nemese besinshi filim

Derekti filimderdi esepke almaghanda, Abay turaly eng alghashqy filim 1945 jyly qazirgi «Qazaqfilimnin» aldynda Almaty kórkem jәne hronikalyq filimder studiyasynda Grigoriy Roshaliding jәne Efim Aronnyng rejisserlik etuimen Múhtar Áuezovtyng romanynyng jelisimen «Abay әnderi» (key derekterde «Abay ólenderi» dep audarylypty-avt.) degen atpen dýniyege kelgen eken.

Filim qazaq qoghamy, sol kezendegi halyqtyng túrmys-tirshiligi men ru aralyq qarama-qayshylyqtary әri Abay ómiri men aqyn óneri eki arnada jarysa jarqyn kestelenip beynelengen birden-bir alghashqy kinotuyndy bolghan. Al, arada tabany kýrektey jarty ghasyrdan song aqynnyng 150 jyldyghyna oray 1995 jyly Ardaq Jamansaryúly Ámirqúlovtyng eki bólimnen týratyn, Múhtar Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasy jelisimen jazylghan ssenariy boyynsha «Abay» atty kórkem filimi ómirge kelipti. Ýshinshi filim hәkim Abaydyng 175 jyldyq merey toyyna baylanysty ýlken joba retinde týsirilgen, alty serialdan týratyn «Qazaqstan» korporasiyasynyng tól tuyndysy «Abay» telehikayasy. Kóp kýtkendi kóppen birge kórdik... Tórtinshisi, «Habar» telearnasynyng ónimi «Abay joly» bolmaq. Qysqa uaqytta irkes-tirkes eki birdey telehikayanyng efirge tike jol tartuy, sóz joq, tau túlghaly Abay turaly Preziydentimizding últtyng úlyq perzentti retinde qozghaghan jarqyn bastamasynyng pәrmeni dep bildik. Áueli, atqarylghan irgeli iygi iske Abaydy ardaqtaghan alash júrty dәn razy. Endi, nazar audaratyn bir jayt, atalghan eng alghashqy filim Abay ómirge kelgennen keyin ary-berisi joq tura 100 jylda nemese Kenestik kezende toylanbaghan 100 jyldyghynda jaryqqa shyqsa, kelesi filim odan 50 jyldan son, ýshinshi men tórtinshi filim ekinshisinen 25 jyldan keyin qalyng kórermenimen qauyshty. Bayqap otyrghanynyzday, jasalghan júmystyng arasy tym alshaq bolsa da, Abaygha degen qúrmet birtindep artyp otyrghan. Qaynar Oljay aitqanday, Qazaq topyraghynda ónerding jana salasy kino payda bolysymen aqyn beynesi ekranda aishyqtala bastady.

Býgingi tanda Abay siyaqty últtyng biregey túlghalaryn ekran arqyly joghary dengeyde dәripteu – zaman talaby, sifrly jahandanu kezenine sәikes ýlken biliktilik. Atalghan «Abay» telefilimning kórkemdik kenesshisi Dulat Isabekov: «Abay» telehikayasy telefilimderding ishinde ýlken qúbylys bolyp qabyldanuy mýmkin, depti. IYә, sәtti shyqsa bәri de mýmkin, alayda ekrandaghy tuyndy turaly kózqaraqty kórermenning oi-tújyrymy mýldem basqasha. Balyq basynan shiriydi demekshi, bayqauymyzsha teletuyndyda oryn alghan kóp olqylyqtar men kemshilikterding jalghyz qaynar kózi – filim ssenariyinde bolsa kerek. Qúlaq estip, kóz kórgen derekterge jýginsek, Serialdyng ssenariyi telearnanyng kórkemdik kenesi men ziyaly qauymnyng sýzgisinen ótken. Ssenariy tónireginde ýlken tartystar bolghan. Kenesshi retinde, Abaytanushy ghalym Mekemtas Myrzahmetting pikirlerine údayy jýginip otyrdyq, degen shygharmashylyq top. Al, ssenariy boyynsha songhy nýkteni jazushy, dramaturg Dulat Isabekov qoyghan. Ol kisining aituynsha әr alty serialdyng bәrin qayta jazdyrghan. Ol turaly telearnanyng basqarma tórayymy Lazzat Tanysbay: Ssenariy tónireginde ýlken tartystar boldy. Songhy nýkteni Dulat Isabekov aghamyzdyng aralasuymen qoydyq, degeni bar. Áriyne sebepsiz emes. Demek daudyng basy Dayrabaydyng kók siyry degendey, ssenariyden shy shyqqany shyndyq.

Álemdik kinomatografiya tarihynda әigili aghylshyn jәne amerikalyq kinorejisser, ssenarist, produser Alifred Hichkok degen danyshpan: «Úly filim jasau ýshin ýsh nәrse kerek: Ssenariy, ssenariy jәne taghy da ssenariy», dep aitqan eken. Oy oilaytyn merey toydyng túsynda, әsirese biz eskeretin óte ózekti, sara sóz. Ókinishke oray, kórkemdik keneste kýnde jiyn, talay talqy bolghan. Tipti, sonda saralanghan serial ssenariyin qaytadan jazdyrghannyng ózinde «kino, teatrdan bólek әlem», «asyl dәstýrdi janghyrtu», «últty maqtanysh etu, jyrlau» qarapayym qaghidattardy qaperge almaghan qanshama kemshin tústary taygha tanba basqanday menmúndalap túr. Kerek deseniz, Almahan Múhametqaliqyzynyn: «Abay» filiminen kýtkenim kóp edi», degen kórkem synynda kózge týrtip kórsetken kórnekti kemshilikterden ayaq alyp jýre almaysyz. Oqyghan bolsanyz, oghan Qaliakpar Ýsemhannyn: «Abay turaly aitar kóp», degen bilikti taldauyn qosynyz. Myng bir kommentariy taghy bar. Qarnyng ashyp, qadiring qashady. Eger de Isabekov aralasyp ssenariydi qaytadan jazdyrmaghanda, Serjan Zәkerúlynyng ssenariyinen shu shyqpas pa edi? Nemese eshkim eshteneni kesip-pishpey, sol qalpy boyynsha týsirse qanday dýnie ekrangha shyghar edi, súmdyq-ay?! Álde moldalar kóbeyip ketti me?.. Týsiniksiz. Sebebi, Lazzat Tanysbayqyzy aitqan әu bastaghy qobalju, qorqynyshtardy boldyrmau ýshin ýlken jauapkershilik arqalap auqymdy jobanyng basy-qasynda basqa emes, Abaytaushy-ghalym Mekemtas aqsaqal, aty zor jazushy, dramatorg Dulat Isabekov pen kórkemdik kenesshiler kýndiz-týni jýrdi emes pe?! Al olardyng qasynda qarymdy qalamger, batyl jurnalist, bildey bas redaktor retinde Qaynar Oljay jay jýrgen jan ba, degen oigha qalasyn. Qayrekennin: Filim finalynda ózgeshe sheshim tabady. Serialdyng aldynghy «Abaylardan» (1945 jylghy «Abay» men 1995 jylghy «Abay jolyn» menzep otyr – avt.) ózgeshe tústary da osy, depti. Biraq, serialdyng sirkejiyar sony kópting kóniline birden qona qoyary neghaybyl.

Qysqasy ssenariydi emin-erkin otyryp, tolyq janalaugha nemese bәige jariyalap qayta tandaugha uaqyt mýmkindik bermegen. Oryn alghan búl jaghday óz kezeginde asyghystyqqa úryndyrdy. Tórt kompaniyanyng ishinen tandau týsip, memlekettik telearnagha senim artqan rejisser Múrat Bidosov: Týsirilim júmystary eki aidan astam uaqytqa sozyldy, deydi. Sonymen, aqtalugha kelmeytin san týrli sebepten qas pen kózding arasynda auzy joq, múrny joq domalaq dýnie tuyla salghan. Soghan qaramastan «Abay» apyl-ghapyl Týrkiyagha jol tartyp ketipti. Ayyby bolsa, arysy Abaydyn, berisi Áuezovtyng aruaghy keshirsin!

Jә, 100+50+25+5. Besinshisi filim, Satybaldy Narymbetov, Talghat Temenov, Túnghyshbay Jamanqúlovtar estelik aityp eske salatyn, basqa óner janashyrlary rastaytyn, qazaq kinosynyng nary Ázirbayjan Mәmbetov ertede armandap ketken, kónilden shyghar kóp serialdy kórkem-tarihy filim qashan ekrangha shyghyp, Abaydy әlemge jarqyratar!.. Mýmkin, endi 5 jyldan son, Abaydyng 180 jyldyghynda...

Duman Amanúly

Abai.kz