Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Aqmyltyq 8184 0 pikir 1 Nauryz, 2021 saghat 16:23

Jer de - qazaqtiki, el de - qazaqtiki!

Preziydent Q.K.Toqaev «memleketimizdi nyghaytu ýshin taghy ne isteymiz?» degen eken, «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda. Osy oily sóz kókeyimdi alandatyp jýrgen mәseleni jazugha týrtki boldy.

Jahandy pandemiya jaylasa, Reseydi Kenester Odaghynyng elesi kezip jýr.

Resey Dumasynyng birneshe deputaty kezinde Kenester Odaghy zansyz ydyratyldy, endi ony qalpyna keltiru qajet degen jeleumen bayaghy kóne Reseyding imperlik kózqarasyn janghyrtuy nening belgisi?! Sonymen, Resey nege Kenester Odaghyn qayta qúrugha mýddeli degenge jauap izdep kórelik.

Búl Reseyding óz ishindegi qarama-qayshylyqqa toly sayasi-ekonomikalyq daghdarystyng sebebi bolar dep topshylaymyn.

Sondyqtan óz halqynyng nazaryn basqa baghytqa búru eski sayasattyng  úrymtal әdisi dep bilemin.

Kórshi elding ekonomikasymen qosa demografiyalyq jaghdayy da mәz emes. Qazaqstannyng qazba baylyqtary, atom energetikasy, auyl sharuashylyghy, jer kólemi olardy qatty qyzyqtyrady.

...Braziliyanyng Amazonka ózeninde Anakonda atty әbjylan mekendeydi. Sol alpauyt jylan  jan-jaghyn jalmap, júta bergen son,  koronavirus sekildi keselge úshyraydy. Olar iyis sezu qabiletinen aiyrylady, sodan song óz qúiryghyn ózi jútyp, túnshyghyp óledi eken. Tabighattaghy osy jaghday bizding kórshi memleketting basyna kelip jýrmesin...

Songhy jyldardaghy Reseyding  halyqaralyq qatynastardaghy jaghdayy, sonyng ishinde ekspansiya sayasatyna baylanysty irgeli memleketterding sanksiyalary nәtiyjesinde  Reseyding ekonomikalyq, әleumettik jaghdayy bәsendedi. Resey qúramyndaghy subektilerdin  tútastyghy shytynay bastaghan synayy da bayqalady. Sonymen qatar, jaqynda ghana Estoniya da Resey Federasiya qúramyndaghy eki oblysyn ózderining aumaghyna jatatyndyghyn ashyq aityp, Reseymen osy baghytta biraz dau-damaygha baryp jatyr.

Birqatar әlemdik sarapshylardyng pikirinshe, Resey ózining mәselelerin songhy kezde kórshi memleketter esebinen sheshudi kózdep keledi. Áriyne, múnday әreket halyqaralyq qúqyq talaptaryna qayshy ekendigi dausyz. Sondyqtan býkilәlemdik halyqaralyq qauymdastyq múnday sayasatty qoldamay, alandaushylyq bildirude. Óitkeni ol basqa tәuelsiz memleketterding egemendigine qauip tóndiredi.

Basynda Kenester Odaghyn - Resey,  Belorusi, Ukraina jәne  Zakavkazie memleketteri qúrghan. Keyinirek qúramyna 16 respublika kirdi.

Kenester Odaghynyng jýiesi ekonomikalyq, iydeologiyalyq, sayasy tyghyryqtan shygha almady. Biylik ishinen irip-shiridi. Halyq repressiyagha úshyrady. Daghdarys mendedi. Alyp memleket óz erkimen Belorusitegi Belovej kelisimine sәikes taratyldy.

Kenes Odaghy qúlady. TMD qúryldy.

Sodan beri otyz jylgha juyq uaqyt ótti.

Ár memleket óz Tәuelsizdigin jariyalady.

Qazaqstan birden shekarany aiqyndap, onyng shekterin memleketaralyq  zanmen belgileuge kiristi. Memleketimizding Túnghysh Preziydenti N.Á.Nazarbaev osy kezende bilgirlik pen tabandylyq tanytty.

Qazaqstan men Resey arasynda eki jaqty kelisim sharttar jasalyna bastady.

Mysaly, 1992  jyly 25 mausymda  Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasyndaghy «Dostyq, yntymaqtastyq jәne ózara kómek turaly» Shartqa qol qoyyldy. Ol 1992 jylghy 7 qazanda kýshine endi.

Osy halyqaralyq Sharttyng 10 babynda taygha tanba basqanday tómendegidey bap jazylghan. Sharttyng qazaq tilindegi mәtinin zannama bazasynan taba almaghandyqtan, orys tili mәtininde bergendi jón kórdim.

«Vysokie Dogovarivaishiyesya Storony priznait y uvajayt territorialinui selostnosti y nerushimosti sushestvuishih granis Respubliky Kazahstan».

Paradoks. Resey memleketi moyyndaydy. Zang etip qabyldaydy, Preziydent qol qoyady. Al keybir deputattar qazir teris pikir bildiredi. Búl qanshalyqty oryndy? Resey Dumasy deputattarynyng jeke kózqarastary halyqaralyq dengeydegi syrtqy sayasatqa say kelmeui neni bildiredi?

Sonda atalghan deputattar óz memleketining sayasy sheshimderine, ústanymdaryna qarsylyq tanytady ma? Demek, óz preziydentterining sheshimderin qoldamaydy dep týsinuge de bolar.

Halyqaralyq qatynastarmen bekitilgen zandy  әr memleketting oryndauy mindet bolyp tabylady. Búl norma Halyqaralyq kelisimder qúqyqtary turaly Vena konvensiyasynda bekitilgen (1969 j.). Resey Federasiyasy búl Konvensiyagha qosylghan. Múny da olardyng qaperlerine salyp qoyghanymyz jón bolar.

Búl búl ma? 2012  jyly 7 mausymda jogharydaghy Shartqa ózgerister men tolyqtyrular engizildi. Ol ózgeristerding mazmúny boyynsha, memleketter bir-birine qarsy baghyttalghan kez-kelgen is-qimylgha, bolmasa sharagha qosylmaydy jәne ony qoldamaydy. Osy Shartty ratifikasiyalau rәsimine Memleket Dumasynyng deputaty E.Fedorovtyng ózi de dauys berip, qoldaghan eken. Al endigisi ne?

Sonda ókiletti organnyng deputaty ózi qoldaghan halyqaralyq dengeydegi zangha, keyin ózi qarsy shyghyp otyrghanyn qalay týsinuge bolady? Búl Reseyding syrtqy sayasatyna senimsizdik mәselelerin tudyratyny sózsiz. Basqa sózben aitqanda, Reseyding halyqaralyq imidjine núqsan keltiretini anyq.

1998 jylghy 6 shildede Mәskeu qalasynda Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasynyng arasyndaghy HHI ghasyrda baghdarlanghan mәngilik dostyq pen odaqtastyq turaly Deklarasiyagha qol qoyyldy.

Deklarasiyada mynaday joldar bar: «Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy keng auqymdy yntymaqtastyqpen ózara senim bildiru, tәuelsizdikti, egemendikti, aumaqtyq tútastyqty jәne memlekettik shekaralardyng búzylmauy, daulardy beybit jolmen  retteu jәne kýsh qoldanbau nemese kýshpen qorqytyp, bir-birining ishki isterine aralaspau, teng qúqyqtyq jәne ózara tiyimdilik prinsipteri negizinde ózderining qarym-qatynastaryn qúrady...».

2013 jyly 11 qarashada Ekaterinburg qalasynda «Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasyndaghy HHI ghasyrdaghy tatu kórshilik jәne odaqtastyq turaly» Shartqa qol qoyylyp, ol zan retinde 2014 jyly 22 jeltoqsanda kýshine endi.

Osy Sharttyng 1-babyn oqylyq:

«Uaghdalasushy Taraptar ózara senim, strategiyalyq әriptestik jәne jan-jaqty yntymaq negizinde teng qúqyly jәne egemen memleketter retinde bir-birimen ózara is-qimyldy damytady. Olar memlekettik egemendik pen tәuelsizdikti ózara qúrmetteu, teng qúqyqtylyq jәne ishki isterge aralaspau, qysym jasaudyng ekonomikalyq jәne ózge de tәsilderin qosa alghanda, kýsh qoldanbau nemese kýsh qoldanamyn dep qorqytpau, aumaqtyq tútastyq, shekaralardyng myzghymastyghy, daulardy beybit jolymen retteu, adam qúqyqtaryn, qaghidattaryn, sonday aq, halyqaralyq qúqyqtyng jalpygha birdey tanylghan qaghidattary men normalaryn basshylyqqa alugha mindettenedi».

Múny bir dep qoyynyz. Endi Sharttyng 2-babyna nazar audaralyq.

«Uaghdaghdalasushy Taraptar 2005 jylghy 18 qantarda Mәskeu qalasynda qol qoyylghan Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasy arasynda Qazaqstan-Resey memlekettik shekarasy turaly shart erejelerinde aiqyndalghan Qazaqstan Respublikasy men Resey Federasiyasynyng aumaqtyq tútastyghyn jәne bar shekaralarynyng myzghymastyghyn rastaydy jәne qúrmetteydi».

Búdan artyq ne kerek?!

Sonymen qatar, Qazaqstan kórshiles jatqan memlekettermen әrkez tatu kórshilik, dostyq jәne yntymaqtastyq sayasatyn ústanady.

1993-1999 jyldar aralyghynda Birlesken Qazaqstan – Qytay deklarasiyalary qabyldandy. Al 2003 jylghy 2 mausymda Qazaqstan Respublikasy men Qytay  Halyq respublikasy arasyndaghy  tatu kórshilik, dostyq jәne yntymaqtastyq turaly Shartty bekitu turaly halyqaralyq zang kýshine endi.

Osylay, 2002 jyly Pekinde qol qoyylghan Shartyng tómendegi maghynadaghy sharttary bar:

«...Uaghdalasushy Taraptardyng birde-bireui de ekinshi aumaqtyq tútastyghyna núqsan keltiretindey túrghyda óz aumaghyn ýshinshi memleketterding paydalanuyna jol bermeydi.

Uaghdalasushy Taraptardyng birde-bireui de óz aumaghynda ekinshi Uaghdalasushy Taraptyng egemendigine, qauipsizdigine jәne aumaqtyq tútastyghyna núqsan keltiretin úiymdar men toptardyng qúryluyna jәne olardyng qyzmet etuine jol bermeydi».

 Atap aitalyq, Ukraina, Belorusi pen Qazaqstan Resey Federasiyasymen, Amerika Qúrama Shtattarymen, Úlybritaniyamen qauipsizdik kepildigi turaly Memorandumgha qol qoyghan bolatyn.Onda yadrolyq qarusyz memleketter sanatyndaghy  Belorusi, Qazaqstan, Ukrainagha yadrolyq qaru qoldanylmaytyndyghyna kepildik berilgen. Keyin Memorandumdy Fransiya men Qytay Halyq Respublikasy qoldaytyndyqtary jóninde mәlimdeme jasady.

Kenester Odaghyn qayta qúrudy kóksegen Resey Dumasynyng deputattary tarihtan sabaq almay ma? Kenester Odaghynyng qyzyl terrory qazaq halqyn joyyp jibere jazdady. 1921-22 jyldardaghy qoldan jasalghan asharshylyq nәubeti jýrekti syzdatady. Osy rette, halqymyzdyng úly jazushysy M.Áuezovtyng Qazaq qyzmetkerleri Odaghy kenesining mәjilisinde sóilegen zapyran sózinen mysal keltirgendi jón kórip otyrmyn. Tura osy kezende aitylghan.

«Shyndyghyna kóshsek, asharshylyq jaylaghan qyrdaghy elding qyrylghanynyng janynda, qaladaghy ashtyqtyng ýreyli kórinisteri oiyn siyaqty әser etedi. Egerde búl audandardy ashtyqtan qútqaru ýshin dәl qazir shúghyl týrde sheshushi shara qoldanbasa, onda Qazaq Respublikasy qazaqsyz qalady.»

Tarihy tanym jaghynan alsaq, keybir tarihshylar jazyp jýrgendey asharshylyq jyldary 3 millionnan astam qazaq opat bolypty. Osyghan biz de Reseyden kontribusiya jәne qazaq halqynan keshirim súraudy talap etuge  qúqymyz bar emes pe?!

Bizding keybir sayasatkerlerding pikirinshe, Reseyding әldebir sayasy «ýrgishterinin» ses kórsetetindigi - ol iyesine jaghynuy dep esepteydi. Osy rette halqymyzdyng «IYesi aitaqtasa - ýrmeytin it joq» degen mәteli esime týsti.

Resey Memlekettik Dumasynyn, onyng ishinde biylik partiyasy «Edinaya Rossiyanyn» mýsheleri tym bolmasa jogharyda aitylghan Qazaqstan men Resey arasyndaghy kelisim sharttardy oqymaghan ba degen oy tuady. Álde, oqysa da «tiyse - terekke, tiymese - bútaqqa» degen oida  ma eken?

Qazaqstan Preziydenti Q.K.Toqaev «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda tarihy tanymdy janghyrtu kerektigine erekshe nazar audardy. Búl bәrimizdi oilandyruy tiyis.

Bolashaqta jer tútastyghyna súqtanushylardyng auyzdaryna qúm qúng ýshin Preziydent maqalasyn basshylyqqa ala otyryp Ýkimet ónirlerdi damytudyng Memlekettik baghdarlamasyn qabyldaghany jón bolar edi.

Ýkimet tarapynan jýrgizilip jatqan sharalar barshylyq, biraq qazirgi jaghdayda olar jetkiliksiz. Eng aldymen Soltýstik Qazaqstan ónirin jedel qonystandyru mәselesi súranyp túr.

Sonymen qatar, Soltýstik Qazaqstan, Qostanay, Shyghys Qazaqstan, Pavlodar oblystaryndaghy jerlerge reviziya jýrgizu kerek. Búl nasionalizasiya emes, ony inventarizasiya retinde ótkizgen jón. Yaghni, iygerilmey jatqan jәne qarausyz jatqan jerlerdi de anyqtau qajet. Óitkeni jogharyda attary atalghan Resey Dumasynyng deputattary Kenes Odaghyn qúrghan son, referendum ótkizip, oligarhtardyng menshigin týgel tartyp alamyz, ol jerlerdi halyqqa bólip beremiz degen jalghan aqparat taratyp jýr.

Osy rette, 1917 jylghy revolusiya kezinde bolishevikter «Jer sharualargha!» dep úrandatyp, halyqty óz jaghyna tartqan joq pa edi?!

Resey memleketinde otyryp, bizding memleketimizge separatistik pighyldaghy  is-әreketter jasau, onyng ishinde shyndyqqa janaspaytyn ýgit -aqparat taratugha jol beruge bolmaydy. Býgingi tanda, eki memleketting arasynda bolashaqta múnday kelensizdikterge tyiym salu ýshin arnayy kelisim shart qabyldau  qajettigi tuyndaghan siyaqty.

Zang bastamashylyghyna qúqyghy bar organdar men deputattar oilanar dep oilaymyn.

Oblys ataularyn ózgertu de kýn tәrtibinde túrghan mәselelerding biri. Mysaly, Ontýstik Qazaqstan oblysy Týrkistan oblysy bolyp ózgergeni osy ýrdisting basy bolghay dep tileymin.

Soltýstik Qazaqstan oblysyn Qyzyljar oblysy, Petropavl qalasyn da Qyzyljar dep atasa eshqanday sókettigi joq qoy dep oilaymyn.

Shyghys Qazaqstan oblysyn Altay oblysy dep alsaq oryndy emes pe? Al Pavlodar oblysy Ertis oblysy, Pavlodar qalasyn Ertis qalasy dep atasaq dúrys bolmay ma?

Sonday-aq, Almaty oblysyndaghy Úighyr audanyn Sharyn audany dep ózgertse eshkim qarsy bolmaytynyna senimdimin. Óitkeni Sharyn – kóne, tarihy  atau.

Enbekshiqazaq audanynyng atyn ózgertu de qiyndyq túghyzbaydy. Múnda búryn Shelek audany bolghan, sony qalpyna keltirse jetip jatyr.

Oydy oy qozghaydy. Qalyng oqyrman da osy úsynystargha óz pikirlerin bildirip, qajet jaghdayda tiyisti qúzyrly organdargha úsynystaryn jiberer dep oilaymyn. Búl «estushi memlekettin» halyq ýnine qúlaq asar sәtterining bir kórinisi bolar.

Preziydent - jalghyz. Ol halqy myqty bolsa ghana – myqty Preziydent bola alady.

Últ shanyraghyn eshkim shayqalta almaydy.

Jer de - qazaqtiki, el de - qazaqtiki.

Uәlihan Qalijanov,

Qazaqstannyng Enbek sinirgen qayratkeri, ÚGhA akademiygi

Abai.kz

0 pikir