Týrki integrasiyasy - 1992 jyldan bastau alatyn Týrki elderi basshylarynyng sammitterimen bekemdelip, Nahchyvan kelisimimen (2009 j.) rәsimdelgen, Týrki akademiyasynyng sýbeli enbegining nәtiyjesinde memleketaralyq dengeyde strategiyalyq tújyrymdama retinde bekitilgen, Týrki kenesi úiymynyng keshendi baghdarlamalary arqyly jýielenip kemeldene týsken birtútas qúbylys.

Bayqaghanynyzday, ishbý jazbamyz osy qúbylystyng negizgi úiytqylary - Týrki kenesi, Halyqaralyq týrki akademiyasy, Týrksoy, TýrkPA, Týrik mәdeniyeti men mirasy qory turasynda bolmaq, dәliregi, olardyng týgel týrkining jana tarihyndaghy jana belesi - Ekinshi Qarabaq soghysy ýderisindegi missiyalaryna arnalmaq. Ondaghy maqsatymyz – yntymaqtastyq úiymdarynyng atqarghan naqty qyzmetterine sholu jasay otyryp, qazirgi týrki integrasiyasynyng úlasqan dengeyin aliternativti túrghydan baghamdau.

Sózsiz, 44 kýndik soghys ýderisining jenispen ayaqtaluynda, eng aldymen Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyevting ústanghan sarabdal sayasaty, әzerbayjan halqynyng bekem birligi hәm ozyq ýlgidegi qaruly kýshterining qaharmandyghy sheshushi ról atqardy. Al halyqaralyq diplomatiya maydanynda «eki memleket, bir últ» ústanymyna negizdelgen «Týrkiya-Ázerbayjan» yntymaqtastyghy men halyqaralyq týrki úiymdarynyng missiyasy resmy Bakudyng halyqaralyq arenada túghyryn myghymdap, mysyn arttyryp qana qoymay, týgel týrkining bauyrlastyq ruhyn asqaqtatqany jasyryn emes.

Desek te, ýderisting halyqaralyq úiymdar ýshin kýrdeli synaq bolghanyn moyyndauymyz kerek. Olay deytin sebebimiz, separatizm men agressiyany emes, halyqaralyq qúqyq pen bitimgerlikti tu etken atalghan úiymdardyng eshbiri (shanyraq kótergeli) tap osy Ekinshi Qarabaq soghysynday aimaqtyq manyzgha ie geosayasi, әskery ýderisti óz tәjiriybesinen búryn sondy ótkermegen-di. Onyng ýstine, Ázerbayjan-Armeniya qatynastarynyng kýrdeliligin aitpaghannyng ózinde, barlyq geosayasy aktorlardyng mýddeleri men mýmkindikterin eskerer bolsaq, úiymdardyng arqalaghan jauapkershiligining salmaghyn baghamdau qiyngha soqpasy kerek.

Mine, dәl osynday jauapkershiligi asa zor, kýrmeui qiyn tarihy kezende týgel týrkining mýddesin kýittegen úiymdardyng qimyl-qareketi qanday bolmaq edi? Óz missiyalaryn tiyisti dengeyde orynday alar ma edi? Orynday aldy ma?

Qaqtyghys qarsanynda...

Týrki úiymdarynyng qayqaysysy bolmasyn Qarabaq mәselesin әu bastan jiti nazarda ústap, onyng BÚÚ sheshimderine sәikes sheshiluin talap etip kelgen. Basqasyn aitpaghannyng ózinde, 12 shildedegi  Armeniya-Ázerbayjan shekarasyndaghy janjal kezinde alghash bolyp, «Ázerbayjan qaruly kýshterining qarymta toytarysynyng halyqaralyq qúqyq shenberinde jasalghanyn» jәne búl mәselede «týrki elderining Ázerbayjandy tolyq qoldaytyndyghyn», «daudyng eki elding de halyqaralyq qauymdastyq tarapynan bekitilgen memlekettik shekaralary, territoriyalyq tútastyghy jәne egemendigi shenberinde beybit jolmen sheshiluin» talap etip, Ázerbayjangha qoldau kórsetken osy yntymaqtastyq úiymdary bolatyn.

Bitimgerlik kelisimi jasalghannan song da atalghan úiymdar BÚÚ sheshimderi shenberinde resmy Bakudyng ústanymy men mýddesin kýntәrtibinen bir sәtke de týsirgen emes. Búghan tәuelsiz týrki elderining ortaq sayasy úiymy - Týrki kenesi Bas hatshysynyng úiymgha mýshe elderding ortaq jigerin dәl kórsete bilgen mәlimdemesi men mәlimdemege qatysty Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyevting Týrki kenesining qúrmetti tóraghasy Núrsúltan Nazarbaevqa joldaghan alghys haty dәlel. Atalghan qújatta Áliyevting «qújatqa jogharghy bagha berip, múnyng týrki yntymaqtasyghynyng naqty kórinisi» dep airyqsha atap ótui jogharydaghy pikirimizdi tolyqtay quattaydy. Sonymen qatar, Bas hatshy Baghdat Ámreevting 8-9 qyrkýiek kýnderi Ázerbayjangha jasaghan isspary kezinde jariyalaghan ýndeuinde «BÚÚ Qauipsizdik Kenesining 1993 jyly qabyldanghan tiyisti sheshimderi negizinde Armeniya qaruly kýshterining Ázerbayjan Respublikasynyng okkupasiyalanghan barlyq aumaqtaryn jedel, sózsiz jәne tolyqtay bosatuyn»talap etkenin ayryqsha atap ótuimiz kerek.

(Baghdat Ámreev)

Ekinshi Qarabaq soghysy: Tilde, iste, pikirde birlik!

Týrki yntymaqtastyq úiymdary Ekinshi Qarabaq soghysy (27.09-10.11.2020 j.) tútanyp, tótenshe jaghday ornaghan syndarly kezenning alghashqy kýnderin-aq, «daudy BÚÚ Qauipsizdik kenesining sheshimderining negizinde beybit jolmen retteuge jәne EQYÚ Minsk tobynyng qoldauymen kelissózder prosesine núqsan keltirui mýmkin qanday da bir arandatushylyq mәlimdemeler men әreketterge jol bermeu kerektigine basa nazar audaryp», «Armeniya qaruly kýsherining Ázerbayjan Respublikasynyng okkupasiyalaghan barlyq aumaqtaryn jedel, sózsiz jәne tolyqtay bosatuy» jónindegi talybyn taghy da quattay otyryp, «halyqaralyq qauymdastyqtan okupasiyadaghy Ázerbayjan teritoriyalaryndaghy mәdeny múralardy joygha baghyttalghan Armeniyanyng agressorlyq sayastyna toqtau saludy» batyl týrde talap etip qana qoymay, alandaushylyqpen ýderisti jiti baqylauda ústady. Al Týrki akademiyasy Turkic Weekly bulleteni arqyly qogham men eksperttik ortany ýderisten habardar etip otyrdy.

Óz kezeginde resmy Baku de múnday qoldaulardy elep-eskerip, rizashylyghyn bildirip otyrdy. Osy túrghydan alghanda Ázerbayjan preziydenti Iliham Aliyevting Týrki yntymaqtastyq kýni (3 qazan) men Týrki kenesining 28 qyrkýiekte jasaghan qoldauyna oray Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti Qasym-Jomart Toqaevqa, Ózbekstan Respublikasynyng preziydenti Shafkat Mirziyyoevke, Qyrghyzstan Respublikasynyng preziydenti Sooranbay Jeenbekovqa  joldaghan alghys haty sózimizdi dәiekteytin manyzy zor qújat bolyp esepteledi.

(Gýnay Efandiyeva)

Týrki yntymaqtastyq úiymdary Gәnjә men Bәrdagha arasha týsti!

Soghys oty beybit túrghyndardy sharpymauy kerek! Búl halyqaralyq qúqyqpen, Jeneva konvensiyasymen bikitilgen mindetteme, asugha bolmaytyn, tyiym salynghan qyzyl jolaq! Solay bola túra, Armeniya qaruly kýshteri 11 qazanda soghys shebinen alys jatqan Ázerbayjannyng Bakudan keyingi eng iri qalasy Gәnjәni, 27-28 qazan kýnderi Bәrde qalasyna zymyranmen shabuyl jasady. Ozbyr shabuyldardyng saldarynan Gәnjәde 9 beybit túrghyn qaza tauyp, 30-dan astamy auyr jaraqat alsa, Bәrdede 27 adam qúrban bolyp,  83 túrghyn jaraqat aldy.

Týrki ynytmaqtastyq úiymdary búl joly da asqan alandaushylyqpen halyqaralyq qauymdastyqtyng nazaryn tragediyagha audarady. Atap aitqanda, Týrki mәdeniyeti men múrasy qorynyng preziydenti Gýnay Efandiyeva tarapynan jasalghan ýndeude, halyqaralyq qauymdastyqtyng shabuyldy halyqaralyq terrerozim retinde baghalanuy men qylmyskerlerding jauapqa tartyluy talap etildi. Al Týrksoy úiymynyng Bas hatshysy Dýisen Qaseyinov Týrki әlemining óner qayraterleri atynan Armeniyanyng búl zansyz әretketterine toqtau saluyn talap etti. Týrki akademiyasynyng tóraghasy Darhan Qydyrәli Týrki akademiyasynyng Halyqaralyq qúqyq normalary men qaghidattaryn qatang saqtaytyndyghyn rastay otyryp, qaqtyghysty BÚÚ Qauipsizdik Kenesining sheshimine sәikes Ázerbayjan Respublikasynyng egemendigi, aumaqtyq tútastyghy jәne halyqaralyq dengeyde moyyndalghan shekaralarynyng myzghymastyghy negizinde retteuge shaqyrdy.

Búdan bólek Armeniya qaruly kýshterining Ázerbayjannyng beybit túrghyndaryna qarsy baghyttaghan shabuyldaryn ýdetuine baylanysty Týrki kenesining Bashatshysy Baghdat Ámreevting Ázerbayjannyng Syrtqy ister ministri Jeyun Bayramovpen jasaghan kenesinde Bas hatshy «Armeniya qaruly kýshterin soghys aimaghynan alys jatqan beybit aimaqqa jasaghan shabuylyn qatang aiyptay otyryp, Týrki kenesining Ázerbayjandy tolyq qoldaytyndyghyn» taghy da quattady. Al 19 qazanda Jastar platformasynyng (onlayn rejimde) jiynyn ótkizip, týrki jastarynyng agressiyagha qarsy jigerin halyqaralyq qauymdastyqqa jetkizdi. Barlyq týrki elderindegi ókilderi men mýsheleri qatysqan jiynda Jastar patformasy halyqaralyq qauymdastyqtan shabuyldardy toqtatu ýshin jedel shara qoldanuyn talap etip, Ázerbayjandy zandy kýresinde qoldau ýshin ortaq is-әreket jol kartasyn qabyldady. Al 20 qazan kýni Gәnjә qalasyna arnayy baryp, soqqy jasalghan aimaqtarda tekseris júmystaryn ótkizip, «búl qasiretti kýnderde Týrki әliminin, týrki elderining Ázerbayjanmen birge» ekendigin mәlimdedi.

Sózsiz, tәuelsizdik pen territoriyalyq tútastyq - әr elding eng asyl múraty. Osynday asyl múrat jolyndaghy Ázerbayjan halqynyng әdeletti kýresine qazaq halqynyng ruhany demeu kórsetpeui mýmkin emes-ti. Solay boldy da. Halyqaralyq Týrki akademiyasynyng preziydenti Darhan Qydyrәlining múryndyq boluymen  osy bir qasterli de atauly kýnning qúrmetine bauyrlas Qazaqstannyng elordasy Núr-Súltannyng eng kórikti ghimarattarynyng biri – QTJ-nyng diodty jaryq displeyinde eki kýn boyy Ázerbayjannyng memlekettik tuy jelbiredi. Óz kezeginde búl aksiya tek Qazaqstan men Ázerbayjanda ghana emes, sonymen qatar kýlli týrik әleminde rizashylyqpen ong qabyldanyp ýlken qoghamdyq rezons tudyrdy.

Sonymen qatar, Týrki kenesining ýderis pen qatar Ázerbayjannyng soghystan keyingi jaghdayyna da mәn berip, azat etilgen territoriyalaryn qalpyna keltiru, aimaqtyng infrastrukturalyq, ónidiristik, sauda-ekonomikalyq әlauqatyn kóteru maqsatynda «Ázerbayjannyng әleumettik jәne ekonomikalyq damuynyng jana kezeni» baghdarlamasyn dayyndap, ony Týrki sauda jәne ónerkәsip palatasynyng retteuimen iske qosu jónindegi resmy Bakugha jasaghan úsynysy men soghystan zardap shekken túrghyndar ýshin gummanitarlyq kómek jóneltkenin bauyrlastyqtyng shynayy nyshany retinde baghalanghanyn erekshe atap ótuimiz kerek.

Jenis: Shәhitter ólmes bolar, otan bólinbes bolar!

10 qarasha 2020 jyl. Ázerbayjanyng jenisin әigileytin tarihy kýn boluymen qatar, BÚÚ sheshimderin basshylyqqa alyp, bitimgerlikti pen salihaly sayasatty biyik qoyghan týrki yntymaqtastyq úiymy men úiymgha mýshe tәuelsiz týrki elderi ýshin de asa manyzdy kýn – jenis kýni!

Búl turaly Týrki kenesining Bas hatshysy Baghdat Ámreev Ázerbayjannyng jensine oray jariyalaghan ýndeuinde «Týrki kenesining ýsh jaqty Ortaq deklarasiyany ong qabyldaytyndyghyn, Ázerbayjan Preziydenti men halqyn okkupasiyalanghan territoriyalaryn BÚÚ Qauipsizdik kenesining shesheshimderine sәikes keri qaytaru kýresindegi tarihy jenismen qúttyqtap, búl jenisting Týrki kenesine mýshe elderding arasyndaghy qatynastargha, týrki әlemindegi integrasiyalyq ýderisterge tyng serpin beretindigin» erekshe atap ótti.

Súrapyl soghysty jenispen ayaqatap, qasiretke toly jyldardy basynan ótkergen halyqtyng ruhany jyludy birinshi kezekte óz bauyrlarynan kýtetindigi qanshalyqty tabighy qúbylys bolsa, sol bir tarihy kýnderde (indetting qauipin ekinshi kezekke yghystyryp qoyyp) tek qazaqtyng atynan emes, sonymen qatar týgel týrkining atynan arnayy baryp, quanyshyna ortaqtasyp, qazaly jandargha kónil aitqandardyng bauyrlastar tarapynan iltipatqa bólenui  sonshalyqty tabighy zandylyq. Endeshe, jenis kýnderinde Gәnjә men Bakuge arnayy issparamen barghan Týrki akademiyasy basshysy Darhan Qydyrәlining sol missisynyng tarihy mәnge ie bolghanyn da airyqsha atap ótuimiz kerek.

Qorytyndy

Ókinishke oray maqalamyzda ynymqtastyq úiymdarynyng ýderis kezinde atqarghan barlyq júmystaryn: ýndeuleri men mәlimdemelerin, maqalalar men basylymdaryn, әrtýrli dengeydegi resmy kezdesuler men talqylaularyn, onlayn/oflayn jiyndaryn t.b. týgel qamtu mýmkin bolmaghandyqtan, tek yntymaqtastyng jarqyn ýlgisi retinde qoghamdyq rezonans tudyrghan sharalardyng birqataryn ghana toqtalyp óttik.

Áytse de, ýderis kezindegi týrki yntymaqtastyq úiymdarynyng bitimgerlik ústanymdary men biliktiligin әigileytin myna faktilerge arnayy nazar audarudy jón sanadyq:

1 – Týrki yntymaqtastyq úiymdarynyng barlyq ýndeuleri men mәlimdemeleri BÚÚ Qauipsizdik kenesining sheshimderine negizdelip, resmy Baku tarypynan rizashylyqpen qabyldandy. Osyghan oray Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyev tarapynan Týrki kenesining qúrmetti tóraghasy Núrsúltan Nazarbaevqa, týrki eldirining preziydentterine joldanghan alghys hattarynda «týrki ynytmaqtastyghynyng kórinisi», dep bagha berildi.

2 – Halyqaralyq úiymdardyng Armeniya qaruly kýshterining soghys shebinen alys jatqan Ázerbayjannyng beybit qalalaryna balistikalyq zymyranmen jasaghan shabuylyna qatysty ýndeuleri men mәlimdemeleri, sonday-aq, úiym basyshylarynyng Gәnjә qalasyna jasaghan arnayy issaparlary rezonanstyq mәnge ie boldy.

3 – Týrki akademiyasynyng Qarabaq mәselesine qatysty qazaq tilinde jaryq kórgen basylymdary men aqparattyq qyzmeti (Turkic Weekly) yntymaqtastyng manyzdy kórsetkishi retinde baghalanady.

4 – Týrki akademiyasynyng basshysy D.Qydyrәlining múryndyq boluy jәne QR Ýkimetining qoldauymen eki kýn boyy Ázerbayjannyng memlekettik tuynyng QTJ ghimaratynyng LED  ekranynda kórsetilui tek úiymnyng ghana emes, sonymen qatar qazaq halqy men ýkimetining әzerbayjan halqyna degen shynayy bauyrlastyq lebizining dәleli retinde kýlli týrki әleminde rezonans tudyrdy.

5 – Týrki kenesining okkupasiyadan azat etilgen territoriyalardy qalpyna kelitiru, aimaqtyng sauda-eknomikalyq әlauqatyn kóteruge baghyttalghan arnayy baghdarlamasy sauda-ekonomikalyq integrasiyanyng jana belesi retinde baghalandy.

6 – Yntymaqtastyq úiymdarynyng ýndeuleri men  mәlimdemeleri mazmúndyq túrghydan birin-biri tolyqtyryp, úiymdardyng salalary túrghysynan mәseleni keshendi týrde qamtydy. Mysaly, Gәnjә men Bәrda qalalaryna jasalghan shabuylgha qatysty ýndeulerde Týrki kenesi men Týrki akademiyasy mәselege qatysty halyqaralyq qúqyq pen týrki elderining ortaq ústanymyn algha shygharsa, Týriksoy úiymy tragediyagha qatysty týrki әlemi óner qayratkerlerining alandaushylyghyn jetkizdi, al Týrki mәdeniyeti men múrasy qory halyqaralyq quymdastyqtan shabuyldardyng terakt retinde baghalanuyn talap etti.

Bizding esepteuimizshe, ynytymaqtastyq úiymdary ýderis kezeninde әrtýrli platformalar men formatta jetpiske tarta shara atqarghan, onnan astam ýndeu men mәlimdeme jariyalap, týrki yntymaqtastyghy men Qarabaq taqyrybynda bes basylym (Týrki akademiyasy - 3, Týrki mәdeniyeti men múrasy qory - 2)  jaryqqa shygharghan, Týrki akademiyasynyng Turkic Weekly bulleteni tarapynan aqparattyq qoldau jasalghan.

Jogharyda kelitirilgen derekterge sýiene otyryp Týrki yntymaqtastyq úiymdarynyng (panmediya jaghdayy men búryn sondy soghys tәjiriybesin ótkermegendigine qaramastan) Ekinshi Qarabaq soghysy ýderisi kezinde BÚÚ Qauipsizdik Kenesining sheshimderine sәikes Ázerbayjannyng memlekettik territoriyasynyng tútastyghyn qamtasyz etiluinde, Ázerbayjannyng әdiletti kýresine qogham men halyqaralyq qauymdastyqtyng nazaryn audaruda, halyqaralyq qauymdastyqqa Ázerbayjan men týrki elderining ortaq talaptaryn jetkizude, sonday-aq, mýsheles әr elding bauyrlastyq qoldauyn resmy Baku men әzerbayjan halqyna bildirude(!) ózine jýktelgen missiyalaryn jogharghy dengeyde atqardy dep naqty týrde aita alamyz. Búl pikirimizge Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyevting Týrki kenesining Bas hatshysy Baghdat Ámreevti qabyldau kezinde «týrki úiymdarynyng kórsetken qoldaularyn jogharghy baghalaytyndyghyn» mәlimdeui tolyq aighaq bola alady.

Al ýderisten keyingi Qazaqstan preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyevti qúttyqtauy men ózara yntymaqtastyq pen halyqaralyq arenadaghy yqpaldastyq jayyn talqylaghandyghy, sonday-aq, Iliham Áliyevtyng  qazaqstandyq kompaniyalardy Tauly Qarabaqty qayta qalpyna keltiru júmystaryna atsalysugha shaqyruy jogharydaghy pikrimizdi quattay týsedi.

Ekinshi Qarabaq soghysy ýderisining nәtiyjesi býginde Týrki integrasiyasynyng jana dengeyge kóterilgenin, ózge geosayasi  kýsh ortalyqtaryna yqpal ete alatyn jana real, jana kýsh, jana qúbylys retinde qalyptasqanyn aiqyndap berdi. Al týrki yntmaqtastyq úiymdary óz damu tarihynda alghash  ret soghys tәjiriybesi men synaghynan sýrinbey ótip, týrki integrasiyasynyng immundyq mehanizmi retinde shyndala, kemeldene týsti.

Taqyryp túzdyghy (Songhy sóz orynyna)

Búdan keyingi kezenderde týrki yntymaqtastyq úiymdarynyng ótkergen ýderisterden tiyisti qorytyndy shygharyp, әr elding eng qymbaty – memlekettik tәuelsizdik pen territoiyalyq tútastyqty, eldik pen egemendikti mәngi etude jana bastamalardy qolgha alatyndyghyna esh kýmәn keltirmeymiz.

Tәuelsizdik degennen kep shyghady, tayau kýnderi әldebir pighyldardyng asqyna bastaghan shaghynda Týrki akademiyasy uaqyttyng tynysyn dәl tanyp «Týrki әlemining tarihiy-mәdeny atlasy» atty sýbeli enbekti jaryqqa shygharghany barshagha mәlim. Osynyng ózin (basqasyn aitpaghannyng ózinde) tәuelsizdikti tәu etken atalghan úiymdardyng missiyasyn aighaqtay týsetin tarihy qaraket dep bilemiz...

Núrghaly Jýsipbay

Abai.kz