Masondar. Tylsym biylikting qúpiyasy (jalghasy)
Jalghasy. Basy: Masondar...
Lojanyng arnayy ókili ýmitkerdi ýsh tylsymgha attandyrdy: keshten – týnge, kóterilgen kýnnen – taltýske, taltýsten – ymyrtqa.
Búl adam balasynyng tughannan ólgenge deyingi saparynyng simvoly. Ol anasynyng qaranghy qúrsaghynan jaryq dýniyege ótedi, sol núrly әlemdi sharlap baryp qaytadan týnekke – jer qoynyna kiredi.
Ýmitker shyraq bir sónip, bir janghan jinishke dәlizden shyqqanda úqqany osy edi. Qarsy aldyndaghy qaranghy kenistikke qarap del-sal bolyp túrghanda arnauly ókilding dausy tu syrtynan estildi.
– Jýr!
Jetelep aparyp ot pen sudan, týrli gýl men shóp ósken ýy orynynday jerdey, aspan astyna úqsas kók kýmbezding astynan ótkizdi.
– Qysqa ghúmyryndy mәndi etking kelse, ottay jan, suday tasy, jerdey jayqal, auaday móldir bol! – dedi kózine tike qarap.
Sodan keyin Áuliyesyndy prestol masterining aldyna alyp bardy. Ýmitkerding tizesi dirildedi. Ótkir janar ónmeninen ótken-di.
– Biz Úly Arhiytektordyng tili bólek, dini bólek, tilegi bólek milliardtardy bir ananyng balasynday bauyrlastyramyn degen Úly Múratyn jýzege asyrushylarmyz! – dep sanqyldady ol. – Ózindi tany! Ózin tanymaghan Úl Aqiqatty tanymaydy!
Ámirli ýn keng zalda sesti janghyryqty.
– Ant ber! – dep kýrkiredi hram.
– Ant etemin! – dedi arnauly ókil úsynghan rәsim sirkulin keudesine basqan ýmitker.
– Ózimdi, bar kýsh-jigerimdi otbasyma, qoghamgha, otanyma, adamzatqa, adaldyq pen әdildikke qyzmet etuge arnaymyn!
Áulie syndy prestol masteri aldynda jatqan balghany qolyna alyp dýrs-dýrs soqty.
– Aqiqatty izdegen azat adamgha jol berinder! Osy sәtten bizding jýregimiz onyng jýregimen birge soghuda. Ol aqiqatqa, zang men bauyrlastyq sezimine adal bolghansha solay bolady!
h h h
Ótken jiyrmasynshy ghasyrdyng bas kezinen masondardyng shirkeu men memleketter basshylaryna yqpaly kýsheygeni turaly әngime aityla bastady. Búl taqyrypta birneshe zertteu enbekteri jariyalanyp, jýzdegen maqala jazyldy. Olardyng avtorlary týrli boljamdar jasady, «Álemdik Úly Loja» planetany biylep-tóstep otyr dedi, eldi respublikalardyng preziydentterin solar taghayyndaydy dedi, iri ghalamdyq bankterge iyelik etude dedi, biraq naqty derekter keltire almady.
– Osy әdebiyetterding ishinde A.Medlordyng 1966 jyly jaryqqa shyqqan «Fransuz antiklerikalizmning tarihy» atty tuyndysy dәiekterimen qúndyraq.
– Klerikalizm degenimiz shirkeudin, naqtyraq aitqanda katolik jәne hristian dinining sayasat pen qoghamgha yqpalyn kýsheytudi kózdeytin iydeologiyalyq aghym. Medlor osy aghym teoretikteri men masondardyng kósemderi XIX ghasyrda til tabysqan deydi.
Aqylgha salsanyz búlargha tize qostyrghan sebep joq emes. Ekeuining de ateizmdi súhbany sýimeydi, ony kommunizmning synary dep esepteydi. Sondyqtan últtyq burjuaziyany halyqtyng jauy dep biletin, diktaturany qoldaytyn, adamzattyng evolusiyalyq damuyna qater tóndiretin, fashizmge tenestirilgen osy indetke qarsy odaqtasulary әbden mýmkin.
Medlor osynyng aighaghy retinde 1958-1965 jyldar aralyghyndaghy Ekinshi Vatikan sobory iyerarhiyasynyng mәlimdemesin keltiredi. Onda bylay delingen: «Vatikan sobory adam jeke túlgha retinde diny erkindikke qúqyly dep esepteydi. Kózqaras jәne tandau bostandyghy qoghamdaghy týrli әleumettik toptar men jeke túlghalardyng tarapynan qysym kórsetilmeuin qalaydy. Diny tanym-ar-ojdanyng isi».
Sobor osynday týiin arqyly katolik dinindegilerding mason lojalaryna mýshe boluyn aiyptamaytyndyghyn bildirgen bolatyn.
Mәlimdeme jariyalanghan song katolik shirkeuleri «erikti tasqalaushylarmen» mәmilege kele bastady. Ekijaqty pikir almasu ýshin «Súhbat komissiyasy» («Komissiya po dialogu») qúryldy. Onyng qúramyna sol tústa óz elderinde sayasiy-qoghamdyq qyzmetterimen bedeldi bolghan, mason atanghan qayratkerler, katolik dinining kórnektileri endi.
Úzaqqa sozylghan kenesten song «Lihtenauer mәlimdemesi» qabyldandy.
1970 jylghy shildede jariya etilgen osy qújatta masondar ózderining is-qyzmeti, kózqarasy, dinge degen ústanymy men oi-baylamdary turaly keninen bayandaghan.
– Masondyq Qúday turaly oy qozghamaydy, – delingen onda, – óitkeni ol din emes jәne eshkimdi dinge baulymaydy.
– Masondyq dogmagha ainalghan qoghamdyq sharttardyng saqtaluyn da talap etpeydi, etikagha say ómir sýrudi qalaydy.
– Masondar derbes lojalar arqyly bauyrlastyq, birlikte әreket etedi. Qúlashyn kenge jayyp, әlemdi bauyryna basatyndyghyna senedi.
– Ar-ojdan, tanym men senim, diny erkindik prinsipterin qúrmetteydi. Búl prinsipterdi búzugha baghyttalghan qadamdardyng bәrin aiyptaydy. Pikiri basqalargha qysym kórsetuge tózbeydi.
– Úly lojanyng zandary barlyq lojalargha sayasy jәne dauly diny mәselelerge aralasugha tiym salady».
Búdan әri shirkeuding masondardy kinәlauy týsiniksiz әri negizsiz dey kelip, Rim papalarynyng «erikti tasqalaushylargha» qarsy sheshimderin tarihtyng arhiyvine laqtyryp, kýshin joyghanyn moyyndaugha shaqyrady.
Katolik dinining episkoptary býl shaqyrugha teris qaraytynyn da, qostaytyndyqtaryn da bildirgen joq, shirkeulerding jana zanyn qabyldaghan song ghana songhy sheshimge toqtaymyz desti. Al Skandinaviya, Úlybritaniya men Niyderlandiya episkoptarynyng konferensiyalary derbestikterin paydalanyp, «erikti tasqalaushylargha» teris qaramaytyndyqtaryn birden anghartty. Mason lojasyna mýshe bolghan katolikterdi aiyptamaytyndyqtary turaly mәlimdedi. Olar endi búrynghyday shirkeuden alastatylmaydy.
Al Germaniya episkoptary naqty qadam jasaugha asyqqan joq. 1980 jyly eldegi «Birikken úly lojalar» masterlerimen birneshe ret bas qosty. Masondardyng rәsimderi, adam men Qúdaygha, qogham men memleketke kózqarasy qyzu talqylandy. Aqyr ayaghynda «Kózge kórinbeytin biylik» atanghan aghym men katolik dini ymyralasa almaydy degen qorytyndy jasaldy.
Sol-aq eken, Germaniyadaghy gazetter episkoptargha dýrse qoya berdi. «Shpiygeli» jurnaly: «Shirkeu songhy 150 jylda múnday masqara qadamgha barghan emes» – dep short kesti. Masondardyng «Humaniytet» jurnaly Germaniya dindarlarynyng qorytyndysy zangha qayshy ekenin qayta-qayta dәleldedi. Tipti shirkeuding bedeldi «Herder korrespondenes» agenttigining ózi katolik dindarlarynyng búl kesimin qúptaghan joq, negizsiz dep tapty.
Osynday qarsylyqtardyng әseri bolghan shyghar, 1883 jylghy qantarda Vatikan «Zang konondary kodeksinin» jana núsqasyn әzirlep jariyalady. Onda masondar turaly sóz qozghalmaghan. Múny kópshilik mason lojasynyng mýsheligine ótken katolikter endi búrynghyday shirkeuden quylmaydy dep týsindi. Vatikan ony teriske shygharghan mәlimdeme jasaghan joq, ishtey kelisken synay tanytty.
Úzaq uaqytqa sozylghan teketires osymen ayaqtalghan sekildendi. Býginde shirkeu men masondardyng araqatynasy turaly sóz qozghalmaydy. Sirә birjola tabysqan boluy kerek. «Erikti tasqalaushylardyn» XX ghasyrdyng sonynda Rim kuriyasy men papa Ioann Pavel ekinshining is-qyzmetin qoldaytyndyqtary turaly mәlimdeme jasauy osyny anghartady.
Qazirgi tanda katolikter men hristiandardyng arasynda kimning bedeli kýshti ekenin tap basyp aitu qiyn. Vatikannyng diny yqpaly artpasa, kemigen joq. Al masondar jayly alyp-qashpa әngimelerge sensek, әlemdi biylep-tóstep otyrghanday. «P-2» lojasynyng úly masteri Licho Djelliyding tilegi oryndalghan ba dep oilaysyn. Ol: «Masondardyng úiymy adamzatty biriktire alatyn jәne últtardyng taghdyryn sheshuge qabiletti kózge kórinbeytin biylikting qúdiretti ortalyghy bolugha tiyis» – degendi.
hhh
2008 jyly Moskva qalasyndaghy «KRPA Olimp» baspasynan Sergey Karpachevting «Masony. Slovari» degen enbegi shyqty. Sonda b.z.b. 287-212 jyldar aralyghynda ómir sýrgen kóne grek matematiygi, gidrostatika zanyn ashqan әigili ghalym, soghys tehnikasy men qúrylys mehanizmderining injeneri Arhiymed mason lojasynyng negizin qalaushylardyng biri delingen. Endeshe «erikti tasqalaushylardyn» tarihy Kelin qalasynan bastalmaydy, tym әrige ketedi.
Qalay desek te, tamyry terende jatqan búl úiymdy qúdirettendirgender «osynday tarihy túlghalar». Solardyng biri Resey imperatory Petr I.
S. Karpachev ony orys masondarynyng atasy deydi. Ol XVII ghasyrdyng sonynda qúrghan lojanyng mәrtebeli masteri – Lefot, birinshi nadzirateli – Gorden degen sheteldikter bolghan. Patsha ekinshi nadzirateli lauazymyn qanaghat tútypty.
Búl auyzsha jetken mәlimet bolsa, orys masondary turaly bayandaytyn jazbasha derek XVIII ghasyrgha jatady. Onda «erikti tasqalaushylardyn» sheberhanasyn Reseyge kelgen aghylshyndar ashty delinedi.
Atalghan ghasyrdyng 50-inshi jyldarynan bastap búl sharuany fransuzdar qolgha alypty. Búl Resey aristokratiyasyna Parijding ruhany yqpaly kýsheygen kezeng edi. Patsha sarayynan bastap býkil aqsýiekter qauymy fransuz tilinde sóiledi. Fransuz әdebiyeti, dәstýri men ómir salty qúrmetteldi. Sankt-Peterburg ekinshi Parijge ainalghan sekildendi.
Osynday ahualdy Fransiyanyng lojalary barynsha paydalanghanday. Olar dәstýrli lojalardy kóbeytumen shektelmey, kәsibiylendiredi. Alghash ret әskery lojanyng shanyraghyn kóteredi. Búlardyng bәri jeng úshynan jalghasa kele XVIII ghasyrdyng 70-inshi jyldary «Masondar Odaghyn» qúrghan.
Álde Europanyng iygi jaqsylaryna elikteu, әlde «erikti tasqalaushylardyn» oi-iydeyalary únaghan shyghar, masondardyng qataryna Reseyding kórnekti sayasy jәne ruhany qayratkerleri birtindep qosyla bastaydy. Solardyng kóshbasynda imperator Aleksandr I túr. Eldi 1801-1875 jyldar aralyghynda biylep-tóstegen ol әskery lojada ant beripti. Al onyng izbasary, imperator Aleksandr III «Kózge kórinbeytin biylik» úiymyna 1886 jyly Kopengagende Dat koroli Hristian IX-dyng kepildigimen ótken. Saltanatty sózinde: «Mason aghymy nazar audarugha túrarlyq, alayda Rossiyagha alyp barugha asyqpau kerek» – depti.
Osy tústan bastap mason atanghan orys ziyalylary kimder desenizder, olar: Pushkin Aleksandr Sergeevich, jazushy Turgenev Aleksandr Ivanovich, filosof, «Filosofiyalyq hattar» ghylymy payymdardyng avtory Chaadaev Petr Yakovlevich, kórnekti kompozitor Chaykovskiy Nikolay Vasilievich, Resey ghylym akademiyasynyng preziydenti (1818-1855), memleket qayratkeri Uvarov Sergey Semenovich, danqty qolbasshy, generalissimus Suvorov Aleksandr Vasilievich, aqyn, dekabrister qozghalysynyng qayratkeri Ryleev Kondratiy Fedorovich, belgili suretshi Rerih Nikolay Konstantinovich, jazushy «Putshestvie iz peterburga v Moskvu» kórkem shygharmasynyng avtory Radiyshev Aleksandr Nikolaevich, úly aqynnyng әkesi Pushkin Sergey Livovich, Nemirovich – Danchenko, asa kórnekti әskerbasy, 1812 jylghy Otan soghysynda orys armiyasynyng bas qolbasshysy bolghan Kutuzov Mihayl Illarionovich, aqyn, dekabrist Kuhelibekker Viligelim Karlovich, Uaqytsha ýkimetting premier-ministri Kerenskiy Aleksandr Fedorovich, suretshi, «Pompeyding songhy kýni» kartinasynyng avtory Brullov Karl Pavlovich, talantty shahmatshy Alehin Aleksandr Aleksandrovich.
«Mason sózdiginde» (237-bet) dýniyejýzi proletariatynyng kósemi Vladimir Iliich Leninning de mason bolghanyna dәlel keltirilgen. Ol Parijdegi «Soiz Belivilliya» lojasynda mýshelikke ótipti. 1905 jyly Úly fransuz lojasynyng kitabyna mason bolghanyn rastap qol qoyghany turaly derek bar. Ony jurnalist E.Deeva tapqan.
Lenin kommunizm iydeyasyna basybýtin berilmey túrghanda masondardyng au-jayyn bayqap kórgisi kelgenge úqsaydy.
«Erikti tasqalaushylar» jayly әdebiyetterde «Kózge kórinbeytin biylikting Europa men AQSh-taghy ataqtylardyng da iltipatyna ie bolghanyna dәlel kóp. Masondardyng maqsat-múratyna adal bolamyz dep ant bergen korolider de bar, preziydentter men qolbasylar, memleket jәne qogham qayratkerleri de az emes. Atap aitsaq, Angliyanyng koroli Eduard VII 1868 jyly Stokgolimde mason atanypty. Prussiya koroli Fridrih II XVIII ghasyrdyng 30-ynshy jyldarynda Abealom lojasyna mýshe bolghan. Kәri qúrlyqqa әskery strateg retinde de tanylghan oghan Mason ordenining jelep-jebeushisi tituly berilipti.
Al memleket basshylary men iri sayasy qayratkerlerge kelsek, keybirin jogharyda aittyq. Tolyqtyra otyryp taghy da eske salsaq artyq bolmas.
Atatýrik – býkil týrik tektesterding maqtanyshy, Osman súltandarynyng songhy úrpaqtary әbden túralatqan Tursiyany qaytadan enseli elge ainaldyrghan, sayasi-ekonomikalyq jәne ruhany reformalardy batyl jýrgizgen últjandy qayratker Italiyadaghy «Vosstavshaya Makedoniya y istina» lojasynyng mýshesi bolypty.
Djordj Vashington – Amerika Qúrama Shtattarynyng birinshi Preziydenti. Jetijyldyq soghys kezinde polkovnik shenin alyp, Britaniya koroline joldaghan ótinishi qanaghattandyrylmauyna baylanysty kóteriliske shyqqan Amerika әskerining qolbasshysy bolghan, 1787 jyly qabyldaghan AQSh Konstitusiyasyn dayyndaugha atsalysqan, oghan asa manyzdy 10 týzetu engizgen, Europanyng ishki mәselelerine aralaspaudy úsynghan túlgha. Virdjiniydegi lojanyng mýsheligine ótedi. Holland lojasynyng Qúrmetti mýshesi degen lauazymy jәne bar.
Endru Djekson – Amerika Qúrama Shtattarynyng 7-inshi Preziydenti, Demokratiyalyq partiyanyng negizin qalaghan. Germaniya lojasynyng mýshesi. 1822-1824 jyldary Tennesy Úly Lojasynyng masteri.
Mak-Kinly Uiliyam – AQSh-tyng 25-inshi Preziydenti. Sinirgen enbegine oray Soltýstik Amerikadaghy 6196 metr eng biyik shyngha sonyng esimi berilgen. 1865 jyly Hirama lojasyna ant beredi.
Ruzvelit Teodar – Amerika Qúrama Shtattaryn 1901-1904 jyldary basqarghan 26-ynshy Preziydent. Vashingtondaghy Pentalpha lojasynyng Qúrmetti mýshesi.
Ruzvelit Franklin Delano – AQSh-tyng 1933-1945 jyldardaghy 92-inshi Preziydenti. Sayasy qyzmetin, Niu-York shtatynyng senatory, osy shtattyng gubernatory bolyp bastaghan, daghdarys kezinde kýizelgen halyqqa kómek kórsetu jýiesin qúrghan, eldi túiyqtan shygharudyng jana baghytyn úsynyp, memleket, qarjy, ekonomika jәne әleumettik salalardy qamtyghan tiyimdi reformany sәtti jýrgizu arqyly Amerikany quatty derjavagha ainaldyrghan. 1932 jyldan bastap tórt dýrkin Preziydent bolyp saylanghan. 1943 jәne 1945 jyldary AQSh, KSRO men Úlybritaniya basshylarynyng Fashistik Germaniyamen soghysqa baylanysty ótken Tegeran men Qyrymdaghy konferensiyalaryna qatysyp, qabyldanghan sheshimderine qol qoyghan onyng esimin әlem elderi kýni býginge deyin qúrmetteydi. Osy qayratker 1911 jyldan masondardyng qataryna qosylypty. Vashingtondaghy Stansburg lojasynyng Qúrmetti mýshesi.
Taft Uiliyam Govard – Amerika Qúrama Shtattarynyng 27-inshi Preziydenti. Teodar Ruzvelitting úsynuymen halyq qoldaghan, monopolisterge qarsy zandarymen este qalghan ol 1909 jyldan «erikti tasqalaushylardyn» jaghyna shyghypty.
Garry Trumen – AQSh-tyng 33-inshi Preziydenti. «Nasizm men fashizmdi jendik, endigi әlemge kommunizmning qateri tónip túr» degen, Kenes odaghynyng Europagha yqpalyn әlsiretuge bar kýshin salghan, Stalinning qarsylyghyna qaramastan Berlinge 2,5 million tonna azyq-týlik, janarmay, basqa da asa qajet zattardy әue arqyly jetkizgen, sutegi bombasynyng jasaluyn jedeldetken, AQSh, Úlybritaniya, Fransiya, Ispaniya, Kanada, Beligiya, Luksemburg, Niyderlandiya, Italiya, Portugaliya, Daniya, Norvegiya – úzyn sany on eki elding Soltýstik Atlantikalyq odaghynyng (NATO) qúryluyna úitqy bolghan ol Missury shtatyndaghy Belonda mason lojasynyng Úly masteri atanady.
Cherchilli Uinston Leonard Spenser – Angliyanyng eki mәrte Premier-Ministri. Onyng aldynda Úlybritaniyanyng sauda, ishki ister, әskeriy-teniz, aviasiya, otarlar isteri, qarjy ministrlikterin әrkez basqarghan, Londonnyng dýniyejýzi qarjy ortalyghy retindegi bedelin qalpyna keltirgen, Fashistik Germaniyagha qarsy soghysta tabandylyq kórsetken, keyin Kenes odaghynyng Europadan ketui ýshin baryn salghan, kәriqúrlyq memleketterin biriguge shaqyrghan asa kórnekti sayasatker әri orator, talantty jurnalist, 6 tomnan túratyn «Ekinshi dýniyejýzilik soghys», 4 tomdyq «Aghylshyn tildi halyqtardyng tarihy» enbekterining avtory. 1902 jyly London lojasynda Master dәrejesine ie bolypty.
Salivadar Aliende – Chiliyding preziydenti. Memlekettik tónkeris kezinde qaza tapqan. Masondar qozghalysyna erekshe enbek sinirgendikten Parijde ózi qúrghan lojagha esimi berilgen.
Garibalidy Djuzeppe – Italiyanyng halyq batyry, últ-azattyq kóterilisining úiymdastyrushysy, Rim respublikasy basshylarynyng biri. Palermo Úly Shyghys lojasynyn, Italiya masondarynyng Úly masteri. Búghan qosa Italiyada asa bedeldi Memfis ritualynyng Úly Masteri bolyp saylanghan.
Nelison Gorasio – admiral, Angliyanyng últtyq batyry. Abukir jәne Trafaligar shayqastarynda Fransiyanyng teniz flotyn talqandaghan. York Birikken lojasynyng mýshesi.
Bolivar Simon – Latyn Amerikasynyng kórnekti sayasy qayratkeri. Kolumbiya jәne Boliviya memleketterining negizin qalaghan. Mirondadaghy Úly Amerika Odaghynda masondardyng qataryna ótedi. Venesuelanyng úly lojasyn qúrghan.
h h h
Bizding qolymyzgha týsken derekterdegi memleket basshylary osylar. XX jәne XXI ghasyrlarda búlardyng qatary tolyqqany dausyz. Bir kezderi olardyng da esimderi belgili bolar.
«Erikti tasqalaushylardyn» oi-iydeyalaryna teris qaramaytyndardyng arasynda daryndy qalamgerler men óner adamdary da bar ekenin orys lojalary jayly bayandaghanda aitqanbyz. Pushkiyn, Turgenev, Chaykovskiy jәne basqalarynyng esimderin atadyq. Búlardyng Europa men AQSh-taghy әriptesteri az emes. Shygharmalary adamzattyng ruhany qúndylyghyna ainalghan Mosart Volifgang Amadey, Bethoven Ludviyg, Berns Robert, Valiter (Mary Arue), Gete Iogann Volifgang, Artur Konan Doyl, Kipling Rediyard Jozev, Lessing Gotholid Efraiym, Ejen Potie, Sen-Simon Klod Anry de Ruvrua, Mark Tven, Uayld Oskar mәrtebeli masondar.
h h h
Jahan jaqsylarynyng býiregi búrghan mason aghymynyng tarihy әr jerde әrtýrli bayandalghan. Kópshiliginde anyzdandyrylghan. Tym әriden bastap Adam Atagha baryp tireydi. Ony jerdegi alghashqy qúrylysshy dep dәripteydi, Egiypet piramidalarynda sonyng qoltanbasy bar ekenine ilandyrmaq bolady.
Taghy bir bayanda alghashqy masondar Egiypet әuliyelerimen de til tabysqan delinedi, Solomon Hramyn salugha qatyssa kerek.
Al shyn mәninde «erikti tasqalaushylardyn» tarihy Orta ghasyrdan bastalady. Masondardyng lojasy qúrylys sheberlerining odaghy týrinde payda bolyp, birte-birte jana oi-iydeyalardy izdegen ziyalylardyng oshaghyna ainalghan olar ózderin tәuelsiz, erkin intellektualdar retinde sezindi. Barlyq әngimeler, pikir almasular men jyiyndar syrt kózderden tys jerde, negizinen loja atalyp ketken sheberhanalarda ótkizildi. Múnday basqosulardy úiymdastyryp basqaratyn túraqty jetekshi saylandy. Ol «master» dep atalyp, eki nadzirateli kómekshilerding mindetin atqardy.
Qanday da bir úiymnyng maqsaty men qyzmetin beyneleytin dәstýrli belgileri bolatyny sekildi masondar da tól simvoldaryn tandady. Qúrylysshylardyng qúral-jabdyqtaryn: sirkuli, tikbúrysh, balgha, keskish pen syzghyshty gerbke ainaldyrdy.
XVII ghasyrda F. Bekon, basqa da oishyldar mason lojalary arqyly ghylymdy shirkeuding qasang dogmalarynan azat etuding joldaryn talqylap, jýzege asyrugha talpyndy. Adamnyng ishki bostandyghy men ar-namysy, ruhany azattyq mәseleleri jii qozghaldy. Áleumettik reformalar jasaudyng qajettigi, adamzattyng ómiri men túrmysyn bilim, tәrbiye, morali arqyly jaqsartyp, adamdardyng dýniyejýzilik bauyrlastyghyn qúru jóninde sóz qozghaldy. Minsiz memleket pen barshagha jayly qoghamdyq qúrylys, әdil biylik turaly kórkem-publisistikalyq shygharmalar jazyldy. Europanyn, onyng ishinde Angliyanyng aldynghy qatarly intelliygensiyasy solardy taldap, jana iydeyalar týletti.
Qarap otyrsanyz, mason lojalary sol tústa progressivti kózqarastardyng bedeldi auditoriyasyna ainalghan. Al múnday ortanyng oily adamy tartyp túratyny belgili. Ataqtylar men daryndylardyng «erikti tasqalaushylargha» peyil beruining syry osynda.
Uaqyt óte kele solargha erip bankirler, pomeshikter men dvoryandar, kommersanttar kele bastady. Bәri onashada biylikting kem-ketigin jiliktep «ishterin tarqatty».
Oy-kózqaras ashyq aitylatyn múnday otyrystarda aitys-tartys bolmay qoymaydy. Qayshylasqandardy bitistirip, tórelik aitatyn bedeldiler qajet. Osyghan oray lojalarda túraqty júmys isteytin orator jәne sekretari qyzmetteri taghayyndaldy. Solardy, lojanyng basqa da is-sharalaryn qarjylay qoldau ýshin mýshelerden jarna alyndy. Qaltalylar qayyrymdylyq aksiyalaryna dep qomaqty aqsha berip túrdy. Búl birte-birte dәstýrge ainaldy.
Eldegi ozyq oilylardyng mәrtebeli shanyraghy atanghan jerde bәri jýieli bolugha tiyis. XVII ghasyrdyng alghashqy onjyldyghynda lojanyng mýshelerine pasport berilip, jeke is-qaghazy toltyrylatyn boldy. Sinirgen enbegi men bilimine sәikes ataq-dәreje belgilendi. Onyng dengeyi gradustarmen anyqtaldy. Mәselen, «Izbrannik istiny» dәrejesi 14-inshi, «Izbrannik Perintiyana» – 6-ynshy, «Izbrannik pyatnisy» – 7-inshi, «Izbrannik sveta» – 11-inshi gradusqa sәikes keledi.
Múnymen birge әr rәsimning (ritualdyn) týrli dәrejeli inspektorlary bar. Úly Bas inspektor – Meksika Rәsiminin, Ordenning Úly Bas Ámirshisi – Memfis rәsimining sheberleri.
Jogharghy organ – Assambleya. Ol jylyna bir ret shaqyrylady. Últtyq mason ordenderining jetekshileri men lojalardyng ókilderi jinalyp, Konstitusiyagha úsynylghan ózgeristerdi talqylaydy. Úly Masterdi saylaydy.
On eki aidan song mindetti týrde ótkiziletin Banketting de eleuli manyzy bar. Onda erkin әngime ýstinde masondardyng aldyna qoyylghan maqsat-múrattardyng oryndaluyna layyqty ýles qosqandar madaqtalyp, qúrmet kórsetiledi. «Úly Loja men onyng Úly Masteri ýshin!», «Masondar ómir sýrip jatqan memleket ýshin!», «Basyna is týsken barlyq «erikti tasqalaushylar ýshin!» tost kóteriledi.
Masondardyng qol alysqanda, sóileskende bir-birin aitpay biletin belgileri bar. Ol qúpiya.
«Erikti tasqalaushylar» Álemning Úly Arhiytektoryn qalay qúrmettese, ózderi aiqyndaghan ruhany qúndylyqtardy da solay qadirleydi.
Qasiyetti delinetin qúndylyqtardyng biri jәne biregeyi – Aqiqat. Ony izdeu mason bauyrlastyghynyng airyqsha mindeti. Soghan býkil ghúmyryn arnaydy.
Ekinshi qúndylyq – ózara qúrmet. «Erikti tasqalaushylar» barlyq uaqytta bir-birin syilap, ardaqtaugha tiyis.
Ýshinshi qúndylyq – qayyrymdylyq. Áldeqanday sebeppen qinalghan masondar men barlyq adamgha qol úshyn beru paryz.
«Kózge kórinbeytin biyliktin» tól kalendary bar. Aghylshyn, fransuz jәne nemis lojalary mason aghymynyng payda bolghan kezin Bibliyamen ýilestiru ýshin әlemning jaratylu merzimin tandaghan. Ony «Aqiqat ghalam jyly» (God istinnogo sveta) dep ataydy. XVII ghasyrda býl jyldy Hristos tughangha deyingi 4000-ynshy jylgha tenegen.
Barlyq lojalar men olardyng mýsheleri Konstitusiyanyng talaptaryn erekshe qúlshynyspen.oryndaugha tiyis. Ol mason Ordenining filosofiyalyq jәne úiymdyq prinsipteri aiqyndalghan negizgi zany. Alghashqy Konstitusiyany 1723 jyly presviyterian pastory, din doktory Djeyms Anderson jazghan. Sodan beri kýshinde.
Alghashqy erejede qúday eske alynady. «Ózining paryzyna sәikes mason adamgershilik zandylyqtaryna jýginuge mindetti. Ol eger úly masterding uaghyzyn dúrys týsinse, eshqashanda kózsiz qúdayshyl da, shekten shyqqan imansyz da bolmaydy. Kóne zamandardan beri masondar qalyptasqan jaghdaygha baylanysty belgili bir memleket pen halyqtyng dinin ústansa, býginde týpkilikti tandaudy ózining erkinde qaldyra otyryp, adamzattyng basym bóligi úiyghan dinge peyil bergen jón.
Basqasha sózben aitqanda «qayyrymdy jәne shynshyl, ar-úyatyn joghary qoyatyn, parasatty da aqyldy kóppen birge bolghan abzal» – delinedi.
Ekinshi ereje masondar men memleketting araqatynasyna arnalghan: «Erikti tasqalaushy» qay jerde ómir sýrse de, qanday júmys atqarsa da beybitshilik pen halyqtyng erik-jigerine qarsy arandaulardan aulaq bolugha tiyis. Jogharghy biylikting aldyndaghy mindetterin úmytpauy kerek. Eger mason bauyrlardyng biri memleketke qarsy әreketterge barsa, ony jeliktirmender, baqytsyz bayghús dep mýsirkender, lojadan da qumandar, bauyrmaldyq antyna adaldyq retinde qúptamaumen shektelinder».
Konstitusiyada últtyq mәseleler de qamtylghan. Masondar ózderining jeke basynyng narazylyghy men әldekimderge óshpendiligin lojada kóteruge tiym salynghan. Eger múnday ókpe-renish dinder men halyqtargha qatysty tútansa, mýlde qabyldanbaydy. Óitkeni «erikti tasqalaushylar» jalpygha ortaq din men barlyq halyqqa qyzmet etedi, eshkimdi bólip-jarmaydy, dәstýrler men tilderdi de alalamaydy.
Osylaysha adamzatty bauyryna basudy múrat etken masondardyng әuliyesi – Ioann Krestiyteli. Ol – iudey svyashenniygi Zahariya men Elizavetting úly, Deva Mariyanyng jiyeni. Iisus Hristostan alty ay búryn tughan. Halyq jaryq dýniyege keletin sәtin tosyp, Iordan ózenining suynda shoqyndyrady. Soghan oray sumen tazartu dәstýrin qalyptastyrghan, súlulyqqa, IYdeal men Absolutke jol ashqan qasiyet iyesi retinde dәripteledi.
Ioann Krestiyteliding tughan kýni – 24-mausym masondardyng basty meyramy. Sol kýni, 1717 jyly Londondaghy tórt iri loja qosylyp, Angliyanyng úly lojasyn qúrdy.
Baghzydan kele jatqan senim boyynsha osy kýni Kýn erekshe núrlanady. Adamzatty, býkil jan-januarlar әlemin tazartady.
Masondar qasterleytin qasiyetter:
- Adamgershilik
- Parasattylyq
- Tózim
- Ádildik
- Beriktik
- Erlik
- Meyirimdilik
- Qayyrymdylyq
- Mahabbat
- Ýmit
- Adaldyq
- Senim
- Aqyl
- Danalyq
- Jatsynbau
Auyzsha qauesetke qúlaq týrsek, Kense odaghynan bólinip shyqqan týrki tildes elderding sayasiy-shygharmashylyq elitasy biren-sarandap masondardyng qataryna qosylghanday. Kim bilsin, qúrlyqtar qat-qabat aralasqan zamanda ózgelerding ruhany qúndylyqtar týgili soraqylyqtaryn da jatsynbay boldyq qoy.
Sony...
Aldan Smayyl,
jazushy, QR Memleketting syilyqtyng laureaty
Abai.kz
