(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/talasbek-esemkylov-kemengerdin-omirinen-bir-zik-syr )

Men, Asqar Sýleymenovtyng әr kezde әdebiyet pen óner jayynda aitqan pikirlerin qoldan kelgenshe jinadym. Keybir oilaryn tura óz auzynan estip jazyp alsam, keyde әngimening kólemi tym ýlken bolyp dәl sol sәtte jazyp ýlgermegen jaghdayda shama-sharqymsha eske saqtap artynan múqiyat qaghazgha hattap týsirip qoishy edim. Al «Asqar Sýleymenov pәlen jerde pәlen degen eken» degendi estisem, ony Asekenning ózinen tәptishtep anyqtap jazyp alatynmyn. Áriyne, Asekeng sol aitqanday qylyp jetkize almaushy edi. Sanasyna syimay aqtarylyp túrghan oidyng qaysybirin eske týsirsin. Ondayda ol әueli әngimeni kimderge aitqanyn, sodan song sol jerde taghy kimderding bolghanyn esine týsirip baryp, qozghalghan taqyrypty janghyrtatyn. Jәne jolshybay taghy da qanshama qúndy oilar qosylady. Aqyldynyng janylghanynyn, adasqanynyng ózi keremet qoy.

(Jalghasy. Basyn myna jerden oqy alasyzdar: http://old.abai.kz/content/talasbek-esemkylov-kemengerdin-omirinen-bir-zik-syr )

Men, Asqar Sýleymenovtyng әr kezde әdebiyet pen óner jayynda aitqan pikirlerin qoldan kelgenshe jinadym. Keybir oilaryn tura óz auzynan estip jazyp alsam, keyde әngimening kólemi tym ýlken bolyp dәl sol sәtte jazyp ýlgermegen jaghdayda shama-sharqymsha eske saqtap artynan múqiyat qaghazgha hattap týsirip qoishy edim. Al «Asqar Sýleymenov pәlen jerde pәlen degen eken» degendi estisem, ony Asekenning ózinen tәptishtep anyqtap jazyp alatynmyn. Áriyne, Asekeng sol aitqanday qylyp jetkize almaushy edi. Sanasyna syimay aqtarylyp túrghan oidyng qaysybirin eske týsirsin. Ondayda ol әueli әngimeni kimderge aitqanyn, sodan song sol jerde taghy kimderding bolghanyn esine týsirip baryp, qozghalghan taqyrypty janghyrtatyn. Jәne jolshybay taghy da qanshama qúndy oilar qosylady. Aqyldynyng janylghanynyn, adasqanynyng ózi keremet qoy.
Osy, әr kezde týrli taqyrypta aitylghan pikirlerdi býgingi salqyn kózben qarap otyrghanda meni bir nәrse qayran qaldyrdy, Búl, әriyne, naqty ghúlamanyng aitqan oilary. Oghan dau joq. Biraq, baqsam, búl soghystyng arjaq-berjaghynda dýniyege kelgen, auyr taghdyrdan erte eseyip erjetken, erte kemel tartqan bir úrpaqtyng tanymy ghana emes. Búl mýldem basqa qúbylys. Shamasy, Asqar Sýleymenov óz taghdyrynda, qazaqtyng Qayta Órleuin jalghyz ózi keship ótken siyaqty. Oidyng óresi osyghan menzeydi.
Qazan tónkerisinen keyin búrynghy Resey imperiyasynyng territoriyasynda jana inkvizisiya bastaldy. Maghjan aqyn aitqanday, «Qyzyl til kisendelgen» zaman keldi. Ol kezde Lenin patshalyghynyng úshyqiyry joq siyaqty bolyp kórinetin. Sol sebepti, tútas sistemamen bolsyn, sol sistemanyng adal qúly - tobyrmen bolsyn, jekelegen adammen bolsyn - Asqar Sýleymenovtyng aqymaqpen sóz talastyratyn әdeti joq edi. Sebebi, Asqar Sýleymenov ózining qanday zamanda, qanday ortada ómir sýrip otyrghanyn, kimning kim ekenin, nening ne ekenin óte jaqsy biletin adam edi. Syrtqy týri momyn bolghanymen qaterli kýresker edi.  «Shaytanmen, onyng atyn atamay-aq kýresuge bolady» degen mәteli bar edi Asekennin.
Asqar Sýleymenovtyng jazba múrasynan, auyzsha aitqandarynan siz eshqashanda radikaldyq, dissiydenttik oi-pikir úshyrastyra almaysyz. Onyng jalghyz ghana eleusiz qaruy - óner turaly, jalpy mәdeniyet turaly beytarap, beybit pikiri edi. Biraq, búl mәselening syrt kórinisi ghana edi. Oily, aqyldy pikir adamnyng ishki dýniyesin janghyrtady, atadan balagha múra bolyp auysqan jalghan iydealdardan, jasandy qúndylyqtardan aryltady. Al, úrpaq ruhany qúldyqtan qútylghanda sayasy kýresting keregi de bolmay qalady. Siz maqsatynyzgha jettiniz. Bayaghy atalarymyzday almas qylyshpen emes, sertke berik qara qalam jәne ala qaghazben.

* * *
Qúrmetti oqyrman, mening búl jazyp otyrghanym kórkem shygharma emes - estelik. Sondyqtan keyipkerimning әr kezde әr sebeppen aitqan estetikalyq oilaryn bir taqyryp ayasyna toptastyryp, ómirde bolmaghan sujet oilap shygharudyng eshqanday reti joq. Sol sebepti, men, Asqar Sýleymenovtyng pikirlerining jýiesin túrghan túrysynda, qajetti týsiniktemelermen ghana bermekpin. Eki pikirding arasy alshaq bolyp jatsa sóge kórmeniz, búl - mening jazbalarymnyng qúrylymynan solay bolghan.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

* * *
«Fotografiyalyq estetika» («fotograficheskaya, mgnovennaya estetika») «fotografiyalyq, ilezdik payymdau» («fotograficheskoe, mgnovennoe osmysleniye») degenning ne ekenin men alghash ret Asqar Sýleymenovten kórdim. Birde Ramazannyng bólmesinde sol kezdegi әigili japon jazushylarynyng әngimelerin oqyp, taldap, bas qatyryp otyrghanbyz. Ramazanmen bir topta oqityn evrey bala bar edi. Aty esimde joq, familiyasy - Brener bolatyn. Sol vannagha baryp qolyn shayyp kele jatyp Tólegen aghanyng bólmesine bas súghyp ótti.
- Kórshi bólmede Asqar Sýleymenovting ózi otyr. Sol kisini shaqyrayyq, - dedi qaytadan ornyna otyryp jatyp.
Barlyghymyz qosylyp, «Asqar agha!» dep aiqayladyq. Birazdan song Asekeng keldi. Biz problemany aityp, qansha oqysaq ta týsine almaghan birneshe әngimeni aldyna qoydyq. Asekeng qolyna ilingen әngimeni ala saldy. Búl Akutagavanyng әigili «Batat ezbesi» («Batatovaya kasha») atty shygharmasy edi. Asekeng әngimeni oqyghan joq. Tek birinshi betti qarady, qalghanyn nemqúraydy paraqtap ótti de, songhy betke birneshe sekund qana kóz toqtatty. Boldy.
-    Búl japon miniaturizmining ólimi jayly әngime, - dedi sodan song sәl kýrsinip, oryndyqtyng arqalyghyna shalqayyp.
-    - Týsinbedim, - dedi Brener tanqalyp, - Siz, әngimeni tipti oqyghan da joqsyz ghoy. Taratyp aitynyzshy.
- Ángimening basynda bir samuraydyng batat botqany jaqsy kóretindigi, sýiip jeytindigi aitylady ghoy, solay ma? - dedi Aseken.
- IYә, solay, - dedik barlyghymyz qosylyp.
- Al әngimening ayaghynda basqa samuray, ony qonaqqa shaqyryp, aldyna birneshe jýz adam jeytindey qylyp, batat botqasyn tau qylyp ýiip qoyady. Osydan keyin bas keyipker sol tamaqty jekkórip ketedi. Yaghni, búl japon minezindegi ne nәrsening shaghyn, az bolghanyn qalaytyn miniaturizmge aitylghan madaq jyr.
Bәri oryn ornyna keldi. Eshtene dey almadyq. Asekeng ekinshi әngimeni qolyna aldy. Búl joly alghashqy eki betke sәl shúqshidy da, sodan keyin songhy betke bir qarady. Boldy.
Ángimening úzyn-yrghasy. Bir japondyq ónertapqysh siqyrly deuge bolatyn elektrondyq lampa oilap shygharady. Lampanyng ótine túrghan adamnyng ekrandaghy beynesi mýldem basqa bolyp shyghady. Mysaly, bir adam kaktus, bir adam - qoyan bolyp, al endi bireui - akula bolyp kórinedi. Ónertapqysh, ózining tanghajayyp tuyndysyn alyp, sirkke barady. Sirkting bastyghy kórip, erteng habarlasam deydi. Ertenine ónertapqyshqa «Nadandyqty qorghau jónindegi býkilәlemdik komiytettin» (osynday da komiytet bolady eken-au) preziydentining ózi habarlasady.  Kensesine shaqyrady. Sol preziydent ónertapqyshtyng lampasyn býkil patentimen 200 mln. dollargha satyp alady. Búl aqshany әieliniz ben balalarynyz ala alatynday etip bankke salynyz deydi preziydent. Oiynda eshtene joq ónertapqysh aqshany ekige bólip әieli men balalarynyng atyna salady. Al endi myna kontraktyng qúrmetine shampan isheyik deydi preziydent. Ángimening ayaghynda ónertapqysh u qosylghan shampannan óledi.
Bәrimiz antarylyp Asekene qarap otyrmyz. Asekeng jymiyp kýldi.
- Andrey Tarkovskiyding «Stalker» degen filimin kórdinder me? - dedi sodan keyin, - Aghayyndy Strugaskiylerding «Jol shetindegi pikniyk» («Piknik na obochiyne») degen shygharmasy boyynsha týsirilgen.
Elding barlyghy kórgen bolyp shyqty.
- Mine, búl әngimening iydeyasy sol «Stalkerden» alynghan, - dedi Aseken. - Hotya ,kerisinshe de boluy mýmkin. Japon jazushysy óz әngimesin qashan jazdy, Tarkovskiy óz filimin qashan týsirdi, kimnen kim aldy, kimnen kim ýirendi - bilmeymin. Tipti, ekeui birin-biri bilmeui mýmkin. IYdeya ekeuine shamamen bir uaqytta kelui mýmkin.
-    Agha, tezirek әngimeni taldanyzshy, - dedi Ramazan.
-    Jaqsy, - dedi Aseken, - «Stalkerde» bir adam, ózining jazylmaytyn dertke úshyraghan qyzyna shipa izdep Zonagha barady ghoy. Sonda Zona oghan, balasyna arnap shipa emes, onyng ózine zor baylyq beredi. Sebebi, Zona, adamnyng auyzben aitqanyna qarap emes, onyng ishki súranysyna qarap beredi. Yaghni, qyzyna em súrap barghanymen, keyipkerding shyn niyeti aqshada ghana edi. Nemese Zona eshqanday sóz ben sezimge senbeytin struktura. Ol adamnyng ishki matrisasyna ghana jauap beredi. Japon әngimesindegi lampa da sonday nәrse. Adamnyng syrtqy týri men ishki týri bar. Naghyz shyndyq sol ishki týrinde, matrisada. Lampa ekrangha sol matrisanyng suretin týsiredi. Búl jerdegi Zona bizding úghymymyzdaghy abaqty emes, týsiniksiz týrli oqighalar bolatyn tylsym aimaq.
Búl joly da eshkim ýndey almady. Tek jalt-jalt etip bir-birine qarasqan.
- Al, endi myna әngimeni qarap beriniz, - dedi Ramazan taghy bir kitaptyng betin ashyp úsynyp.
Búl Akutagavanyng «Jylqy ayaq» («Loshadinye nogiy») degen әngimesi edi. Asekeng әdetinshe әngimeni paraqtap shyqty da, shylymyn tútatyp ornynan túrdy.
-    Men senderge býkil japon әdebiyetin taldap beruim kerek pe? - dedi jymiyp, - Ózdering de milaryndy qajap, biraz júmys istetpeysinder me?
Búrylyp jýre bergen.
- Tym qúrmasa kiltin aitynyzshy, - dedi Brener qaljynday jalynyp.
Asekeng esikke bir sәt qana bógeldi.
- Gogoliding «Neva prospektisi» jinaghyn qayyra oqyp shyghyndar, - dedi, sodan song ketip bara jatyp.
Keyin taghy bir kezdeskenimizde jyldam oqu tehnikasy jayynda әngime boldy.
- Osylaysha oqugha qalay jettiniz? - dep súraghan edim.
- Kóp adam sóilem qualap oqidy, - dedi Aseken. - Eng ónimsiz tәsil. Ol búrynghy әdebiyetke jarasatyn. Al qazirgi әdem әdebiyetining strukturasy mýldem basqa, tiyisinshe onday әdebiyet basqasha oqudy talap etedi. Qysqasha aitqanda, qazirgi tekster sóilemnen emes - bloktardan túrady. Orystar ony «smyslovye blokiy», «smyslovye kuski» deydi. Bizshe «maghynalyq bloktar».
Betime kýmәndana qarap az-maz otyrdy.
- Teneuim sәtsiz shyghar, biraq sәtsiz bolsa da aitayyn, - dedi, sodan son, - Mysaly, kóp qabatty ýilerdi dayyn bloktardan qúrap shyghady emes pe, qazir. Qazirgi әdebiyet te solay. Qazirgi romandar jazylmaydy - dayyndalady. Yaghni, qazirgi әdebiyetti oqyghanda, sol maghynalyq bloktarda nening әngime etiletinin qarap qana shyghasyn. Boldy. Mysaly, Akutagavanyng әngimesin alayyq. Ondaghy bar kiltipan әngimening basyn bastap, ayaghyn túiyqtaytyn eki blokta. Al qalghany osy ekeuining arasyn toltyrghan assosiasiyalar ghana.
- Al ekieshi әngime... mýldem basqa. Tamasha, - dedi sәl ýnsizdikten keyin, - Tamasha әngime. Genialinyy әngime. Bizding senzura  ony bilip ótkizdi me, әlde bayqamay jiberip aldy ma? Kim biledi?
Betime qarap kýldi.
- Biz turaly, bizding sistema turaly әngime ghoy. Djordj Oruellding «1984», «Skotnyy dvor» romandary siyaqty «Nadandyqty qorghau jónindegi býkilәlemdik komiytet», ol býgingi әlemning siqy. Ónertapqysh oilap shygharghan lampa, adamnyng shyn baghasyn beretin jәne onyng әleumettegi ornyn kórsetetin tetik. Yaghni, ol eshkimge keregi joq, paydasyz nәrse. Nadandyq óte qymbat túrady. Adamzatty nadandyqta ústau ýshin qansha aqsha kerek bolsa, sonsha júmsalady. Qarashy ózin, birdi ekili adam bolmasa, óz ornynda otyrghan adam bar ma, osy bizding qoghamda?..
... 70-shy jyldardyng sonynda, biz, әdebiyetpen әuestenetin jastar Tólegen aghanyng ýiine kóp jinalatynbyz. Ásirese filfaktyng orys bóliminde oqityn studentter, orysy bar, evreyi bar, Ramazannyng bólmesinde otyryp óleng oqyp, pikir almasyp, әdeby salon úiymdastyrudy әdet qylyp alghan. Jәne Tólegen aghany izdep kele qalsa, Asekendi aramyzgha shaqyrghandy tәuir kóretinbiz.
... Qystyng bir úzaq keshi edi. Mandelishtamnyn, Voloshinnin, Ahmatovanyng búryn estilmegen ólenderi oqyldy. Ýlkendermen otyrghan jerinen qiylyp shaqyrghannan keyin, sózimizdi jerge tastamay Asekenning janymyzgha kelip otyrghanyna biraz bolghan. Júrt bir sayabyrsyghanda Asekeng tamaghyn kenep alyp, ózining júghymdy dausymen bir ólendi oqy bastaghan. Mәneri osynsha әdemi bolar ma. Eng sonynda dausy bolar-bolmas qyryldanqyrap,
- S lubimymy ne rasctavaytesi,
Vsey kroviu prorastayte v niyh.
Y kajdyy raz na vek proshaytesi,
Kogda uhodiyte na miyg,
- dep baryp, ayaqtaghanda otyrghan júrt du qol shapalaqtaghan. Ángimeden әngime óristep otyrghanda, bir orys qyz Anna Ahmatovanyng «Shirkin, ólenning qanday qoqystan ósip shyghatynyn osy júrt bilse ghoy» («Ah, esly by znaly iz kakogo sora rastut stihiy») degen, aforizmge ainalyp ketken sózin keltirdi.
- Siz qalay oilaysyz? - degen sodan song Asekene qarap.
Asekeng әdetinshe sәl oilanyp baryp, jauap berdi.
- Suretker ózining ishki dýniyesine qalay boylasa da, bәribir tabatyny - sol qoqys. Búl jerde Ahmatova dúrys aitady. Tipti, eng túnghiyqqa baryp qazyna izdeseniz de bәribir qolynyzgha tek qoqys ilinedi. Biraq, bizding baqytymyzgha oray shygharmashylyqtyng tabighaty teksti qúraytyn elementterge tәueldi emes. Yaghni, qoqysty qatar-qatar qoya salu - әli shygharma emes. Qanday da bolmasyn shygharma, ózin qúrap túrghan bólshekterding jiyntyghyna teng emes, odan biyik túr. Azdan song qoqystyng altyngha ainalyp ketui - búl siqyrgha, alhimiyagha úqsas nәrse. Álemde qanshama ónerding teoretikteri bolghan, biraq, birde-bireui búl prosesti jarytyp týsindirip bere almaghan.
- Sonymen, Anna Ahmatova dúrys aitqan ghoy? - dedi studentterding biri.
- IYә, - dedi Aseken, - Salivador Daliyding «Minsizdikten qoryqpanyz. Siz oghan jete almaysyz. Onyng ýstine minsizdikte siz qyzyghatynday eshtene joq» («Ne boytesi sovershenstva. Vam ego ne dostichi. Tem bolee, chto v sovershenstve net nichego horoshego») degen sózi bar ghoy. Ahmatovanyng aityp otyrghany - osy.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Sol jyldary Tólegen agha, asa qymbat aqshagha Salivador Daliyding alibomyn satyp alghan. Súraq qoyghan qyz alibomnyng bir betin ashyp, Asqar aghamyzgha úsynghan.
- Sizding suret synshysy ekeninizdi de bilemiz. Myna suretting maghynasyn týsinbedik.
Surette әr jerde ilingen saghattar beynelengen. Saghattardan... su sorghalap, keptiruge qoyghan shýberekter siyaqty salaqtap túr. Asekeng suretke bir qarady da, qayyryp berdi.
- Búl ólgen adamdardyng beynesi.
Otyrghandar du kýldi.
- Qalay?
- Eger Salivador Daliyding ózi osynday ekssentrik bolmasa, men de dúrys pikir aitar edim. Biraq, Dalidyng shygharmalaryna týzu pikir aitu mýmkin emes. Ýnemi qisyq sóilep otyru kerek.
- Men myna suretten eshqanday adamdy kórip túrghan joqpyn, - dedi otyrghan balalardyng biri. - Tek suy sorghalaghan saghattar.
- Ol sorghalaghan su emes - uaqyt, - dedi Asekeng kezekti shylymyn tútatyp jatyp. - Tiri jәndikterding ishinde adam ghana uaqytty sezine alady desedi. Adam ghana ómirding ótip bara jatqanyna qayghyra alady desedi. Dali, ómiri tausylghan adamdy osylay beynelegen. Onda ne túr? Pikasso da adamnyng nebir shemalaryn jasaghan ghoy.
Asekeng ornynan túryp, sәl oilanyp baryp til qatqan.
- Abay atalarynda «Súm dýnie tonap jatyr, ising bar ma», «Saghattyng shyqyldaghy emes ermek» degen joldar bar...
***
- Abaydy oqu bar da, Abaymen kezdesu bar, - degen edi Asekeng taghy birde, - Kóp adam Abaydy oqydyq, bilemiz dep oilaydy, Alayda, Abaymen kezdesken adam kemde kem. Óte az.
- Al men ol shalmen kýnde kezdesemin, - dedi kózimdegi ýnsiz súraqqa jauap berip. - Kýnde kezdesemiz, kýnde daulasamyz. Daulaspaghan kýnimiz bolghan emes.
Asekeng kýldi.
- Keyde janjaldasyp, tóbelesip te alamyz. Rabindranat Tagordyng aitqany bar ghoy: «Jaratqan IYe, meni asau kezimde qúrmetteushi edi, al ayaghyna jyghylghanymda ýstimnen attap kete bardy» («Vsevyshniy, uvajal menya, pokuda buntovati ya mog, kogda j ya pal k ego nogam, on mnoy prenebreg») dep. Abay da osynday, qúlsha bas iygendi, tabynghandy jek kóredi. «Kóp aitsa kóndi, júrt aitsa boldy, әdeti nadan adamnyn» demey me, bir sózinde.
- Tizerlep túrmayynsha búlaqtan su ishe almaytynyng siyaqty, Abaydyng aldynda da bas ii kerek, - dedi sodan song sózin ýstep, - Biraq, bas iidin, yaky tizerlep túrudyng da jóni bar. Mynau Reseydegi dvoryan zamanynda aqsýiekterding aqtas saraylarynda dvoreskiy degender bolghan. Sol әuletting býkil ýy jayyn, sharuashylyghyn basqaryp otyrady. Batys Europada olar әli bar. Aghylshyn, fransuzdar olardy «majordom» dep ataydy. Olardyng jýris-túrysy men әdebi - biyik mәdeniyetting kórinisi. Sol majordomnyng bas iygenin kórip qayran qaldym. Osynsha tәkkapar iyiluge bolady eken. Qúldar siyaqty belinen eki býktetilip emes - jelke týsynan. Tәkkapar iyilgen basqa qarap túryp, majordomnyng abyroyy men bedeli qojayynnan artyq bolmasa, kem emes ekenin bayqaysyn. Mine, qazaqtar da osylay iyilip ýirenu kerek. Has ónerding aldynda bas ii - qorlyq emes, qayta ózine bedel, ózine abyroy...
... Birde ónerding tiline qatysty bir әngime bastaldy.
- Qazirgi beyneleuding tili eskirgen, - dedi Aseken. - Talant penen uaqyt bir-birimen matasa baylanysqan. Ýsh týrli talant bolady. Birinshisi - óz zamanynan ozyp tughan talant. Búlar әdette - geniyler. Mәdeniyettin, óz zamany ýshin týsiniksiz qúbylystaryn osylar tudyrady. Kóp jaghdayda, paradoksalidyq iydeyalar osy geniylerding ýlesi. Uaqyt ótedi, qogham eseyedi, paradokstar әdepki nәrsege ainalyp, mәdeniyetting enshisi bolyp ketedi. Al ekinshi talant - óz zamanyn tauyp, óz ornyna qona salghan talant. Múnday talant iyeleri - eng baqyttylar. Sebebi, uaqyt, qogham, әleumetting mәdeny óresi - bәri osylar ýshin jaratylghanday. Birdi-ekili shetin mysal bolmasa, búlar múratyna jetken talanttar.  Talanttyng ýshinshi týri - óz zamanyn tauyp kele almaghan talant. Ózining dәuiri ótip ketkennen keyin, ózine arnalghan toy-duman ayaqtalghannan keyin kelgen talant. Bóten ghasyrda jýrgen bógde talant. Búnday talant iyeleri - eng baqytsyzdar. Yaghni, óz uaqytynan ozyp tughan jәne óz uaqytynan keshigip tughan talant - ekeui de baqytsyz. Al óz zamanyn janylmay tauyp kelgen talant - baqytty.
Asekenning sózining arjaghynan ayausyz auyr ýkimning nobayy shalyndy. Solay boldy da.  
- Kenes әdebiyeti ózining talanty men kisiligi túrghysynan alghanda osy ýshinshi topqa jatady, - dedi Asekeng jaybaraqat, - Biz eng artta qalghan qoghambyz, biraq, aitysymyzgha qaraghanda әlemdegi eng ozyq, eng óskeleng qogham ekenbiz. Jәne búl komediyagha barlyghymyzdy qatystyryp qoyyp otyr.
Asekeng az ýnsiz otyryp sózin sabaqtady.
- Bizding әdebiyet jana zamangha bir jarym ghasyrlyq kesheuilmen kirdi. Sodan song Kenes zamanynda taghy jetpis jyldyq tejeuil. Jinaqtap kelgende biz batystan eki ghasyrdan astam uaqyt qalyp kelemiz.
- Stili men sheberlikti aityp otyrsyz ba? - dep súradym.
- Joq, - dedi Aseken, - Stili men sheberlikti ýirenip, mengeruge bolady. Mening aityp otyrghanym - sana. Bir ghúlamanyng aitqany bar: «Sanany ýirenu mýmkin emes» («Soznanii nelizya nauchitisya») dep. Adam jýre aqyldy bolmaydy, ol tughanda adamgha tәn aqylmen tuady. Sol aqyly jýre kemeldenedi. Al, aqylyng bolmasa - nemeneng kemeldenedi?
- Sen dúrys týsin, men bәrin joqqa shygharyp mansúqtap otyrgham joq, - dedi sodan song meni júbatyp, - Biraq, qazirgi qazaq romanynyng formasy, ol batystan oljagha kelgen forma. Óz tabighatymyzdan ósip shyqpaghan. Últtyq roman onday bolmauy kerek edi.
- Al, sol últtyq roman bola qalsa, qanday boluy kerek edi? - dep súradym.
- Qazaqtyng últtyq romany tabighy jolmen bizding úly eposymyzdan ósip shyghuy kerek edi, -  dedi Aseken, - Men songhy ghasyrda soghys taqyrybyna jazylghan shygharmalardyng barlyghyn derlik oqyp shyqtym. Osy shygharmalardyng barlyghynda soghystyng sanasy óte tómen. Áyteuir bir bitpeytin qyrghynnyng hikayasy.
Asekeng bólmeni ary bir-beri bir kezip ótti.
- Ókinishke oray biz damudyng mýldem basqa bir jolyna týstik, - dedi sodan song tómen qaraghan kýii - Qazaq keyin, sol tumay qalghan qogham men dýniyege jaratylmaghan kýiinde ketken әdebiyetti talay ghasyr joqtaydy.
- Osy aitqandarynyzdy nege qaghazgha týsirmeysiz? - dedim men.
- Onyng ne keregi bar? - dedi Aseken, - Men saghan bylay deyin, osy dýniyening әr týkpirinde әr sәtte myndaghan, tipti, milliondaghan adam boluy mýmkin - adal, paydaly is tyndyryp jatyr. Sonyng arqasynda ghana myna dýnie tónkerilip ketpey aman túr. Basyma kelgen oidy dereu qaghazgha týsiru mindetim emes dep oilaymyn. Ras pa, ótirik pe, mynaday bir hikaya estigenim bar. Gogoli birde orys piradarlyghynyng ortalyghy Optina Pustyni degen jerge barady. Sol jerde qolyna bir qoljazba ilinedi. Monahtardyng bireui onyng «Óli jandar» romanyn taldaghan eken. Gogolige búl taldau óz romany turaly jazylghan syn-maqalalardyng ishindegi eng ozyghy bolyp kórinedi. Monahtan maqalany ne sebepti jariyalamaghanyn súraydy. Sonda monah, «Onyng ne keregi bar, búl maqalanyng jazylghandyghynyng ózi jetkilikti emes pe» dep jauap beripti. Oy eshkimdiki emes. Oigha talasu, әdebiyettegi oryngha talasu, men ýshin týsiniksiz nәrseler. Eshqashanda týsinbeytin shygharmyn.
Asekeng jadyray kýldi.
- Ótkende Mәskeuge barghanda SDL-de otyryp, estigen anekdotym. Aqyndardy әskerge alypty. Barlyghyn sapqa túrghyzyp «Na pervyi, vtoroy rasschitaysi!» («Birinshi men ekinshige jiktelinder!»)  deydi. Sóitse, barlyghy da, kezegi kelgende «Pervyi!» dep aitatyn kórinedi. Ofiyser týk týsinbey antarylyp qalady. Sonda saptyng basynda túrghan aqyn «Siz bilmeydi ekensiz ghoy, bizde barlyghy da - birinshi aqyndar» dep týsindiripti. Ádebiyettegi birinshilikke talasu - primitiyv. Egerde aqyn ya prozashy, shyn aqyn nemese shyn prozashy bolsa, onyng birinshiligin eshkim de tartyp ala almaydy. Árkim óz ornynda túryp - birinshi. Ádebiyet pen óner, abyroy jarystyratyn jer emes.
Asqar Sýleymenov qalyptastyrghan ortanyng bizge erekshe únaytyn minezi bar edi. Olar jastargha erekshe yqylas-peyildi bolatyn.   Qashan bolsyn, әsirese óner qughan jastarmen riyasyz әngime dayyn túratyn.
- Sender óskelensinder, - deýshi edi Aseken. - Senderding zamandaryng ozyq.
Birde Tólegen aghanyng ýiinde tangha sozylghan otyrys boldy. Tólegen aghanyng anasy, kýishi Sýgirding jaqyn qaryndasy bolyp keletinin biletinbiz. Al, ol keyuananyng Asekenmen syilastyghy jeke әngime. Tabaldyryqtan attaghanda aldynda kim túrsa da ainalyp ótip, eng әueli sol kisige baryp sәlem berushi edi Aseken. Artynan baryp basqa adamdarmen amandasyp, hal-jay súrasushy edi. Ejelden qalyptasqan salt, Asekenning búl minezin eshkim sóket kórmeytin. Sol kýni әjeydi qoyarda qoymay jastarmen bir dastarhangha otyrghyzghan Aseken.
- Hanym iyem, moya sarisa, - dep әjeyding qolynan sýigende,  Bәtima apay men Tólegen agha, ekeuining kózinde de qaymyjyq jas, bir-birine jalt-jalt etip qaraghan.
Sol keshte Asekeng súrap otyryp әjeyge kóp әngime aitqyzdy.
- Hanym iyem, - dedi sonynda, - Sýkenning elge ishekpen salyq salghanyn aitynyzshy.
- Aghamyzdyng minezi qiyndau edi, - dedi әjey. - Qoy, eshki soyghan ýy ashy ishegin iyirip әkep beredi. Ózining bir qúraly boldy. Sol qúraldyng kózinen ótpegen ishekti qaytadan yzyp alyp kel dep qaytaryp jiberetin. Ishekti shaq keltirmeushi edi, jaryqtyq. Bir taqqany bir aptagha jetpey týtilip qalatyn.
- Sýgir atamyzdyng dombyra tartqanyn talay tyndaghan shygharsyz, - dedi balalardyng biri, - Qalay edi?
- E, tyndadyq qoy, - dedi әjey, - Nesin aitayyn, odan keyin dombyrany onday shalghan adam balasyn kórgen joqpyn.
Azdan song әjey sharshap, Bәtima apay óz bólmesine aparyp jatqyzyp keldi. Ózimiz ghana qaldyq. Ángime óristey kele әdeby taqyrypqa qaytyp kelgen.
- Osy men sizden myna bir nәrseni kópten beri súrayyn dep jýr edim, - dedi balalardyng biri Asekene qarap. - Mening oiymsha despotizm, tiraniya men biyik әdebiyettin, biyik ónerding arasynda týsiniksiz bir baylanys bar siyaqty. Sizding oiynyzsha qalay?
Asekeng búl joly úzaq ýnsiz qaldy. Sodan song әdetinshe shylymyn tútatyp, asyqpay sóilep ketken.
- Egerde tiraniyanyng biyik ónerdi tudyruy - zandylyq bolsa, onda eshqanday problema joq. Qoghamdy ýnemi tepkide ústap otyrsanyz boldy, óner óz ózinen damyp otyrady. Biraq, shyndyghynda olay emes.
- Ekeuining arasynda baylanys bar, - dedi súraq iyesi jenilmey, - Búl zandylyq, búl fakt.
- Sonday-aq, eshqanday  óner tudyrmay bedeu ótken tiraniyanyng zamandary bolghan, - dedi Asekeng jymiyp. - Eshqanday tiraniya joq kezde de basynan altyn ghasyrdy keshken óner týrleri bolghan. Óner tarihyn zertteseniz boldy.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Songhy sóz barlyghymyzgha arnalghan saual edi. Júrt ýnsiz qaldy. Osy sәt men Asekene qarap qayran qaldym. Búghan deyin de, búdan keyin de men onyng osynday oily, týsining osynday suyq bolghanyn kórgen emespin.
-    Eger sender, myna aityp otyrghandaryng jay әngime emes, shyn aqiqat jolyna týsken adam bolsandar, onda myna nәrseni oilaryna myqtap týiip qoyyndar, - dedi Asekeng әdetinshe bayau dauystap, - Qanday óner bolsa da, has ónerding qaysysy bolsa da bostandyqtan, erkindikten jaratylady. Men búl jerde patshanyng qúlgha «syilaytyn» erkindigin aityp otyrgham joq. Men, eshkimning rahymy men rúqsatyn qajet etpeytin shyn bostandyqty aityp otyrmyn. Qúldy azat ete almaysyn, sebebi onyng nәsili qúl. Al shyn erkin, shyn azat adam abaqtyda otyryp ta erkin, azat. Sondyqtan, eshqanday tiraniya ónerding qúnary bola almaydy, ónerding alghysharty bola almaydy.     
-    Álbette, óner, kýres barysynda jetilui mýmkin, - dedi sodan song Asekeng sәl júmsaryp, - Biraq qaytalap aitayyn, shyn ónerding nәsili - bostandyq. Odan ary baryp aitsam, shyn óner - ol iske asqan bostandyq, myna dýniyege ayan bolghan bostandyq.
- Beyneleuding tili eskirdi degende siz ne aitqynyz keldi? - dep súrady jastardyng biri.
- Sol beyneleuding tilining eskirgenin aitqym kelip edi, - dedi Aseken.
Júrt kýldi.
- Til inflyasiyagha úshyraghan, - dedi Asekeng de jymiyp, - Batysta «predatelistvo na verbalinom urovne», «predatelistvo slova» degen úghym bar. Kóp adam múny bayqamaydy. Bizding әdeby til dep jýrgenimiz, «kórkemdiktin» tonyn jamylghan kensening tili.
Asekeng keyde beting bar, jýzing bar demey qatty aitatyn әdeti bar edi. Búl joly da erkinen tys sol әdetine basty.
- Ózine yntyzar bolyp, jalyndap, órtenip túrghan bozbalany keudesinen iyterip tastap, әldebir bylapyt shalmen kónildes bolghan qyz qanday jiyirkenishti bolsa, bizding býgingi beyneleuding tili de sonday jiyirkenishti. Óner iydeologiyagha qyzmet qyldy. Bilem, týsinem. Biraq týsinu - keshiru degen sóz emes. Patshalar syzyp bergen shenberding ishinde otyryp ta ar men úyatty, jauapkershilikti saqtaugha bolar edi.
- Siz aityp otyrghan til qanday bolar edi sonda? - dep súrady otyrghandardyng biri.
- Tymqúrmasa intellektualdyq provokasiya bolu kerek, - dedi Aseken. - Adamgha oilanudy ýiretetindey bolu kerek. Osylaysha birtindep adamnyng jýikesi tiriledi, syrtqy dýnie qúbylystaryna til qatyp ýirenedi. Al oqyrman kitapty oqyp bolghanda, sol oqyghangha deyingi dengeyde qalsa, onda ol eshqanday da til, eshqandayda da shygharma emes. Eshtene bolghan joq. Adam otyrdy, oqydy, ornynan túrdy. Boldy...
... Keyinnen onasha әngimede Asekeng atalghan taqyrypty qayta qozghaghan.
- Úmytpasam Mandelishtamda ghoy deymin, «istericheskoe jiznelubiye», «istericheskaya lubovi k sosialisticheskomu otechestvu» degen anyqtamalar bar. Qazaqshagha audarsanyz «ómirge degen qoyanshyq qúshtarlyq», «sosialistik otangha degen, qoyanshyqtyng ústamasy siyaqty qúshtarlyq» bolyp shyghady. Ádebiyetke, jalpy ónerge «ómirdi sýiinder, otandy sýiinder» degen núsqau jogharydan týsirilgen. Terrordan, represiyadan әbden esengiregen óner neni bolsa da sýnge dayyn. Bittey qayghy men qamryq, jylt etken kýmәn dereu jazalanady. Kóp oqyrman nening ne ekenin bilmeydi. Al, osy, sistemagha degen asyq sezim, úshy-qiyry joq mahabbatty zerdelep qarasanyz bәrining de ótirik ekenin kóresiz. Búnyng bәri ýreyden tughan qighylyq, isterika. Mahabbat, bola qalghannyng ózinde múnday tilde sóilemeydi. Mysalgha, Bodler fransuz poeziyasyna, óshtikting tilinde sóilep otyryp mahabbat jayly aitudy ýiretti.
Asekeng qorqoryn tútatyp úzaq oigha batty.
- Ómirdi shyn sýigen adam onymen qoshtasa da biledi, - dedi, sodan song úiqydan shoshyp oyanghanday selt etip, - Batys әdebiyettanuynda «nekrorealizm» degen úghym bar. Osy Bodler siyaqty aqyndardyn  poeziyasynyng negizinde qalyptasqan boluy kerek. Keyinnen orystyng bardtary búny sayqymazaqqa ainaldyryp jibergen. Al, men búl termindi kenirek týsinemin. Ólimning aldy, yaghny ómir, sodan song ólimning ózi, sodan song ólimning arty. Mine, osynyng bәrin nekrorealizm dep qaranyz. Qazaq «Búrynghylardan qalghan búl jalghan dýnie bizden de qalady» deydi. Ne degen danyshpandyq! «Óletúghyn tay ýshin, qalatúghyn say ýshin ketispeyik, azghantay ómirdi mәndi qylyp syilasyp ótkizeyik» deydi. Nedegen úlylyq! Nekrorealizm degeniniz osy. Búl ýrey emes, ólimnen qorqu emes - jazmyshtyng zanyna bas ii. Sodan song ózderinen keyin búl dýniyege keletin sansyz úrpaqtar men nәsilderge bata berip ketu.
- Agha, ýreyden tughan «qighylyq mahabbattyn» toqtaytyn uaqyty boldy emes pe? - dep súradym.
- Joq, - dedi Aseken, - Úzaqqa sozylghan isterika, qighylyq - dәstýrge ainalyp ketedi. Osylay jazu - daghdygha ainalyp ketedi, stili bolyp qalyptasady. Eng qorqynyshtysy keler úrpaq óner men әdebiyetti osy eken dep týsinedi...
... - Agha, «Abaydan eshtene ýirenu mýmkin emes» degen sózinizdi týsinbedim, - dedim birde.
Asekeng sәl ýnsiz otyryp bylay dedi:
- Tehnika - týptep kelgende suretkerding túlghasy. Mine, sondyqtan Abay ózining túlghasyn eshkimge ýirete almaydy, al shәkirt ol túlghany ala almaydy.
- Osyndayda Abaydyng ózine teng suretker-synshy kómekke kele alar edi, - dedi, sodan song sózin ýstep, - Biraq, ol - nonsens. Mynau Hodasevichting әieli Nina Berberova degen bolghan. Tamasha jazushy. Sonyng aitqany bar: «Bәrin oqy beru shart emes. Barlyq nәrse jayynda pikiring boluy shart emes. Keybir nәrselerdi bilmeuding eshqanday úyaty joq» dep. Tanghajayyp pikir. Ótirik «bilemnen», adal «bilmeymin» artyq. Eshkim de synshyny on segiz myng ghalamnyng tilin bilsin dep mindettegen joq. Al bizde qazir ótirik «bilem» qaptap ketken. Osy ótirik «bilem» әdebiyettin, jalpy ónerding tragediyasyna ainalyp otyr. Qazir sheberlik turaly jazu moda bolyp ketti. Bir shygharmany taldaghanda «óte sheber jazylghan», nemese odan da soraqy «óte sheber oryndalghan» degen sózderdi paydalanady. Sheberlik óz betinshe bólek túrghan abstraksiya emes. Sheberlik, ol naqty bir nәrsege qatysy bar nәrse. Shygharmanyng ózin oqyp týsine almaghan synshy onyng «sheber jazylghanyn» qaydan biledi? Bir ghúlamanyng aitqany bar: «Árbir jana úly shygharma, qashan bolsyn, beytanys, bóten tilde jazylady. Synshynyng maqsaty sol shygharmany audaru» dep. «Audaru», búl bir tilden ekinshi bir tilge audaru emes, «týsindiru» degen maghynada aitylghan. Demek, synshynyng mindeti eki ese auyr, sebebi, jazushy tylsymnan nobayyn shalghan elesti bizding dýniyening tiline audarsa, synshy sol «audarmany» ekinshi qaytara «audaryp», interpretasiya jasap, oqyrmannyng úghymyna jaqyndatady. Jazushydan góri synshynyng sauatsyz bolghany qaterli. Bir ghúlamanyng aitqany bar, «Kez-kelgen aqymaq syn aita alady, solardyng kóbi synshylyqpen ainalysyp ta jýr» («Kritikovati mojet luboy durak, y mnogie iz nih iymenno etim y zanimaitsya») dep.
-    Synshynyng jazushyda nemese aqynda, olardyng jeke basynda sharuasy bolmauy kerek, - dedi Asekeng taghyda, - Synshylyq - eng әueli jauapkershilik. Qanday shygharmany bolsyn taldaugha kiriskende synshy jauapkershilikti boluy kerek. Qazaqtyng syny, ol, shygharmany oqymay jatyp qalyptastyrghan aldynala pikir, synshynyng avtorgha degen pighyly taghy qanshama qiyastyq. Osynyng bәrin, shashylyp qalmaytynday etip talghammen, dәlirek aitqanda talghamsymaqpen jelimdep ildebaylap qoyghan. Ótirikting formalary kóp. Egerde siz bir jaqsy shygharma jayynda pikir aitpay tynysh otyrsanyz, ol sizding әdeby prosesten tys ekendiginiz emes. Siz ótirik aitsanyz da, aitpasanyz da - bәribir proseste, aghymda otyrsyz. Nashar shygharmany synamauynyz ben jaqsy shygharma jayynda ýnsiz qaluynyz - ekeui bir-aq nәrse. Siz ótirik aityp otyrsyz. Ýnsiz otyrsanyz da qoghamdyq qiyanatqa ýles qosyp, ony kóbeytip otyrsyz. Egerde siz shyn әdebiyetshi, shyn synshy bolsanyz búl ótirikke qatyspauynyz kerek. Aqiqatqa ghana qatysynyz.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Osy jerde Aseken, men ýshin, kýni keshege deyin paradoks bolyp kelgen bir oidy bólisti.
- Modiliyany aitypty: «Ómir degen at tóbelindey azdyng kópke, biletinder men barlardyn, bilmeytinder men joqtargha tartu ýlestiruinde» («Jizni sostoit v dareniy ot nemnogih mnogiym, ot teh kto znaet y iymeet, tem, kto ne znaet y ne iymeet») dep. Bir aqynnyng mynaday bir óleni bar:
Day mne vse! Ya ne stanu bogache,
Vse vozimi! Ya ne stanu bedney.
«Maghan býkil dýniyeni berseng de búdan artyq bayymaymyn.
Mening barymdy alsang da kedeylenbeymin» degen sóz. Alayda, úzaqqa sozylghan ótirikting shyndyqqa ainalyp ketetini siyaqty, shyndyq ta úzaq jasap, aqyrynda ahualgha, ahualdan ótirikke ainalady. Modeiiyaniyding de, atalghan aqynnyng da eng ýlken qatesi osy, mәngi shyndyq, mәngi ótirik degenge sengendikterinde.
Asekeng sәl kidiris jasap, әdetinshe qorqoryn tútatyp baryp, sózin sabaqtady.
-Uaqyt sheksiz, ótirikting qansha ret shyndyqqa, shyndyqtyng qansha ret ótirikke ainalghanyn eshkim bilmeydi. Tipti, desen, o basta qaysysynyng shyndyq, qaysysynyng ótirik bolyp jaratylghanyn eshkim bilmeydi.
- Sonda eshkimning eshtene bilmegeni me? - dedim men.
- Biz kózimiz kórip túrghan ahualdy ghana bilemiz, - dedi Aseken, - Sol ahualdy ózimizding óremizge say shyndyq dep nemese ótirik dep baghalaymyz.
- Sonda dýniyening eshqanday qazyghy bolmaghany ma? - dep súradym.
- Eshqanday da dýnie joq, - dedi Aseken, - Shopengauerding «Dýnie degen ol - mening úghymym men týsinigim (elestetuim)» («Miyr, eto moe predstavleniye») degen sózi bar ghoy. Bilesing be?
- Bilem, - dedim, - Sonda eshtene joq pa?
- Nege? - dedi Asekeng súraqqa súraqpen jauap berip, - Bar.
- Ne bar? - dedim men.
- Adamnyn  saualy bar jәne múghjiza bar, - Asekeng qorqorynyng kýlin qaqty.
- Agha, siz sonda múghjizagha senesiz be? - dedim qayran qalyp.
- Senem degen az, men múghjizadamyn, - dedi Asekeng jymiyp. - Sen de ... múghjizadasyn. Adamdar múghjizada ómir sýrip jatqanyn úmytyp ketken. Mine, býkil әlemning qayghysy men qasireti osynda.
- Jas kezimde jýregim men aqylym, ekeui  eki jaqqa qarap túrghanda, men múghjizagha senbeytinmin, - dedi sodan son, - Jýrek sabyrly eken, kemenger eken. Ol meni aqylgha ertip, aqylgha qosyp qoya berdi. Mine, ómir ótti. Aqyrynda, qarap otyrsam, jýrektiki aqiqat eken. Men búl jerde instinktti, sauatsyz sezimdi aityp otyrghanym joq. Men aqyldy jýrek jayynda aityp túrmyn. Jany shyghardyng aldynda adam birneshe sekund, keyde birneshe minut aqylgha simaytyn azaptan ótedi desedi. Tamúq degen, tozaq degen osy shyghar dep oilaytynmyn. Júmaqqa da, tozaqqa da senbeytinmin. Keyin týsindim. Tozaq iydeyasy, meyli qatygezdikten, búl dýniyege degen óshtikten tughan bolsyn, әiteuir, onyng týptamyrynda kәdimgi adamdyq taghdyr jatyr. Dýniyeden esesi ketken, әdilet taba almay qysqa ghúmyryn azappen ótkizgen kәdimgi adamnyng taghdyry. Atam qazaqta maqal bar «Shyn jylasan, soqyr kózden jas shyghady» degen. Adam shyn tilese, búl dýniyede ne bolmaydy deysin.
- Sonda búrynghylardyng aitqanynyng barlyghy ras bolghany ma? - dep súradym.
- Oghan eshqanday kýmәning bolmasyn, - dedi Aseken, - Zigmund Freyd aitady ghoy, «Epiylepsiya, delqúlylyq, ol auru emes - tek qana basqa ahual» («Drugaya realinosti») dep. Áriyne, basqa ahualgha baru ýshin delqúly bolu shart emes. Freyd ózining tәjiriybelerinen aitady.
Az-maz ýnsizdik ornady.
- Aqylym men jýregim tolysyp, bir týisikke ainalghan sayyn tozaq turaly kóp oilandym, - dedi Aseken. - Aqyrynda, myna qara jerdi basyp ótken sansyz úrpaqtyng armany men múny, qasireti múhittay úlghayyp kórindi kózime. Adam qiyametting tabaldyryghynda túrghanda biraq ret keshetin, endi eshqashan qaytalanbaytyn, qayghy men qinalysta ótkizgen jalghyz ghana ómirin salmaqtap túryp aitqan kerez sózi osy - tozaq.
- Sonda tozaqtyng bar bolghany ghoy, - dedim óz qúlaghyma ózim senbey.
- Múghjiza, - dedi Aseke, - Men aittym ghoy, shyn tilekting qandayy bolsa da oryndalady.
Senu qiyn edi.
- Osynday oidy aitqan basqa adam bar ma? - dedim, anyghyna jete týskim kelip.
Asekeng kýldi.
- Maghan senbedin. Kýmәnshil bolghanyng dúrys ta shyghar. Endi basqa jaghynan keleyik. Stanislav Lemning «Solyariysin» oqydyng ba?
- IYә, oqydym, - dedim men. - Tarkovskiyding filimin de kórdim.
- Osy romandaghy Solyaris planetasy, biz әngime qylyp otyrghan múghjizanyng shemasy, kishireytilgen shaghyn beynesi, - dedi Aseken. - Áriyne, men qarabayyrlap aityp otyrmyn. Bayqasang kosmos stansiyasynda túryp jatqan gharyshkerler neni oilasa - sol bolady. Stansiyada bayaghyda ólip qalghan adamdar jýr. Ol aruaqtar emes, adamnyng kónilindegi beynege sәikes Solyaristing jasap bergen adamdary. Dúrys týsin, tiriltip emes, janadan somdap bergeni. Álem әdebiyetinde Stanislav Lemdey ailaker jazushy joq shyghar. Ol tehnika, gharysh terminderinde sóilep otyryp, ózining barlyq dini, mistikalyq oilaryn oqyrmanyna jetkizgen.
- Al, sonda ... sol adamdardyng biri jyn-peri turaly oilasa, Solyaris sony da jasap bere me? - dep súradym men.
- Mine, ekeumiz endi týsinistik, - dedi Aseken. - Jasap beredi. Sebebi, jyn da, peri de - adamnyng sanasynda. Al, Solyariys, nemese múghjiza - ol tilsiz, sezimsiz oryndaushy ghana.
Ekeumiz bir birimizge qaradyq.
- Sening ne oilap otyrghanyndy bilemin, - dedi Aseken. - Sen tozaqty oilap týrshigip otyrsyn. Jaman oidy nege oilamau kerek, endi týsingen shygharsyng deymin. Jyn-perini ishki sarayyna kirgizbe...
... Qúrmetti oqyrman, men de qarajayau qazaq emespin. Biraq, tehnokrattyq, fantastikalyq roman nemese filosofiyalyq ya basqa kýrdeli shygharmany bylay qoyyp qoyynyz, kez-kelgen, tipti, eng qarapayym teksten dini, mistikalyq kenistikke shygha salatyn búnday oilau tehnikasy men ýshin әli kýnge deyin júmbaq nәrse. Ayaghyna deyin týsine almadym. Zeynolla agha birde mynaday әngime aityp edi.  
- Mәskeude, SDL-de bir otyrys boldy. Mәskeuding intellektualdary jabylyp  neshe ret shabuyldap Asqardy ala almady. Aqyrynda bireui sharshap: «Asqar, saghan daua joq eken. Sen kerek bolsa telefon anyqtamasynan da Qúday menen dindi shygharyp bere alatyn bolarsyn» («Askar, ty nevozmojen. Duman, esly nado ty daje iz telefonnogo spravochnika mojeshi vyvesty Boga y Religii») dedi. Mening oiymsha ata-babasy din ústaghandyqtan, diny sana túqym qualap qonghan shyghar. Asqardyng boyyndaghy búl tanghajayyp kabiletti men basqasha týsindire almaymyn...
Birde taghy da Tólegen aghanyng ýiinde jinaldyq. Búl joly orys emigrasiyasynyng әdebiyeti, Kupriyn, Buniyn, Shmelev, Osorgin men Nabokovtyng shygharmashylyghy әngime bolghan. Barlyghy «Samizdat» pen «Tamizdattan» shyqqan «Lolitany» oqyp alghan. Jәne barlyghy birauyzdan Nabokovty sheteldegi orys әdebiyetining eng úly klassiygi dep pәtualasqan. Asekeng shylymyn tútatyp jatyp suyq jymidy. «Bitti» dedim ishtey.
- Nabokovtyng klassik ekenine ýlken kýmәnim bar, - dedi Aseken, - Men «Lolitany» da, basqa da shygharmalaryn oqyp shyqtym. Qalypsha semiotika. Oqyrman týsinu ýshin Nabokovtyng janynda onyng әrbir sóilemin týsindirip Lotman otyruy kerek.
- Qalay? - dedi balalardyng biri. - Shetelding syny ony joghary baghalaghan ghoy.
- Ol syn maqalalar emes, tipti resenziyagha da jatpaydy, - dedi Aseken. Ol maqalalardy semiotik ghalymdar jazghan.
Asekeng әdetinshe, ózining qalay qatty aityp jibergenin bayqamay qaldy. Bólmede ynghaysyz ýnsizdik ornady.   
- Ghafu ótinemin, rejimenizder, - dedi Aseken. - Nabokovtyng shygharmalary әdebiyettanu ghylymy ýshin taptyrmaytyn tekster. Biraq, ol әdebiyet emes.
Asekeng tomsyrayynqyrap otyrghan balalargha qarap ezu tartty.
- Sender emigrasiyadaghy orystyng taghdyryn tamasha beynelegen taghy bir ýlken qalamgerdi aitpay otyrsyndar. Ol Gayto Gazdanov.
- Gayto Gazdanov deysiz be? - dedi balalardyng biri. - Stranno. Birinshi ret estip otyrmyz. Aytyp berinizshi.
- Marhamat, - dedi Aseken, - Gazdanovtyng últy osetiyn. Peterburgte tuyp-ósken. Oryssha jetik bilim alghan. Azamat soghysy kezinde Vrangeliding әskerimen Qyrymgha, odan Qara teniz arqyly Stambúlgha, Stambúldan Parijge barghan. Jasy jetip sol jaqta ólgen.
- Beybit kýnde, jayshylyq kezde jazushylar ómirlik derekke asa kóp mәn bermeydi, - dedi Asekeng sózin sabaqtap, - Al, biraq, revolusiya, týrli soghys kezinde, adamnyng ne ekeni, órkeniyetting ne ekeni syngha týsedi. Mine, sol kezde, әr oqigha, әr detali qasiyetti derekke ainalady. (Asekeng tura osylay aitty, «Svyashennoe sviydetelistvo» dedi). Oiymsha, Gayto Gazdanovtyng әlem әdebiyetine qosqan ýlesi osy. Keyde Garsia Markesten osy Gazdanovtyng izderin shalyp qalugha bolady. Gazdanov ýlken jazushylyq ataqqa jetkende Markes Parijde joqshylyqta jýrgen. Ekeui kezdesti me, joq pa, ony bilmeymin. Biraq, Markesting shygharmalaryn qarap otyryp onyng Gayto Gazdanovty oqyghanyn shyramytu qiyn emes. Sonday-aq, Gazdanovtyng shygharmalarynda «simvoldyq ólim» beynesi kóp kezdesedi. Yaghni, emigrasiyada otyryp, Reseydegi bolishevik ýkimeti qashan qúlaydy dep kýte-kýte sanasymen sarghayghan orys aqyrynda amalsyz sol jergilikti ómirge kóndigedi. Simvoldyq ólim osyny beyneleydi. Óz mәdeniyetinde ólip qana bóten topyraqqa tamyr jaya alasyn...
... Búnyng syrtynda Asekenning әr kezde aitqan taza teoriyalyq oilarynda qisap joq. Birde әdeby ortanyng bir otyrysynda, «Roman ba, әngime me, qaysysynyng tehnikasy joghary» degen saualgha әrkim әrtýril pikir aitqan edi. Aqyrynda júrttyng deni «Qazirgi zaman - romannyng zamany. Endi osylay bolady. Romannyng sheberligi, ol sheberlik ataulynyng shyny» dep bir pikirge kelgen. Ángime bastalghannan eshtene demey ýnsiz otyrghan Zeynolla agha jymiyp Asekene qaraghan.
- Ne deysin?
Asekeng keyde renjiymin. Qansha uaqyttan beri aitylghan әngimening bosqa ketkenin, tyndaushylardyng bayaghy sauatsyz dengeyde otyrghanyn kórgende sharshap qalatyn. Búl joly da sharshay, nemqúraydy týsindirdi.
- Aghymdaghy әdebiyet pen klassikany shatastyrmandar. Abstraktyly shygharma bolmaydy. Qanday da bolmasyn roman, ol naqty bir avtordyng tuyndysy, boyynda jaqsy-jaman qasiyetteri bar. Qanday da bolmasyn shygharmany roman, ya basqa dep baghalamas búryn, ol jalpy ónerge jata ma, joq pa, sony anyqtap alu kerek. Ádemilep týptelgen qaghaz kirpish - әli roman emes. Sodan son, roman janrynyng kemeldenip, әngime janrynyng artta qaluynyng kóldeneng júrt bile bermeytin sebepteri bolady. Mynau orys jazushylarynda maqal bar, «Kratkosti - sestra talanta, no macheha gonorara» degen. Osy kýni gonorar kólemge qaray tólenedi. Kók sumen toltyrylghan romandardyng qaptap ketuining syry osynda.
- Biraq, roman janrynyng kýrdeli ekenin teriske shyghara almaysyz ghoy? - dedi balalardyng biri, - Ángime onay, roman qiyn.
- Qatelesesiz, - dedi Asekeng eriksiz jymiyp. - Egerde qaytpas qajyrly bolsanyz romandy jazyp shyghasyz. Romandy kólemmen, massamen, sujetpen alyp shyghugha bolady.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Jazu barysynda ketken haltura, osal soqqan jerin, taghy basqa kemshilikterdi romannyng kólemi kóterip alady. Romannyng kemshilikteri keyde onyng jetistigine ainalyp ketui mýmkin. Onday ýlken kólemde ne bolmaydy deysin. Al әngimening sheberligi mýldem basqa materiya. Ángime óleng siyaqty. Ángimede jazushy, lirikalyq óleng jazghan aqyn siyaqty, alaqandaghyday barlyq jaghynan kórinip túrady. Ángime jazushyny әdeby tәrtipke ýiretedi, az sóilep, kóp maghyna berudi, sózdi ýnemdep júmsaudy ýiretedi. Eshkim de romanist bolyp tumaydy. Álemdegi úly jazushylardyng barlyghy derlik әngimening taghlymynan ótken.
- Al, osy janrdyng ózine ghana tәn, tuabitti, nemese qazirgi tilmen aitqanda antologiyalyq kemshiligi bar, - dedi Asekeng әdetinshe keneye sóilep, - Búl romangha ghana emes, jalpy prozagha ghana emes, tútastay alghanda әdebiyetting kemshiligi. Ol kemshilik, әdebiyetting uaqyt barysynda óristeytindiginde. Búl kemshilikten әdebiyet eshqashanda aryla almaydy. Áriyne, әdebiyet, damu barysynda neshetýrli, uaqyttan attap ketuding amaldaryn, neshetýrli trukter oilap shygharghan. Biraq, bәribir, onyng barlyghy truk bolyp qaldy.
- Lirikalyq óleng lap ete qalghan, jalt ete qalghan sezim ghoy, - dedi balalardyng biri, - Oghan ne uaqyt kerek?
- Ólenge uaqyt keregi joq dep kim aitty? - dedi Aseken. - Qanday jylt etken sezim bolsa da, ony aityp, jazyp beru kerek. Al ony oqyp týsinu ýshin uaqyt kerek. «Lirikada uaqyt joghalady, tyghyzdalady» degenning barlyghy miyf.
- Psihoanaliz býgingi әdebiyetti tym auyrlatyp jibergen, - dedi Aseken, sózin sabaqtap - Psihoanaliz әdebiyetke emes, әdebiyet psihoanalizge qyzmet ete bastaghan siyaqty. Keyde әdebiyet filosofiya bolghysy, keyde taza ghylym bolghysy keletin siyaqty. Sonday әser qaldyrady. Ádebiyet skepsisten búzylghan. Oiymsha әdebiyet әlsin-әlsin bayyrghy, móldir kóne bastaulargha qaytyp baryp otyruy kerek. Adasqanda, sharshaghanda. Osy jetken tәjiriybemen, bilimmen sol mәjýsy zamangha baryp, týlep qaytyp otyruy kerek. Iogann Sebastiyan Bahtyng «Horosho temperirovannyy klaviyr» degen úly oqulyghy bar. Kez-kelgen kompozitor, әsirese batys kompozitorlary, ózderining metodyna kýmәn tughanda sol móldir búlaq ispetti oqulyqqa jýginedi. Ádebiyet te solay boluy kerek dep oilaymyn.
Balalardyng әngime auanynan airyla bastaghanyn sezgen Asekeng az ýnsiz qaldy. Sodan song jótkirinip alyp, bәrin basynan bastady.
- Bibliyada Qúday aitqan ghoy: «Bir-birindi men arqyly sýiinder, birin-biri sýigen eki jýrekting arasynda ýnemi men túrayyn» dep.  Qúdaydyng kuәliginen artyq ne bar? Arabta Imrul Qayys degen úly aqyn bolghan. Qazaqta kóp jyrlanghan «Lәili-Mәjnýn» sol Qayystyng poemasy. Qazirgi skepsis túrghysynan alghanda adamnyng mahabbattan mәjnýn bolyp qaluy aqylgha simaytyn nәrse. Biraq, «Lәili» esimi, zertteushilerding aitysyna qaraghanda «Alla» sózining fonetikalyq varianty eken. Qalay bolghanda da búl mahabbat Jaratqan IYening kólenkesinde, sonyng kuәliginde. Batys Europanyng aqyndaryn tanqaldyrghan osy jәit. Keyinnen payda bolghan Beatrichening beynesinde osy «Lәili-Mәjnýnnin» әseri bar. «Mahabbat - óshtik», búl da keyingi adamzattyng oilap shygharghany. Shyn mahabbat ambivalentti nәrse emes. Mynau Ýndining filosofiyasynda «advayta» degen úghym bar. Oryssha «nedvoystvennosti», bizshe «ekige bólinbegen bir negizdilik». Qayystyng poemasy osy «birnegizdilik», qanday taghdyr keshse de alghashqy asqaq, kiyeli kýiinde qalatyn mahabbat jayynda.
Áldeneshe kitapqa jýk bolatyn teoriyalyq tolghamdardy osynday qysqa da núsqa qylyp aityp beretin de әdeti bolushy edi Asekennin...
... Neshe jyl janynda jýrgende bayqaghanym, Asekeng «alpysynshy  jylghylar» taqyrybyn qozghaghandy únatpaytyn. Búl, Asekeng ýshin eng qytyqshyl mәsele edi. Qashan bolsyn, amalyn tauyp sol taqyryptardaghy әngimelerdi toqtatyp tastaytyn. Kópke deyin Asekenning búl minezin týsine almay jýrdim. Kýnderding kýninde týsinuding de reti keldi. Birde, «Qazaqfilim» tónireginde jýrgen, ózderining aitysynda «kinomatografiyalyq bomond» - birneshe әiel men erkek, dastarhan basynda taghy da atalghan taqyrypty qozghaghan.
- Osy әngimeni qoyyndarshy, - dedi Aseken.
- Aytsyn, - dedi Zeynolla agha. - Auzyna qaqpaq bolma.
- Qoyshy, Zeynolla, - dedi Aseken, - Kimnen qay jerimiz artyq edi, qoyyndarshy.
- Perestani, Askar, - dedi әielderding biri, - Bolghan nәrse boldy.
- IYә, boldy, - dedi Aseken. - Biraq sol alpysynshy jyldary sonsha ne bolypty?
- Seni aitsa da jetkilikti, Oljasty aitsa da jetkilikti, - dedi әiel, - Bir úrpaq ýshin eki Sýleymenov jetip artylady.
- Biz alpysynshy jylghy emespiz, - dedi Aseken, - biz jetpisinshi jyly da sonday boldyq. Sekseninshi jyly da sonday bolyp otyrmyz.
Ángime osymen ayaqtaldy. Keyinirek súraghanymda Asekeng amalsyz aitugha mәjbýr boldy.
- Qytaydaghy «Mәdeny revolusiya» degendi estigen shygharsyn. Qansha adam jazyqsyz, jalamen ketken. Izim-qayym joghalghan. Sodan song búl Batysta ózining jalghasyn tapqan.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Psihodelikalyq tәjiriybeler, «Bitlz» degenderding barlyghy sol kezde payda bolghan. «Qoghamdy janghyrtu», «Qoghamdy janartu, tazartu» dep atalatyn býkilәlemdik komediyanyng dýmpui bizge de jetti. Sonymen bizde de «alpysynshy jylghylar» payda boldy. Áriyne, tiyisti organdardyng qadaghalauymen, basqaruymen. Dissiydenttik qozghalys degendi estuing bar shyghar? Álbette, barlyq kenes halyqtary qaytadan jappay tekserildi. Bizding qazaq qoghamy endi ghana es jiyp kele jatqanda qaytadan senzura kýsheytildi, ezgining jana týrleri oilap shygharyldy. Mәskeuden oqyp kelgen qyz-jigitterding osynday bir jaman әdeti bar. Birdeneni tyndyryp tastaghanday «Biz, alpysynshy jylghylar» dep bastaghanda ornymnan túryp ketip qalghym keledi...
... Asekeng biraz uaqyt M.Áuezov atyndaghy Qazaqtyng bas teatrynda әdebiyet bólimining basqarushysy bolyp qyzmet etti. Ol kezde bәri oryssha, sol sebepti búl qyzmet qysqasha «zavliyt» dep atalatyn. Búl bir qyzyq qyzmet edi. Qolmen qoyghanday qylyp mindetteri aiqyndalyp bekitilmegen, biraq, repertuar tandaudan bastap premieragha deyingi aralyqtaghy barlyq shygharmashylyq júmys osy zavlitterding moynynda bolushy edi. Piesany qútqaru ýshin senzuramen keskilesetin de, birinshi qoyylymnyng aldynda, songhy repetisiya kezinde spektalidi qabyldap alatyn memleket komissiyasy da osy zavliyt. Biraq, teatraldyq programkada aty da atalmaydy, sәtti premieradan songhy ovasiya men abyroy bas rejisserge búiyrady. Zavlit degen kórinbeytin maydannyng jauyngeri edi. (Mening oiymsha óner instituttary osy jayynda qatty oilanuy kerek. Teatr bólimderinde jalpy teatrtanudy ghana oqytpay, studentterdi mamandanu ýshin teatrlargha bekitip, kýndelikti teatraldyq proseske qatystyryp otyru kerek).
Asekeng birde bylay dep edi:
- «Reseyde aqyn әdepki aqynnan biyik» («Poet v Rossiy bolishe, chem poet») dep bir aqynnyng aitqany siyaqty, bizding qogham ýshin «Teatr - әdepki teatrdan biyik» der edim.
Keybir sózderdi, úghymdardy oryssha audarmasyn aityp, kýsheytip qoyatyn әdetimen, - V nashem obshestve teatr bolishe chem teatr, - dep qosyp qoydy. - Ol az deseniz aitayyn, teatr uniyversiytetten de biyik boluy kerek. Teatr últtyng úiysatyn, jinalyp pikir almasatyn, ómir turaly tolghanatyn jeri. Teatr, kino ónerine qaraghanda alymdy, jiti, sergek, operativti. Kino birneshe jyl barysynda týsiriledi. Jaqsy teatr qoghamdyq ýlken problemany bir-aq aida  sahnagha shyghara alady.  
Osy zavlit bolyp jýrgende basynan ótken bir oqighany aityp bergen edi.
- Kýzding kezi. Teatrlarda jana mausym bastalghan. Barlyghymyzdy Mәskeuge jinady. IYdeologiyanyng qyzmetkerleri úzaq-úzaq núsqaular berip, jiyn ekinshi kýni týsten keyin әzer ayaqtaldy. Artynan ýlken dastarhan boldy. Oleg Efremov masandau eken, meni bylayyraq shygharyp alyp, әngimelesti. Sonda «Bilesing be, Asqar, teatrda jaqsy bufet boluy kerek. Baghanaghy anau kәri danyshpandardyng aitqanynyng barlyghy bylshyl. Teatrdyng dengeyin kóteru ýshin óitu kerek, býitu kerek dep jatyr. Bәri bos sóz. Saghan professional retinde aitayyn, spektakli nashar bolsa, ýziliste júrt bufetke ketip qalady. Kelesi aktke kórermen mýldem basqa bolyp keledi. Kelmey de qaluy mýmkin. Sahnadan aitylghan oidan myqty oilar, sahnadaghy dialogtardan myqty dialogtar bufette aitylady. Al rejisser búny biledi. Teatraldyq maqal bar ghoy «Rejisser men bufet bir-birimen antagonist» («Rejisser y bufet - antagonisty») degen. Aqyl bilsender osylay istender» dedi. Áriyne, qaljyng ghoy, biraq týp negizinde shyn teatraldyq problema jatyr. Qaytyp kelgennen keyin Ghabene sóz arasynda osyny aityp edim, ol kisi kýlip, «Búl tamasha iydeya eken» dedi. Osy kezderi men D.Pristliyding shygharmashylyghy qatty qyzyqtyrdy. Onyng orys teatry qoyghan «Qaterli búrylystar» («Opasnye povoroty») telespektakli jana ghana dýrkirep ótken. Oqysang biletin shygharsyn, býkil oqigha - keneytilgen bir akt qana.  Áriyne bir aktyly piesa kórermendi shygharmay qamap qoy degen sóz emes. Búl jerde kórermendi jibermey ústap túratyn nәrse - dramadaghy saspens. Men búl jerde sheberlik mәselesin aityp otyrmyn. Kóp kórinisti spektalider teatr ýshin auyr salmaq. Mysaly, Fransiyada Planshon degen rejisser ainalmaly, kóp bólmeli sahnany uaghyzdaghan. Búl kinomontajben bәsekeden tughan nәrse. Áriyne, qanday amal qylsang da kinomontajgha jete almaysyn. Al, Pristliyding dramasy alymdylyghymen, «oqighanyng jәne uaqyttyng birligimen» qyzyqtyrdy. Bizding dramaturgterge osyny aityp kórdim. Áriyne, búl kezde qazaq dramaturgteri «oqighanyn» mәselesin sheship qoyghan. Úghyndyra almadym. Ýlken qalamgerlerding ózderi «Pristliyding dramasy qazirgi Angliyany kórsetedi. Al bizde qala ómiri әli kemeldenbegen. Joq problemany biz qaydan alamyz» dep dau aitty. Problema eshqashan dayyn kýiinde túrmaydy. Problemany oilap shygharatyn - dramaturg. Úghynysa almadyq...
- «Qyz Jibek» filimine bastan-ayaq qatysypsyz ghoy, - dep súradym birde.
Asekeng ótken kýnderdi esine týsirip, az-maz ýnsiz otyryp qaldy.
- IYә, - dedi sodan son, - Qatystyq qoy. Ssenariy Ghabit Mýsirepovting piesasy boyynsha jasalghan. Kórkemdik keneste «Epos boyynsha týsirsek qaytedi?» dedim. Elding barlyghy at-tonyn ala qashty. Neden qorqasyzdar dedim. Orystar «Gamletti» týsirdi ghoy. Eshtenesin ózgertpey. Ol klassika ghoy dedi otyrghandar. «Qyz Jibek»te bizding klassikamyz dedim. Avtor epostan mahabbat liniyasyn alghan da sodan drama jasaghan. Talay sahnanyng aprobasiyasynan ótken spektakli, artyq problema tudyryp qaytemiz dedi otyrghandardyng biri. Júrt pәlenbay ret kórgen spektaklidi meyli qúbyltyp, damytyp bolsyn, ekrangha shygharghanda ne tabamyz dedim. Onda levirat, әmengerlik iydeyasy bar, ol artta qalghan zamannyng belgisi dedi otyrghandar.  Qyz Jibek Tólegenning qalyndyghy ghana emes. Ol eng әýeli jaghalbaylygha kelin bolyp kelgen aru, jana úryqtyng basy, el anasy. Týbimizdi qualasaq әmengerden tumaghan, әmengerden әiel almaghan qazaq joq. Búl artta qalghandyq emes, ýzdiksiz soghysta qalyptasqan,  ólgen azamattyng jesiri inige múra ekenin kórsetetin tanghajayyp ozyq salt dedim. Eshkim ýndey almay qaldy. Ghabeng kýldi. Biraq, keshke qaray maghan telefon shaldy. Áli esimnen ketpeydi. Pikirlerime rahmetin aityp kelip, sonynda «Askar, my podnevolinyy narod» («Asqar, biz ezgide otyrghan halyqpyz») dedi. Biz dýniyege kelmey túrghanda bolghan zilzala zamannan taghyda qanshama jýrek eljireterlik әngimeler aitqan. Sol kýni men kóp nәrseni týsindim. 37-shi jylghy qyrghynnan әldeqalay aman shyqqan, últtyq әdebiyetting irge tasyn qalap, shanyraghyn kótergen, osy at tóbelindey az qariyalargha men basqasha qaraytyn boldym. Solardyng qaltaqtap tiri jýrgenine shýkirshilik aitatyn boldym. Sender, jas әdebiyetshiler, sender de sonday bolyndar. Jýrektering aqyldan ozyp otyrsyn. Bilesing be, eski zamanda jengen jaudyng aldyna baryp, beldikti moyyngha salyp, tizerlep túryp saugha súraytyn salt bolypty. Búlar da sonday, qylyshynan qan tamghan sistemanyng aldyna tizerlep túryp, qazaqqa tynyshtyq alyp bergen úrpaq. Sondyqtan, qúrmetke layyq. «Bizde nege anau joq, nege mynau joq», búl atalghan adamdargha aitylatyn syn emes. Búl, jylymyqtan keyin, 60-70-shi jyldary әdebiyetke kelgen myna bizge aitylugha tiyis syn. Qanday syn aitsandar da kóterip alamyz.
Keudesi altyn sandyq jaqsymen ótkizgen bir kýning - bir jylgha tatidy. Ózime tiyesili uaqyttan artyq taghy bir jyl ghúmyr keshken, men, týngi Almatynyng ghajayyp kórkin tamashalap, jýregim quanyshqa tolyp kele jattym...

(jalghasy bar)

"Almaty aqshamy" gazeti