Songhy kezde elimizding әr jerinde últaralyq alshaqtyq, últtardyng birin-biri jatsynuy siyaqty әngimeler jii aitylyp jýr. «Qazaq jýrgen jerge orys ayaq baspaydy», - degen siyaqty sózderdi kýndelikti túrmysta jii estuge bolady. Qazirgi Qazaqstan qoghamyn zertteushi sosiolog mamandar, jurnalister, qogham ókilderi de «Qazaqstanda últaralyq arazdyq bar ma?» degen saualgha «onday mәsele shynymen de Qazaqstanda bar» degen tújyrym jasaydy [www.azattyq.org/content/article/1172573.html].

Mysaly, 2007 jyly Almatyda Núrbolat Masanov atyndaghy pikirtalas klubynda osy taqyryp tónireginde әngime bolyp ótken edi. Pikirtalasta sóz sóilegen negizgi bayandamashy - Qazaqstan patriottar partiyasynyng kósemi Ghany Qasymov «Qazaqstanda últaralyq qatynastar mәselesi bar» dep taygha tanba basqanday anyq aitsa, onyng sózin qúptaghan TMD jәne Baltyq elderindegi kóshi-qon mәselesin tәuelsiz zertteu kenesining sarapshysy, doktor Elena Sadovskaya: «Onday mәselening bar ekenining aidan anyqtyghy sonshama, ony aitpaghanymyz, әlgi, «jalanash ta bolsa, patshanyng jana kóilegi qanday tamasha» degenmen birdey... Bizde eshqanday da «últaralyq tatulyq» joq! Aytylyp jýrgenderding bәri anyz! Biraq, bizdegi ahual ne? Últaralyq shiyelenis pe? Mәdeniyetaralyq alshaqtyq pa? Ózara jatsynu ma?», - degen bolatyn. Búnday kózqarastar ghalamtor sayttarynda da kóp-aq.

Songhy kezde elimizding әr jerinde últaralyq alshaqtyq, últtardyng birin-biri jatsynuy siyaqty әngimeler jii aitylyp jýr. «Qazaq jýrgen jerge orys ayaq baspaydy», - degen siyaqty sózderdi kýndelikti túrmysta jii estuge bolady. Qazirgi Qazaqstan qoghamyn zertteushi sosiolog mamandar, jurnalister, qogham ókilderi de «Qazaqstanda últaralyq arazdyq bar ma?» degen saualgha «onday mәsele shynymen de Qazaqstanda bar» degen tújyrym jasaydy [www.azattyq.org/content/article/1172573.html].

Mysaly, 2007 jyly Almatyda Núrbolat Masanov atyndaghy pikirtalas klubynda osy taqyryp tónireginde әngime bolyp ótken edi. Pikirtalasta sóz sóilegen negizgi bayandamashy - Qazaqstan patriottar partiyasynyng kósemi Ghany Qasymov «Qazaqstanda últaralyq qatynastar mәselesi bar» dep taygha tanba basqanday anyq aitsa, onyng sózin qúptaghan TMD jәne Baltyq elderindegi kóshi-qon mәselesin tәuelsiz zertteu kenesining sarapshysy, doktor Elena Sadovskaya: «Onday mәselening bar ekenining aidan anyqtyghy sonshama, ony aitpaghanymyz, әlgi, «jalanash ta bolsa, patshanyng jana kóilegi qanday tamasha» degenmen birdey... Bizde eshqanday da «últaralyq tatulyq» joq! Aytylyp jýrgenderding bәri anyz! Biraq, bizdegi ahual ne? Últaralyq shiyelenis pe? Mәdeniyetaralyq alshaqtyq pa? Ózara jatsynu ma?», - degen bolatyn. Búnday kózqarastar ghalamtor sayttarynda da kóp-aq.

Últaralyq qarym-qatynasqa baylanystyng pikirding ala-qúlalyghy  meninshe, «qazaqstandyq qostildiliktin» ereksheliginde bolyp otyrghan siyaqty. Qazaqstanda 130-dan astam últ ókili túrady-mys. Olardyng әrqaysysynyng óz tilderi bar. Sonday-aq olardyn  memlekettik tilge degen ózindik qatynasy da bar. Sol sebepti, ishki túraqtylyq, birlik, eldik, últaralyq tatulyq mәselelerin kótergen kezde, bizding qogham qostildiliktin, tipti, kóp tildilikting mәselelerine beyjay qaray almaytyndyghy kezdeysoqtyq emes.

Óitkeni bizde til sayasaty әli de bolsa dúrys sheshilmey keledi. «Til turaly» Zannyng qabyldanghanyna da 22 jyl boldy, biraq ol Zannyng oryndalmay kele jatqanyna da 22 bolypty...

Resmy týrde qazaq tili memlekettik mәrtebege ie bolghanymen, is jýzinde jaghday mýlde basqa. Mamandardyng aituyna qaraghanda, Qazaqstanda últqa qatysty memlekettik sayasat aiqyndalmaghan. Sondyqtan da memlekettik til mәselesi sheshilmey kele jatyr.

Mәselen, «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy Dos Kóshim: «Sóz joq «til - halyqty biriktiretin faktor» bolyp tabylady. Alayda tildik sayasat «orys tilining dialogtyq qyzmetin saqtaugha baghyttalghan» degen tújyrymgha keliskim kelmeydi. Últ tili - qazaq tili qoghamnyng jetekshi tili retinde ózining rólin atqarmayynsha, azamattardy biriktiru júmysy da eshqashan jýzege aspaydy», - dey kelip, «Memlekettik til qazaq jerinde túratyn barlyq etnikalyq toptardyng qatynas tiline ainalghanda ghana últtyq birlikting bolashaghyn bayandy etedi», - degen qorytyndy jasaghan  edi[http://www.zamana.kz/component/content/article/1-latest-news/1670-kazak-tili.html).

«Kópúltty memleket bola túryp, diskriminasiyanyng qanday týrine de qarsy bolatyn zan...da joq», - deydi E. Sadovskaya. Doktordyng «diskriminasiyanyng qanday da týrine» degeni respublikada «qazaq tili ózge últ tilderine qysym jasaydy-mys» degendi menzep otyrghan tәrizdi. Eng «qyzyqtysy», orys tildi basylymdardyng betterinen (әsirese, internet sayttarynan): «Bolishinstvo issledovateley schiaet, chto osnovnye prichiny migrasiy russkogo naseleniya s territoriy Kazahstana, nosit «etnicheskiy» harakter. Interesnaya tochka zreniya u O.I. Brusinoy - «sosialinye tradisiy v jizny novyh nezavisimyh gosudarstv Sentralinoy Azii» slujat faktorom «vytalkivaniya russkoyazychnogo naseleniya», - degen joldardy kóruge bolady [ http://kz.ethnology.ru/win/rus-now.html].

Bir qaraghan kezde, Qazaq jerinde ózge últtargha kýn kórsetilmey jatqan tәrizdi. Shynynda da, tәuelsizdik jyldarynda Qazaqstandaghy ózge últtardyng qazaqtarmen salystyrghanda ýles salmaghy kemigeni ras. Búl, eng aldymen, últtardyng tarihy otandaryna qaytu mýmkindigining tuuymen týsindiriledi. Syrtqy migrasiya mәselesi bir basqa jәne onyng sebepterin etnikalyq sipattan góri, әleumettik-ekonomikalyq sipattan izdeu dúrysyraq.

Sondyqtan, orys tildi bauyrlarymyz dau-damay shygharugha qanshalyqty tyryssa da, elimizde ózge últ tilderine, eng aldymen orys tiline, eshqanday qysymshylyq, tipten shekteu qoyylyp jatqan emes. Qayta elimizding kópúltty sipatyn eskerip, «ózime emes, ózgege» degen adal niyetpen til men din erkindigin berip, ózge últ ókilderinin  Qazaqstan jerinde erkin ómir sýruine barlyq mýmkindikter jasalghan.

«Til turaly» zannyng 21 babynda: «Kórnekti aqparattyq barlyq mәtin memlekettik tilde sol nemese jogharghy jaghyna, orys tilinde ong nemese tómengi jaghyna ornalasady. Birdey ólshemdegi әriptermen jazylady», - dep kórsetilgen. Osy tústa Elbasynyng biylghy Joldauyndaghy til sayasatyna qatysty «Qazaq tilining josparly týrde damuy orys tiline núqsan kelmeytindey jaghdayda jýzege asady» degen joldary da eriksiz eske týsedi.

Tilge qatysty qazaqtyng óz ishinde qazir jik payda boldy. Múhtar Maghauin ózining «Últsyzdanu úrany» atty shygharmasynda qazirgi qazaqtardy «taza qazaq, shala qazaq jәne ada qazaqtar» dep ýshke bóledi. Múndaghy taza qazaq dep otyrghany týsinikti bolar, ekinshi sanatqa qazaq tilin biletin, halyq dәstýrin saqtaytyn, biraq óz tilinen góri, ózge tilde sóileudi artyq kórgen qazaqtar qataryn jatqyzady. Ada qazaqtar degenimiz ata-saltynan júrday, qazirgi qoghamnyng belsendi «ókilderi» (Ayjan Ospanova. «Shala qazaq» v novom svete.//Astana. - №1 - 2012).

Qazirgi qazaqtar arasynda shala qazaqtar sany artyp kele jatyr. Qara kóz úl-qyzdarymyzdyng orys tilinde sóilep jýrgenin jii estimek týgili, әdetke ainalyp bara jatqanyn kóresin. Kezinde, eki qazaq túryp, aralaryna orys kelgende ghana oryssha sóilegen qazaq býgin birin-biri «priyvetpen» qarsy alady. Bara-bara búnyng sony nasyrgha shabatyny haq. Shalalyq adalyqqa aparyp soqpaq.

«Qara orysty kórgende sary orysty әkim dersin». Búl úghym HH ghasyrdyng basynda qazaq qoghamynyng әkimshilik jýiesinde «tilmashtardyn» kóbeye bastyghyn kezinde payda bolghangha úqsaydy. Búl tendensiya әsirese kenestik zamanda odan әri kýsheyip, qalyng orys tildi әleumet tobyn dýniyege әkeldi. Tipti, olargha qatysty qazaq qoghamynda "tórtinshi jýz» degen úghym da aityla bastady. Ghylymda búlardy marginaldar dep ataydy.

Resmy emes derekterge qaraghanda, marginaldardyng sany 2 mln shamasynda. (Na grani. 2h8.// Astana. - №1 - 2012) Al Qazaqstandaghy bar qazaqtyng sany nebary 10 millionnyng ary-berisinde ekenin eskeretin bolsaq (onyng ishinde «tazasy da, shalasy da, adasy da» bar), búl tómen kórsetkish emes.

Búl rette Aleksandr Byktyng sózderi eske týsedi: «Pochemu russkomu v Kazahstane gorazdo slojnee izuchiti kazahskiy, chem russkomu v Latviy - latviyskiy. Delo v tom, chto vse kazahy govoryat na russkom yazyke. Esti krasivaya mysli, jalko, ne moya: "Dlya togo, chtoby govoriti horosho, SNAChALA nujno govoriti PLOHO!". My, russkiye, ne v sostoyaniy preodoleti etot period "plohogo" razgovora na kazahskom yazyke. Razgovor s kazahom na "plohom" kazahskom mgnovenno pereydet na "horoshiy" russkiy, kotorymy obe storony vladeyt odinakovo. V golovu prihodit shalinaya mysli: esly by vse kazahy staly nasionalistami, eto zdorovo pomoglo by izuchenii kazahskogo yazyka». («Navigator». 13 qantar 2003 jyl).

Shynymen de, qazaqqa «últshyldyq» jetispeydi. Óz últyna shyn yqylasymen berilgen, naghyz últjandy azamattar mýldem joq emes, әriyne bar. Desek te, olardyng sany az, «jalghyzdyng ýni shyqpas» demekshi, dausyn halyqqa estirte almay keledi. Ol ol ma, orys últynyng ókilderi «tyrnaq astynan kir izdegendey» bolyp, qazaq tilining mәrtebesin asqaqtatugha baghyttalghan ýkimetting әreketterinen synap, jýk ýstine jýk ýngmen әlek. Mysaly, sayasatker Mihail Sytniyk: «...funksionalino-lingvisticheskie kachestva russkogo yazyka vytesnyait professionalinui neprigodnosti y nauchno-tehnicheskui neadekvatnosti kazahskogo yazyka», - dep, qazaq tilin týkke túrghysyz, sondyqtan odan arylu kerek degendi aitatyn kórinedi. [http//www.contrtv.ru/print/1818/]. Búl últtardy bir-birine aidap salu, arandatu emey, nemene?

Tilge qatysty memleket sayasaty týzelmey, elding bolashaghy da týzelmeydi. Damyghan memleketterding qatarynan ózimizge tiyesili ornymyzdy qaytsek te bolsa alamyz dep jýrgende, til kiyesi úryp jýrmesin. Orys tilin kýndelikti qoldanylystan alyp tastay almay jatqan uaqytta endi «aghylshyn tilin bilmeseng júmysqa almaydy, týrik tilin bilu kerek» degen әngimeler de shygha bastady. Jaqynda qoghamdyq kólikte jýrip bara jatqanymda qazaq balasynyng aghylshyn sózderin jattap otyrghanyn kórdim. Sosyn shet tilde sanay bastap edi, janynda otyrghan qyz býldirshin (bayqaghanymsha synyptasy boluy kerek) «Al mening agham qytaysha jaqsy sanay alady!» dep maqtanghanyn estidim...

Áriyne, shet tilderin bilu jaqsy. Osyghan baylanysty aitylghan Voliterding «Kóp tildi bilu bir qúlyptyng kóp kiltin iyelenumen para-par» degen sózi dúrys ta bolar. Desek te, «ózge tilding bәrin bil, óz tilindi qúrmette». Osy rette Shoqaytanushy, ghalym, professor Ábdiuaqap Qaranyng myna bir  estelik sózi oiyma oralady: «...Mening túnghyshym Germaniyada qyzmet istep jýrgenimde dýnie esigin ashty. Sonda riza bolghanym: әkimshilikten «Aldymen balanyzdy ana tilinde tәrbiyeleniz. Óz tiline jetik bala shet tilin jaqsy mengeredi» degen mazmúndaghy hat keldi. Sondyqtan balagha ózge tildi balabaqshadan, bastauysh mektepten ýiretu beker».

Aqyn Múhtar Shahanov bylay dep jazady: «adam óz tilinde sóileu men oilaudan aiyrylsa, úrpaq jalghastyghy ýziledi, adamnyng bolmysy ózgerip, ata-baba ruhynyng qarghysyna úshyramaq». Al,  lingvist S. Qoygeldiyev: « Til - búl sózder jiyntyghy emes, búl - eng aldymen, belgili bir halyqqa tәn, týpnúsqa oilau jýiesi» deydi. Últtyq til - últtyq sananyng negizi.

Býginde bizding qogham ata-baba múrasynan qol ýzgendey tәrizdi. Tarihymyzdaghy talay «aqtandaqtar» tarihy sanamyzdyng qalyptasuyna kedergi keltirgendey. Halyqtyng bay múrasy, mol qazynasy tek tarih arqyly ghana jetpek. «Tarih -últ sanasy, halyq jady, halyq tarihtan kýsh-quat, shygharmashylyq shabyt pen bolashaqqa baghdar alady», - degen joldar tegin aitylmasa kerek.

Aqyn, kinorejisser Baqyt Qayyrbekov «Astana» jurnalyna bergen súhbatynda búghan qatysty bylay degen eken: «Qazaqtyng «Aqty jerge tókpe, bosaghany attama» degen tyiymdary bar. Olardyng mәni nede? Syry beymәlim. Tyiym bolghasyn isteuge bolmaydy da. Meninshe, ata-baba salty úrpaqqa ómir sýru tәsilderin qaldyryp ketken siyaqty. Biz bolsaq, búl tәsilderdi jete týsine bermeymiz. Biz úrpaq sabaqtastyghyn joghalttyq. Baylanys ýzilgendey boldy. Tyiymdardyng syry nede, búl súraqqa mening apam da til qatpady».

Professor A. Qashqymbaev «Tarihy sana - tәuelsiz Qazaqstandaghy ruhany erkindikting faktory retinde» degen maqalasynda: «Qazaqstandyq jas buyn ókilderi batyr-spartandyqtardyng jasaghan erlikterin, ortaghasyrlyq Fransiyany shetel basqynshylyghynan azat etu jolyndaghy әigili Janna d'Arktyng ór túlghasyn, Germaniyanyng birigu jolyndaghy Bismarktyng «qandy-temir» prinsipterin jaqsy bile túra, nege Jәngir han bastaghan «qazaq spartandyqtary», «qazaqtyng Jannasy» bola alatyn Sapar Mәtenqyzy jayly jete bilmeydi, bilmegeni óz aldyna, týsinigi de qalyptaspaghan. Dәl sol siyaqty Ábilqayyr hannyn, Mahambet Ótemisúlynyn, t.b. túlghalary biyik dengeyde tanylmay jatyr...» dep jazady.

Últ tili - últ tarihynyng tili. Últtyq til últtyq bolmys negizi. «Ózge tilding bәrin bil, óz tilindi qúrmette», óz tilinde sóile, ózgege ýlgi bol. Qazaqtyng basqagha emes, basqanyng qazaqqa qarap sóileytin zamany kelip jetti. «Tilde, pikirde, iste birlik» kerek. Til týzelmey, el kógermeydi. Al qazaq qazaqpen qazaqsha sóilespegende, orysty (mysal ýshin) qazaqsha qalay sóiletpek?

Sondyqtan, «Qazaqstanda túratyn disaporalardyng qazaq tilin mengerui  birligimizdi bekemdey týsedi dep oilaysyz ba?» degen súraqqa «iyә» dep jauap bergenderdi qoldar edim. Sebebi, til - baylanys, qarym-qatynas qúraly, últtar birligining faktory. Tek ebin taba bilseng bolghany.

Quat Samanbekov,

Memleket tarihy institutynyng

kishi ghylymy qyzmetkeri

«Abay-aqparat»