Qazaq handyghynyng astanasy turaly aitqanda, Qazaq handyghynyng qúryluynyng әuel basynda absolutti kóshpeli memleket bolghanyn týsinuimiz kerek. Al kóptegen ortalyqtandyrylghan shyghys despotizmderinen aiyrmashylyghy – kóshpeli qoghamdarda han biyligi sonshalyqty kýshti bolghan joq.

Qazaq handyghy – memlekettilikting kóshpeli sipaty

Han túrghan jerde shartty týrde aitqanda, astana nemese kóshpeliler reziydensiyasy bolghanyn týsinu kerek. Qazaq handyghynda han túrghan jer «Aq-Orda» dep ataldy, sәikesinshe kóshpeliler astanasy bolghan.

Qasym han Sarayshyq qalasyn Qazaq handyghyna qosyp aldy. Sarayshyq Noghay Ordasynyng astanasy bolghan. Qasym han túsynda Sarayshyq bir kezderi Qazaq handyghynyng astanasy boldy. Keyinnen sayasy prosesterding nәtiyjesinde búl aumaqtar joghalyp ketti, sәikesinshe Qazaq handyghynyng kólemi aitarlyqtay kishireyip, 16 ghasyrdyng sonyna deyin memleket belgili bir dәrejede qúldyrady.

1598 jyly Tәuekel han ontýstikke qaray keneyip, kóptegen týrli qalalardy, sonyng ishinde Týrkistandy, Tashkentti jәne Ferghana alqabyndaghy qalalardy basyp aldy. Osy kezden bastap Qazaq handyghynyng eki astanasy bolghan.  Bir jaghynan Alashmyndar atanghan Qazaq handyghynyng bir qanaty, irgetasy qalanghan Týrkistan astana boldy. Ekinshi jaghynan, Tashkent astana boldy. Onda Qazaq handyghynyng Qataghan dep atalghan taghy bir qanaty ornalasqan. Olar Qadyrghaly Jalairiyding qoljazbasynda aitylghan.

Sonday-aq Ábilghazy bahadýr hannyng Esim han men Túrsyn-Múhammed hangha saparynda qazaqtardyng bir bóligi Tashkentte, bir bóligi Týrkistanda «otyratynyn» atap ótti. Tiyisinshe, astanalardyng múnday eki jaqtylyghy Qazaq handyghyna tәn boldy.

1627 jyldan keyin Esim hannyng qalmaqtargha joryghy kezinde, Túrsyn han Qazaq handyghynyng astanasy – Týrkistandy basyp alghan kezde jaghday ózgerdi. Esim han joryqtan oralghan song Túrsyn handy jenip, Qataghan ruyn jongha ýkim shygharady. Túrsyn hannyng jenilisi tarihta «Qataghan qyrghyn» degen atpen saqtalghan.

Sodan beri Tashkent Kishi jýzding astanasy boldy, al Týrkistan Kishi jәne Orta jýzding astanasy boldy. Búl turaly әrtýrli tarihy derekterde atap ótiledi. Tiyisinshe, múnday tújyrymdama úzaq uaqyt boyy boldy. Sodan beri Týrkistan shyn mәninde Qazaq handyghynyng ruhany astanasy bolghan dәuir bastaldy.

Sodan beri ol qazaq elitasynyng jerleuleri әldeqayda az bolghan Tashkentke qaraghanda kiyeli sipatqa ie boldy. 18 ghasyrda sayasy elitanyng ókilderi jerlengenin aitu kerek. Onda 18 ghasyrdyng ayaghynda jerlengen biyleushi ​​toptyng songhy ókilderining biri - Abylay han boldy. Týrkistan osy erekshe, biregey mәrtebesin 19 ghasyrgha deyin saqtap qaldy.

19 ghasyrda Qazaq handyghy bytyranqy boldy, Resey imperiyasynyng jaulap aluy bastaldy, Týrkistan osyghan baylanysty óz mәrtebesin údayy joghaltty. Al Yasauy kesenesi janyndaghy jerleulerding ózi últtyq sipatqa ie bolmady.

Negizinen búl jerde ómir sýrgen sol adamdar, yaghny qonyrat ruynyng ókilderi jerlengen. Eger stasionarlyq astana men han shtabynyng araqatynasy turaly aitatyn bolsaq, onda olar әdette óz funksiyalaryn qaytalady.

Belgili bolghanday, Altyn Ordada «Aq Ordanyn» kóshpeliler shtaby bolghan, sonymen qatar stasionarlyq qalalar da bolghan: Saray Ál-Mahrusa – «Eski Saray», al Saray Ál-Jidid – Ózbek han salghan «Jana Saray».

Búl Qazaq handyghyna da qatysty. Mәselen, Jәngir han, Abylay han jәne basqa da qazaq handarynyng ordasy da «Aq Orda» dep atalghany belgili. Qazaq eposynda Bókey handyghynyng biyleushisi Abylay han, Jәngir han túrghan jerler «Aq Orda» dep atalghan. Osylaysha astana men han «stavkasynyn» qyzmetteri qaytalanuy mýmkin edi.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz