Áriden tartsaq, qazaq halqynyng tarihy qújattarda naqty tanbalanghan azamattyq tarihy songhy myng jarym jyldy qamtidy. Ejelgi týrik dәuirinen beri tartyp, Altyn Orda zamanyna úlasqan úlystar tarihyna ýnilsek, búl da sala-sala.

Keyingi tariyhqa kóz jýgirtsek, 1221 jyly Shynghys han ýlken balasy Joshygha Ertisten Oral taularyna deyingi jerlerdi, odan әri batysqa qaray «monghol atynyng túyaghy jetetin jerge deyingi», ontýstikke qaray – Kaspiy men Aral tenizine deyingi jerlerdi berdi. Orta Aziyadaghy iyelikterinen Ámudariyanyn  tómengi jaghyndaghy audandar (Soltýstik Horezm) men Syrdariya kirdi. Áu basta  Joshy Ordasy  osylaysha qúrylghan bolatyn. Ákesi Joshygha 4000(tórt myn) jauynger berdi. Búl azghantay adam birte-birte jergilikti týrki halyqtarymen aralasyp, sinip ketti. Al Joshy úlysynyng Batu han basqarghan tústaghy tarihy kópke mәlim. Úlystyng shegi batysta Dnesterge deyin, shyghysta – Ertiske deyin bardy, soltýstikte onyng shegine Bulgar knyazidigi, ontýstikte – Soltýstik Kavkaz kirdi. Batu memleketining shekarasyna ontýstik-shyghysta Soltýstik  Horezm jәne Syrdariya ayaghyndaghy jerler endi.  Ordanyng ortalyghy Edilding ayaghynda, Batu saldyrghan Saray qalasynda boldy. Orys knyazidikteri Batugha tәueldi bolyp, alym-salyq tólep túrdy. Orys knyaziderin Altyn Orda handary bekitti. Keyin búl memleketti orystar jaghympazdanyp «Altyn Orda» atandyrdy. 

HV ghasyrda Altyn Orda ydyrap, ornyna jeti memleket payda boldy. Sol jeteuding biri Qazaq handyghy qalyptasyp, әbden kemeline kelgen tústa Altyn Ordanyng Edilden Altaygha deyingi úlanghayyr territoriyasyn iyelendi. Yaghni, Altyn Ordanyng múragerine ainaldy. Europadan, orys knyazidikterinen tartyp alghan joq, ózderining bayryghy jeri. Ata-babalarynyng qonysy.

Patshalyq Reseydi bylay qoyghanda, jetpis jyl boyghy kommunistik biylik zamanynda jekelegen últtardyng tarihyn jazudaghy eng basty maqsat – sol halyqtardyng tarihy bolmaghanyn dәleldeu edi. Búl әreketteri nәtiyjesiz ketken joq, búrmalanghan teris tarihty oqyta-oqyta ondaghy teris tәrbie tek orystyng ghana emes, qazaqtyng da sanasyn әbden ulandyryp, buynyna qúrt bolyp týsti. Sovettik tarih oqulyghy qazaq mal sonynda kóship-qonyp jýrgen әldebir tobyr, qoy qalay qaray jayylsa sonyng sonynan ere bergen deydi. Baghamdap qarasanyz, qazaqtan góri qoy aqyldy bop shyghady. Resey deputattary Nikonov, Fedorov, Jirinovskiyler sol jalghan tarihpen kóz ashqan, sonymen qarghadayynan susyndaghan jandar. Eseygende tarihy sanasyna eshtene qospaghandar.

Altyn Orda barlyq uaqytta orys knyazidikterin ashsa alaqanynda, júmsa júdyrghynda ústap otyrdy. Tiyisti salyghyn tóledi, knyaziderin Ordanyng hany bekitti. Bizding orta ghasyrdaghy aibyndy memleketimiz Altyn Ordanyng qútynyng qashuy Aqsaq Temirge baylanysty. Temir Toqtamys han túsynda Ordany 1389,1391,1395 jyldary ýsh qaytara shauyp, kýizeltip jiberdi. Ókshesi kóterilip, qúty qashqan, ydyraugha ainalghan Altyn Ordanyng irgesin qayta bekitip, bosqan halqyn qayta úiystyryp, qayyra el qatryna qosqan Er Edige edi. Edige qazirgi qazaq jerinde tuyp, qazaq jerinde ólgen, óz zamanynyng ozyq oily azamaty edi.

Edige әu basta Altyn Orda hany Toqtamystyng janynda boldy. Ordany onaltugha óz ýlesin qosty. Keyin aradaghy sózge ergen Toqtamys Edigening kózin qúrtudyng qamyn oilady. Basyn qayttaghan Edige Mәurenaqyrgha qashty. Temir 1391jylghy Altyn Ordagha qarsy ekinshi joryghynda sayasy bosqyn retinde barghan Edigeni ózimen birge ala jýrdi. Onyng osy sapary qanday ról atqarghandyghy jayynda tarihy derekterde aqqa qaramen bylaysha tanbalanghan: «Obnarujiv perepravu cherez reku, Timur ostanovilsya tam na nochi, a utrom pervogo radjaba perepravilsya cherez reku Iik y otpravilsya v storonu vraga. Timur stoyal do teh por, poka ne perepravilosi vse voysko. V eto vremya vzyaly v plen y priyvely treh chelovek iz vragov. Uviydev sebya v plenu, ony ne nashly drugogo izbavleniya, krome pravdy, y skazali: «Pered etim dva nukera bejaly ot Idigu y prishly suda, soobshily o vystupleniy Timura y skazali, chto on iydet suda s ogromnym voyskom y beschislennoy ratiu, po chislu podobnoy pesku pustyny y listiyam dereviev. U Toktamysh-hana ot etogo izvestiya  v ume vspyhnul ogoni energii, on poslal y sobral voyska pravogo y levogo kryla, teperi nahoditsya v Kyrk–kule, posylaet v kraya gosudarstva poslov y sobiraet voyska», (astyn syzghan – biz) [qaranyz: Iz glubiny stoletiy. 2-e izdaniye. – Kazani: Tatarskoe knijnoe izdatelistvo, 2004.  st.205-206].

Biz atalghan tarihy derekke zeyin audaryp qarasaq, Altyn Ordany búl jolghy aqiy-taqy kýireuden aman alyp qalghan Edige ekendigin payymdaymyz. 

Osy joryqtan song Temirding is-әreketinen týnilgen Edige әrtýrli syltau aityp, odan irgesin aulaq saldy. Aqsaq Temir ózining qateleskenin sezip, Edigeni qoldan shygharmau kerek ekenin týsinip, oghan shabarman jiberedi. Bir júmysqa baylanysty aqyldasatyn sharua bar deydi. Edige bylay dep shabarmandy keri qaytarady: «Upravlyaytesi  s vashim delom, da otpravitesi k vashemu gospodinu, oblizyvayte ego ruky y soobshiyte emu, chto sroku nashego obeshaniya tut kones y chto ya  (dale) ne prichasten emu, ibo strashusi Allaha» [qaranyz: Vlastelin Evrazii. – Almaty: Kochevniki, 2003.  165-b.].  Edige osy sózinde túryp, búdan keyin óle-ólgeninshe ózin Temirden aulaq ústady. Jiyeni, Shynghys han túqymy Temir Qútylyqty Altyn Ordanyng hany etip, ózi bekterbegi boldy.

Qashyp ketken Toqtamystyng qol jinap kelip, әldeneshe ret Ordany basyp almaq bolghan niyeti jýzege aspady.1398 jyly  oisyray jenilip, Litva biyleushisi Vitovtqa qashty. Toqtamystyng keluin Vitovt óz paydasyna sheshuding qamyn jedi. Búl kezde Litva men Polisha kýsheyip, Reseyding batys bóligin ózderine qaratqan edi. Endi Joshy úlysyn basyp alu, odan әri ótip Aqsaq Temirdi kýiretu josparlaryn jasady. Vitovttyng jospary boyynsha Altyn Ordany dәregeyine qaratqan son, Reseyding qalghan bóligi de onay uysqa týspek. Al knyazi Vasiliy Dmitriyevich bolsa Vitovt pen Altyn Ordanyng arasyndaghy soghystyng tezirek bastalghanyn qalady. Sebebi Smolenskini, batys orys knyazdikterin tegis  basyp alyp, ózin «Litva men Rusiting úly knyazi» dep jariyalaghan Vitovt Mәskeuge ýlken qauip tóndirip túrdy. Vitovt eng tanduly әskerin  Kiyev qalasyna shoghyrlandyryp,  soghysqa úzaq dayyndaldy. 1399 jyly Altyn Ordanyng shekarasyna taqap kelgen Vitovt sherigining qúramynda Tefton ordendi rysarlar men  batystyng jeti memleketining eng tandauly sarbazdary boldy.  Altyn Orda jerin bes sausaghynday biletin, múndaghy soghys әdisin tolyq mengergen Toqtamys pen onyng sarbazdary Litva knyazining senimin odan әri ornyqtyrghan bolatyn. 

Múzday qarulanghan, zenbirik sýiretip, myltyq asynghan, sany mol Vitovt sherigin Edige ózining daryndy qolbasylyghy arqasynda 1399 jyly 12 tamyz kýni talqandady. Vitovt pen Toqtamys әreng qashyp qútyldy. Búl jenis turaly N.M. Karamzin Shynghys pen Batyy túsynda da múnday úly jenis bolghan joq dep jazady. Altyn Ordalyqtar Borsyqtydan Kiyevke deyin 500 shaqyrymdyq jolda evropalyq әskerlerdi qyryp saldy. Vitovt astana qylghan Kiyev 3 myng kýmis satyp alu aqshasyn tólep,  Edigening qaharynan aman qaldy. Búl jenis Edigening danqyn aspangha shyghardy. 

Jogharyda aitqanymyzday, HIV ghasyrda әbden kýsheygen Litva men Polisha  Batys jәne Ontýstik orys jerlerin, Ukraina men Belorussiyany dәregeyine qaratqan edi. Litva, Polisha, Vengriya, Shvesiya jan-jaqtan tónip, Reseydi qaytarymsyz bólip alu aldynda túrghan bolatyn. Ortalyq Resey Edigening jenisi arqasynda ghana aman qaldy. Búl jóninde orystyng ataqty tarihshysy L.Gumiylev: «Samyy bolishoy vyigrysh ot bitvy na Vorskle poluchila Moskva. Porojenie Vitovta spaslo ee ot ugrozy litovskogo zahvata, a litovskiy knyazi  daje  poteryal na vremya  Smolensk (1401)», – dep aqqa qaramen tanbalaghan [qaranyz: Gumiylev L. N. Drevnyaya Rusi y Velikaya stepi. – Moskva: AST, 2007g. 226-b.].  

Osy tústaghy Altyn Ordanyng Aqsaq Temir memleketimenen aradaghy qarym-qatynasyn, Edige men Temirding ara jigin R. Klaviho jazyp ketken myna sózderden bayqaugha bolady: «Teperi ... ya rasskaju, kak Tamurbek pobedil y razbil Totamiha, imperatora Tartalii, mogushestvennogo y doblestnogo cheloveka, bolee silinogo, chem Turok, y kak v Tartaliy vozvysilsya odin kavaler po iymeny Edeguy, podvlastnyy Tamurbeku, y teperi u Tamurbeka net bolishego vraga, chem   etot Edeguy».

Ol zaman ýshin tarihta ýlken iz qaldyrghan oqigha Edigening 1408 jyly aradaghy shartty búzghan orys knyazidikterine  joryq úiymdastyryp, Mәskeudi qorshauy boldy.  Búl oqighanyng astaryna kenes ýkimeti túsynda onyng shegindegi týrki túqymynan shyqqan tarihshylar  otarlyq ezgi saldarynan terendep bara almady. Orys tarihshylary Lev Gumiylev, B.D.Grekov, A.iy.Yakubovskiy, Yu.V.Mizun búl  oqighanyng tarihyn qysqasha qayyrugha tyrysady,  Edige Mәskeudi ala almady deydi. Al akademik B.D.Grekov bolsa Edigening jýrgizgen búl zor maydany jәne jenisteri haqynda: «... sobstvenno govorya, uspehy ety prejde vsego byly obuslovleny otsutstviyem  edinstva mejdu Litvoy y Moskvoy. Esly by ety dva gosudarstva obedenilisi v svoey boribe protiv tatar v nachale HIV v., ne moglo by byti y uspehov Ediygeya», –  dep,  is jýzinde jýzege asuy mýmkin emes nәrseni qiyaldap ketedi. Búdan kenes tarihshysynyng shovanistik oy pighyly anyq anqyp túr.  Moskvanyng jogharyda atalghan elderding talan-tarajyna týsip, birjola joq bolyp ketuinen  aman alyp qalghan Edigege rahmet aitudyng ornyna shovanist kenes tarihshysy  osylay dep  adas sóz jazady.  

Edigening Mәskeuge jasaghan joryghyna baylanysty molyraq qamtyp әngime qylghan – orystyng ataqty tarihshysy M.N.Karamziyn. Ol qaldyryp ketken tarihy jazbada da Reseyge ish tartu anyq bayqalady, biraq naqtyly shyndyqtan auytqyp ketpeydi, kenes tarihshylaryna úqsap teris qiyal quyp ketpeydi. N.M.Karamzin ózining «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo» degen әigili enbeginde: «Ediygey, zaderjav Yuriya, shel vpered s velikoi pospeshnostii – y cherez neskoliko dney uslyshaly v Moskve, chto polky Hanskie stremyatsya pryamo k ney. Siya  vesti pokalebala tverdosti Velikoknyajeskogo Soveta: «Vasiliy ne derznul na bitvu v pole y sdelal toj e, chto ego rodiyteli v podobnyh obstoyatelistvah: uehal s suprugoiy y s detimy v Kostromu», – dep úly knyazi Vasiliyding әkesine úqsap Mәskeu halqyn tastap, basyn qayttap qashqanyn mysqylday jazady. (Vasiliyding әkesi Dmitriy Donskoy 1382 jyly Toqtamys pen Edige Moskvany baryp qorshaghanda halqyn tastap, qatynyn alyp qashyp ketken boltyn). Alayda, Mәskeudi qorshaugha alghan Edigening Ordagha shúghyl týrde oraluyna tura keldi. Edigening úigharuymen han taghynda otyrghan Bolat hannyng jaushysy Ordada tónkeris bolghaly jatqanyn habarlaydy. Toqtamys hannyng balasy Jәlel-әd-Din Litva knyazi Vitovttan kómek alyp, kóp әskermen Bolat hanmen soghysugha atannghan edi. Mәskeudi tastap ketuge mәjbýr bolghan Edige 3000 som «satyp alu» aqshasyn tólegen qalany qorshaudan bosatady. Arnayy salyq tóleytin qylady. Mәskeu sol salyqty 1550 jylgha deyin Edige úrpaqtaryny tólep túrdy. Tarihshylardyng jazuynsha, Jәlel-әd-Din Edigeden taghy jenilip, qaytadan Litvagha qashady.  

Edige 1416 jyly Toqtamys balalarymen  auyz jalasyp, qayta kýsheygen  Vitovtqa qarsy attanyp, Litva jerining shekarasynan ótedi. Evropalyq ýlgidegi Vitovt әskerining tu talaqayyn shygharyp, Kiyevke basyp kiredi. Qarsylasqan qalagha oiran salyp, órtep jiberedi. Búl Vitovt qay kýni kelip shauyp alady dep qaltyrap otyrghan Mәskeuding de tynysyn keneytedi. 

Qorytyp aitqanda, 1399 jyly 12 tamyzda Borsyqtyda, 1408 jyly Mәskeude, keyingi Horezmdi  qorghau men Kiyevke shabuyl jasauda Edigening basshylyghymen ótken maydandar – onyng dýnie jýzi tarihyndaghy úly qolbasylardyng biri ekenin naqtyly aighaqtaydy. 

El biylep, memleket basqarghan Edige talantty qolbasy ghana emes, daryndy diplomat edi.  Ózining ontýstiktegi qaharly kórshisi Aqsaq Temirmen aradaghy qarym-qatynasty jaqsartudy da úmytqan joq.  1398 jyly oghan syi-siyapat pen elshi jiberip, betin beri qaratyp qoydy. 1400 jyly Temir Qútlyq ayaq astynan ólgen son, biylik bir jola Edigening qolyna kóshedi. Altyn Ordanyng halyqaralyq bedeli odan әri ósedi. Múny kóre almaghan Aqsaq Temir 1402 jyly Ordagha qarsy jana joryq úiymdastyrudy kózdeydi. Edigening útymdy jýrgizgen diplomatiyalyq әdisi negizinde aradaghy qyrghy qabaqtyq taghy da toqtaydy. 

Keybir ghalymdar Edige Aqsaq Temirdi diplomatiyalyq әdispen ghana toqtatty dep esepteydi. Al shyndyghynda Edige Temirge qarsy Ordada túraqty týrde 200 myng әsker ústaghan. Búl jóninde: «U etogo Ediguya postoyanno iymeetsya v Orde bolee 200000 vsadnikov», – dep jazady  sol zamandy kózimen kórgen bilimpaz R. Klaviho. Sondyqtan Aqsaq Temirdin  múnymen de eseptesuine tura kelgen. Jogharyda aitqanymyzday, 1391 jyldan keyin ekeuining joly qayta qiylyspaghan, birin-biri jek kórgen. Ol jóninde R. Klaviho: «... a imperator Totamih snova bejal. Eto poverglo v unynie vseh tatar; ony staly govoriti, chto ih senior poterpel porajeniye, t.k. udacha ego pokinula, y po etomu on byl razbiyt; y nachalisi mejdu nimy razdory. A odiyn, slujivshiy Tamurbeku po iymeny Edeguy, zametiyv, chto mejdu tataramy nachalisi nesoglasiya, sgovorilsya s nimi, chto poydet na Tamurbeka y protiv vseh teh, kto budet ih vragamiy.  Y ony sdelaly ego seniorom; a on vosstal protiv Tamurbeka y stal iskati sluchaya ego ubiti; togda y ego zemlya, y Tartaliya pereshly by k nemu y staly by ego vladeniyamiy», – dep jazady. 

Toqtamystyng ómirining songhy jaghynda Aqsaq Temirge baryp, ózining Altyn Orda basyna qayta oraluyna jәrdem súraghany tarihtan belgili. Aqsaq Temir Qytay joryghynan song saghan jәrdem beremin dep uәde qylady.  Búl uәdesining aldynda Edigeni óz Ordasyna shaqyryp kóredi. Ol oqigha turaly R. Klaviho bylay dep tanbalaghan: «Mejdu tem Totamiyh, imperator Tartalii, y Tamurbek primirilisi y vmeste staraytsya obmanuti Edeguya. Tamurbek poslal skazati emu, chto vedi emu izvestno, chto on v ego vlasti, chto on ego lubit y proshaet, esly v chem nibudi protiv nego  pogreshiyl, y chto hochet byti ego drugom; a chto by mejdu nimy bylo rodstvo, on predlagaet jeniti svoego vnuka na odnoy iz ego docherey. Govoryat, chto etot Edeguy otvetil emu, chto on projil s nim 20 let y byl tem, komu on bolee vseh doveryal, y chto znaet ego slishkom horosho y vse ego hitrosty y chto takimy ulovkamy ego ne provesti, chto on ponimaet, chto vse ety dovody toliko dlya togo, chto by obmanuti, y esly ony deystviytelino stanut druziyami, tak toliko na pole brany s orujiyem v rukah, tak on im otvetiyl». Búl derek Edigening Aqsaq Temirden seskense de, keybir tarihshylar aityp jýrgendey qoryqpaghanyn aighaqtaydy.

Tarihshylardyng jazuynsha, Edige – Altyn Ordadaghy islam dinining birjola ornyghuyna zor yqpal etken túlgha. Italiyanyng kópesi әri sayasatkeri Iosafat Barbaro búl mәselege baylanysty: «Magometanskaya vera stala obychnym yavleniyem sredy tatar uje okolo sta desyaty let tomu nazad. Pravda, ranishe toliko nemnogie iz nih byly magometanami, a voobshe kajdyy mog svobodno priyderjivatisya toy very, kotoraya emu nravilasi. Poetomu byly y takiye, kotorye poklonyalisi derevyannym ily tryapichnym istukanam y vozily ih na svoih telegah. Prinujdenie je ih prinyati magometanskui veru otnositsya ko vremeny Ediygeya, voenachalinika tatarskogo hana...»  – deydi.      

Tarihy derekterge jýginsek,  Edige balalardy qúldyqqa satudy toqtatqan. Búl jaghday Siriya men Egiypettegi qúl bazarlaryna birden teris yqpal etken. (Basqasyn bylay qoyghanda, osy iygilikti eki isining ózi-aq onyng adamzat tarihynda mәngilik qaluyna jarar edi).

Memleketining abyroyyn asyryp, irgesin qayta bekitken, batysynda әigili Vitovtty, shyghysynda Aqsaq Temirdi toqtatqan,  kóregen sayasatker, sayypqyran qolbasy turaly halyq eposy:   

Kespe-kespe sary altyn

Kesip olja qyldyrdy.

Edil júrtyn jyidyryp,

Ýlken bir toy qyldyrdy.

Aghalardy aldyryp,

Kenessiz ósken búl júrtty

Kenesti júrt qyldyrdy,

Qalany qayta túrghyzdy,

Eline iyelik túttyrdy

Ortasyna aru orda qondyrdy,  – deydi.

Shyghys tarihshylary ony «Joshy úlysyn óz degeninshe biyledi», «Deshti elinin, Saray men Qyrymnyn  shynayy biyleushisi», «Deshti Qypshaq pen ózbek elining әmirshisi», «Patshalardy óz qolymen auystyryp otyrdy» dep jazady. Orys, Europa tarihshylary ony «Deshti Qypshaq әmirshisi», «Tatariya imperatory», «Altyn Ordany biyleushi» deydi.

Edigening esimi týrki halyqtary esinde  ghasyrlar boyy saqtalyp keledi. Ol aqyldylyq pen qayyrymdylyqtyng ýlgisi esebinde jyrlargha qosylyp, birte-birte týrki halyqtarynyng qasiyetti әulie adamyna ainaldy. «Sego sveta derjava na velikih mesteh, schastlivoy ospodari, umnoy kak Bureka, um sya u nego rodiyl, vere nadeja, ludem podpora, Bogom vozlublen, a ot ludey pochten, nad sudiyamy sudiya, a velikie ludy slovu ego byly rady, inyh ospodarey vernee byl y saltanov – Ediygey knyazi» (gramota Musy-biya Ivanu III – Posoliskaya kniga, 1984, s. 39). 

Ony óte jaqsy bilgen  sol zamannyng tarihshysy ibn-Arabshah: «Pravil on vsemy delamy Deshtskimy okolo 20 let. Dny ego (sarstvovaniya) byly svetlym pyatnom na chele vekov, y nochy vladychestva ego yarkoy polosoy na liyke vremen», – dep jazady. 

Edigening ómirbayany Aqtóbe oblysymen tikeley baylanysty. Akademik V.M.Jirmunskiy Edige Toqtamystyng balasy Qadyrberdimen bolghan soghysta óldi degen qorytyndy jasaydy. Orta ghasyrdaghy belgili tarihshy Qadyrghaly Jalayyr búl aitylghandardyng qaltarys-býkpesin bylaysha asha jazady: «Keyin on bir jyl ótkende Qadirberdi han Qyrym әskerimen kelip, Edil dariyasynan keship ótip, Edige biymen soghys qyldy. ...Edige by jaraly boldy. Qadirberdi han da jaraqat aldy. Eki jaq әskeri birin-biri ayamay keskiledi. Ichkily úly Hasan Edige biyding aqta atyn (ereuil atyn) ústap túr  edi. [Sol] Qadirberdi hangha «Edige múnda jatyr» dep habar berdi. Ol jetip kelip, ony óltirdi. Qadirberdi han da sol jaraqattan keyin birneshe kýnnen song opat boldy» [qaranyz: Qadyrghaly Jalayyr. Shejireler jinaghy. – Almaty: Qazaqstan, 1997j.115-b.].  Ataqty tarihshymyz taghy da: «Ol uaqytta Qadirberdi han Edige biymen soghys qyldy. Jayyqtan shyqqan Elek suy edi. Onan joghary ýsh Bórte shyghady. Ol ýsh Bórtening orta Bórtesinde Qadirberdi hanmen Edige by qatty soghys qyldy» – dep ólgen jeri men kim óltirgeninine deyin jazyp ketken. Taghy da aitady, 63 jasynda dýniyeden ozyp edi deydi [118-b.]. Hijra esebinen qazirgi kýntizbege kóshkende Edige 1356-1419 jyldary ómir sýrgen bolyp shyghady. Al Q.Jalayyr aityp otyrghan Ortanghy Bórtening Elekting ýstindegi bóligi qazirgi Aqtóbe oblysynyng Mәrtók audanyna qarasty territoriya. 2016 jyly Mәrtók audany әkimi, mamandyghy boyynsha tarihshy Núrjaughan Qalauov ólgen jerine belgitas qoydy. Konferensiya ótkizip, as berdi. Aqtóbening Atyrau oblysymen shektesken túsynda «Edige» dep atalatyn oipat bar, Bayghanin audanynda «Edigening jaly» dep atalatyn ýlken qyrat bar.

 «Edige»  tarihiy-qaharmandyq eposy da  jogharyda aitylghandardy tolyqtyrady, epostyng ataqty Qiyas jyrau núsqasynda әkesi Edigeni izdep Aqsaq Temir eline barghan Núraddiyn  balagha han qaydan kelding degende:«Jerim jyraq ýsh aishylyq shól maydan, Shyqqan jerim – Qarghaly, Elek, Kensaydan» – deydi. Búl ózender Aqtóbe qalasyn aiqysh-úiqysh tilip ótip jatyr. «Edige degen er edi, elding qamyn jer edi» degen atpen kýlli týrki halqynyng esinde qalghan, 60 núsqaly «Edige batyr» eposynyng basty qaharmanyna Aqtóbe  Qazaqstanda alghashqy bolyp Altyn Ordanyng 750 jyldyghyn atap ótu ayasynda   danghyl atauyn berip, qoladan kórneki eskertkishin ornatty. «Edige batyr» eposynyng Sh.Uәlihanov núsqasyn Týrkiyadan týrik tilinde kitap týrinde baspadan shyghardy. Edigege qatysty istelip jatqan, alda atqarylytyn sharalardyng barlyghy egemendi elimizding irgesin bekituge ólsheusiz ýles qosatynyna esh kýmәn joq. Sebebi, Edigening tarih betinde aiqyn tanbalanghan túlghasy – keshegi kýni bizding kim bolghanymyzdy, ózgelerding kim bolghanyn naqty aighaqtay alady.

Ahat Myrzaliyn,

«Er Edige» qoghamdyq qorynyng tóraghasy.

Júmanazar Asan,

edigetanushy.

Abai.kz