dese,

Abay:

Kónilge shәk, shýbәli oy almaymyn

Sonda da ony oilamay qoya almaymyn.

Aqyldyng jetpegeni arman emes,

Qúmarsyz qúr mýlguge toya almaymyn, – dep, shәk keltiretin, shýbәli oidy oilamaymyn, Allagha senemin biraq, senu ýshin oilanamyn, – dep Jaratushy Haq Taghala Allany aqylmen týsingisi keledi.

«Siz, Ámәntu billahy kәma huә by ismayhy ua sifatihy dediniz» (Qúdaygha, onyng esimderi men sipattaryna iman keltiremin 38-qarasózi.), – degen Qúran sýresin ózining 38-qarasózinde dәlel retinde ústanghan Abay, Allanyng ózine tәn Hayat- tirshilik, tiri bolu, Ghylym, qúdiret-kýsh, Basar – kóru, Kórushi, Sәmigh – estu, Estushi, Irada – tileu, Kәlәm – sóz, Tәkin – boldyru sekildi sipattaryn atap: «Eger de, ol sipattar birlәn, taghriflamasaq bizge maghrifatulla (Allany tanu) qiyn bolady», – dep, (A.Qúnanbaev. 188-189-better. Shygharmalarynyng tolyq jinaghy. 38-qarasóz. Ekinshi tom. Almaty. «Ghylym» 1977) búl atalghan segiz sipattyng ishinen Ghylym men Qúdiretti ekshep, bólip alyp Allany Ghylym arqyly jәne onyng segiz sipaty men onyng 99 esimi arqyly tanuymyz kerek degen oy ústanymyn úsynady. Biz múny barlyq jaydan ghylymdy joghary qoyghan Abaydyng iydealistik túrghydaghy metafizikalyq kózqarasy dep týsingenimiz jón. Dәl osynday oy ústanymyn Abaydan ózge birde-bir Shyghys ghúlamasy aita alghan joq. Sondyqtan da biz qazir Abaydy – shygharmalaryndaghy filosofiyalyq oilary men «imany gýldi», «tolyq adamdy» nasihattaytyn Qúran-Kәrim negizinde tәpsirlengen «Ghaqliyat-Tastiqat» ghylymy traktaty arqyly әlemdik dengeyge kóterilgen Shyghys ghúlamasy dep qabyldaghanymyz jón.

Ghylymdy «adamnyng ghylymy», «Allanyng ghylymy» dep ekige bólgen Abay – «Allanyng ghylymy» dep ruhany dýnie baylyghyn negiz etken morali mәselesin aitsa, «adamnyng ghylymy» dep – «әr nәrsening týbin, hikmetin bilmekke yntyqbirlәn tabylatyn kýlli qúpiyanyng kilti», – (38-qarasózi) adam ómirindegi ghylymdy aitady.

«Abay ilimindegi» ruhany baylyq – «Alla ghylymy» dep atalatyn filosofiyalyq – morali mәselelerining negizi Shyghystan keldi desek te, adam ómirindegi ghylymnyng rólin Abay Batystan aldy.

Sonymen, Haqty tanyp, bir Allagha qapysyz senetin bilimdi hәm ghylymdy ruhany túrghydan jan-jaqty jetilgen Abay ilimindegi «tolyq adam», búl – Shyghys pen Batys qúndylyqtaryn teng iygergen әlemdik túlgha. Bizding oiymyzsha, Shyghys ilimi men Batys bilimin tolyq iygerip, ruhany túrghydan jan-jaqty jetilgen Abay – óz zamanynda tolyq jetilgen «kemel adamnyn» birden-bir ýlgisi boldy. Abaydyng jan-jaqty bilimdarlyghyn sóz etetin estelikter óte kóp. Sonday estelikterding biri Abaydyng aqyn shәkirti Kókbay aqsaqaldyng esteligi.

Kókbay aqsaqal óz esteliginde bylay deydi: «Sonymen keyingi jaldarda Semeyge Missioner degen kisi kelip, músylman dinin qorghaushy molda, imamdar bolsa, sóilesemin dep izdegende, Semey qalasyndaghy músylman oqymystylarynyng barlyghy aralarynan bir auyzdan Abaydy saylap shygharyp, Sergeyden jenilmey óz dinining әbýiirin aman saqtap shyghuyna meshitke jiylyp minәjәt qylyp, Abaygha bata berip, tilek tilep jóneltken. ...Abay barghanda Sergey din jayynda talas jasamay, birer nәrselerdi súrap jәne artynan jәy әngimege ketse kerek. Búl mәjiliste Abay din jayynan qanshalyq sóilesip, qanshalyq talasty, ol arasyn men tolyq bilmeymin. Biraq, artynan Abaydyng ózinen súraghanda azyn-aulaq aitqany: «...Sergey din jayynan az sóilesti de, jalpy ghylymy әngimege týsip ketti. Sonan song men de din jayyn qayta qozghagham joq», – dedi.

Búl mәjilis turaly taghy bir esimde qalghan nәrse: osy sóilesetin kýni Sergeyding qasynda Semeyding kóp poptary bar eken. Solardyng keybireuleri bir әredekte músylman dinining úsaq mәseleleri turaly Abaymen daulasqysy kelse kerek. Sonda Sergey: «Sender qoyyndar, Ybyrayym Qúnanbaev senderding tising batatyn kisi emes», – dedi deydi. (M.Áuezov. 168-169-better. Abaydy bilmek paryz oily jasqa. Abay turaly Kókbay aqsaqaldyng estegileri. Almaty, «Sanat» 1997.)

Aqiqatyna kelgende, Abay kitaphanasynyng derekkózderi anyq aitylmasa da, Batys pen Shyghysty teng mengergen bilimdar Abay beynesi Kókbay esteliginde bar qyrynan aiqyn beynelengen.

Ýshinshi bólimning sony. Jalghasy bar...

Núrghaly Mahan

Abai.kz