Álgi bizding bala әskerden kelgennen keyin "shopyrlyqty iygerip keldim, bir traktor alayyq" dedi. Sol kýni ýige qyzym men kýieubalam kelgen. Ekeui de múghalim ghoy, "alsandar,alyndar" dep qoshtay ketti. "Myna eki ógiz túrghanda, traktor nege kerek?" dep edim, bәlege qaldym. Qyzym dereu kýntizbeni ashty da: "Áketay-au, qay ghasyrda túrmyz? 1955 jyl. XX ghasyr" dep aqylgóisidi. Kýieu¬balam nasihat aita jóneldi. Ógizben jer jyrtu eskishildik eken. Ógiz júmys istemese de tamaq jeydi eken. Al traktor bos túrghan kezinde eshteneni kerek qylmaydy eken. Eki kese benzin qúisang dyryldap jýre beredi eken...

Balam esebin shygharugha kiristi: "Eger traktor alsaq, mening bir ózim jerdi әp-sәtte jyrtyp tastaymyn. Sodan song bas¬qalardyng jerin jyrtyp aqsha tabamyn. Osylaysha bir jyldyng ishinde traktorgha bergen aqshany shygharyp alamyz". Balam toqtasa, qyzym sóileydi, qyzym toqtasa kýieubalam sóileydi. Miym aghyp su bolghanday. Olargha kempirim qosyldy: "Ana Músalar alypty, týgen alypty, bәlen alypty traktordy. Bizding traktor ala almaytynday qay jerimiz kem?" Sodan bizding ýide kýndiz de, týnde de traktordyng jarnamasy qyzdy da ketti. Auyldaghy Ály múghalimnen súradym. Ol: "Traktorda 80 aighyrdyng kýshi bar" degen song oilana bastadym.

Álgi bizding bala әskerden kelgennen keyin "shopyrlyqty iygerip keldim, bir traktor alayyq" dedi. Sol kýni ýige qyzym men kýieubalam kelgen. Ekeui de múghalim ghoy, "alsandar,alyndar" dep qoshtay ketti. "Myna eki ógiz túrghanda, traktor nege kerek?" dep edim, bәlege qaldym. Qyzym dereu kýntizbeni ashty da: "Áketay-au, qay ghasyrda túrmyz? 1955 jyl. XX ghasyr" dep aqylgóisidi. Kýieu¬balam nasihat aita jóneldi. Ógizben jer jyrtu eskishildik eken. Ógiz júmys istemese de tamaq jeydi eken. Al traktor bos túrghan kezinde eshteneni kerek qylmaydy eken. Eki kese benzin qúisang dyryldap jýre beredi eken...

Balam esebin shygharugha kiristi: "Eger traktor alsaq, mening bir ózim jerdi әp-sәtte jyrtyp tastaymyn. Sodan song bas¬qalardyng jerin jyrtyp aqsha tabamyn. Osylaysha bir jyldyng ishinde traktorgha bergen aqshany shygharyp alamyz". Balam toqtasa, qyzym sóileydi, qyzym toqtasa kýieubalam sóileydi. Miym aghyp su bolghanday. Olargha kempirim qosyldy: "Ana Músalar alypty, týgen alypty, bәlen alypty traktordy. Bizding traktor ala almaytynday qay jerimiz kem?" Sodan bizding ýide kýndiz de, týnde de traktordyng jarnamasy qyzdy da ketti. Auyldaghy Ály múghalimnen súradym. Ol: "Traktorda 80 aighyrdyng kýshi bar" degen song oilana bastadym.

Bәrimiz shúbyryp artynyp-tartynyp qalagha, traktor almaqqa dýkenge keldik. Traktor 4 myng lira túrady eken. Saudalasyp ek, týsirmedi. "Tayshy ataghym bolmasa da, qoyshy ataghym bar" degendey, Hamit bey degen ataghym bar emes pe, qayteyin, elge masqara bolmayyq dep eki ógizdi bazargha shyghardym. Ózegimning órtengeni-ay. Ógizderim meni qimaydy, men ógizderimdi qimaymyn. 3 myng liragha eki ógizdi sattym. Ógizden týsken 3 myng liragha bankiden alghan nesiyeni qosyp 4 myngha toltyrdyq ta, traktor satyp aldyq. Traktorymyz bizge tauday bolyp aibattanyp qarap túr eken. Eki kese benzin degenderi qayda? Onyng janynda may men mazut degen pәlesi taghy bar eken pәtshaghardyn.

Balamnyng eki ezui eki qúlaghyna jetken. Mәz. Áy, qoyshy, menen basqasynyng bәri mәz. Sodan tiyelip traktorgha minip aldyq. Traktor dýr ete qaldy. Auylgha tartyp kettik. "Til-kózden saqtasyn" dep traktorymyzdyng tóbesine sarymsaq pen eski bir ayaq kiyimdi úzyn jippen salbyratyp ilip qoydyq. Kózmonshaq taghyp, qyzyl shýberek bayladyq. Keshke taman auylgha jettik. Traktorymyzdy kórsetip maqtanayyq dep auyldy tórt ainalyp shyqtyq. Bizding traktordy kórgenderding qany qyzyp, biri qaryz alyp, biri jerin satyp traktor almaqqa qalagha jýgirdi. Auyldaghylardyng bәri bir-bir traktor satyp aldy. Kesh bolsa boldy, rahat, auyldy kók shangha kómip jarysqa shyghady daryldap. Bizding balanyng shopyrlyghynda min joq qoy. Jarysqanda ozyp shyghady.

Oy, nesin aitasyn, alghashynda búl traktorlar ghajap boldy ghoy. Senbi kýnderi tiyelip minip alyp, audan ortalyghyna kino kóruge baramyz. Klubtyng aldynda qazday tizilip túrady jaryqtyqtar. Kino bitken son, auylgha qaytar jolda "traktor jarys" bastalady. Birin-biri qaghyp-soghyp, qúiyndata jóneledi. Bizding jarymeste es joq. Traktorgha minse, delebesi qozyp, arqalanyp ketedi. Bizding bala ghana emes, auyldyng býkil balasy sonday. Tau ma, tas pa, jyra ma, pysqyryp ta qaramaydy. Qúiyndata jóneledi. Qúiyndatyp kele jatqanda, bireu kelip bizding traktordyng býiirinen soqty. Traktorymyz adam ayaghanday yshqynyp gýr-gýr etti de toqtap qaldy. Jýrgize almadyq. Ólgen ógizdey jolgha tastap, auylgha salpaqtap jayau qayttyq. Ertenine arba jaldap, adam jinap, auylgha әzer iyterip alyp keldik. Sodan qalany sharlap, tabannan tozyp, synghan bir bólshegin izdedik. Búl manayda joq eken. Alghan jerimizge bardyq. "Aqshasy qansha bolsa da bereyik tauyp ber" dep jalyndyq. "Joq" dedi. Tauday traktordyng kýni barmaqtay temirge qarap qaldy degen ne súmdyq?! Balam: "Stambuldan izdep keleyin" dep jolgha shyqty.

- Oibay, jer jyrtatyn mezgil tayau, tez tauyp kel! - dep qala berdik.

Apta ótti, ay ótti. Bala joq. Jer jyrtatyn mezgil ótip ketti. Ógiz satyp alatyn kók tiyn joq. Bireuding ógizin jalgha alyp jer jyrttyq. Bir kýni baladan hat keldi. "Áke! Bólshekti taptym. Biraq aqsham tausyldy. Tezdetip 1000 lira salyp jiber" depti. Bankige nesiyege jýgirdim. Jiberdim aqshany. Balam keldi. Qolyndaghy tiynday temir myng lira túrady eken. Jýgirip jýrip jóndeushi tauyp temirdi salghyzdyq. Jerimning jartysyn satyp, bankidegi nesiyening ýstemesin tóledim. Kózimnen iring aqty. Jaz keldi. "Iske sәt!" dep jer jyrtugha keldik.

Qúiyndatyp jetkenimiz sol edi, bәtshaghar "dyr" etip óshti de qaldy. Búl auylda traktordyng tilin týsinetin adam da joq. Alghan jerimizge taghy baryp, jóndeushi tauyp, alaqanymyzgha salyp jalynyp-jalpayyp auylgha alyp keldik. "Tisi synypty" dedi. "E, onda berinder, aqshasy qansha bolsa da satyp alayyq" dedik. "Joq" dedi. Kýiesing be, kýimeysing be? "Basqa traktor satyp alyp, tisin osyghan qondyrsandar jýredi" deydi. Áy, búl itting tisi synatyn bolsa, ol tis búl memlekette tabylmaytyn bolsa, biz siyaqty bayghústardy nege aldaydy eken?

Adanada bireu osynday bólshek satady dep estidim. "Áy, júttyng balasy! Baryp qayt!" dedim. Tili salaqtap balam keldi. 500 lira kerek deydi. Elge masqara bolmayyq dep, barymyzdy jiyp taghy ondattyq. Bir kýni demalysqa qyzym men kýieubalam keldi. Bizding kempirding taghy elirmesi ústady. "Qyrghyn aqshagha alghan traktordyng qyzyghyn kórmeymiz be, auyl ainalyp qydyramyz" desti bәri. Traktorgha tiyelip minip alyp, jýre bergenimizde birdene "tyrs" etti de, traktor toqtap qaldy. IYteremiz, qozghalmaydy. Qayran, ógizderim, saghyndyrdyn-au...

Ay ótti. Ýsteme nesiyemiz óltirip barady. Al búl traktor tisi týsse - 500 lira, barmaqtay temiri ketse - 1000 lira tileydi de túrady. Onyng ýstine búlary esh tabylmaydy. Ana jerin jamadyq, myna jerin jamadyq. Aqyrynda traktor myna bútymdaghy shalbar siyaqty qyryq jamau boldy.

Sodan bir kýni auylgha deputat keldi. Mún-zarymdy tyndar dep aldyna bardym.

- Bizding búl jayymyz ne bolady, barmaqtay temir ýshin pildey traktor shógip jata ma? - dep súradym. Deputat kóp nәrse aitty. Filosofiyalyq túrghydan sóileydi eken. Sózining jartysynan kóbin týsinbedim. Týsingenim mynau: Erte zamandarda adamdar tas dәuirinde de ómir sýrgen eken. Qazir temir dәuiri eken. Mәdeniyet elimizge temirmen keledi eken.

- Mәdeniyetti әkelipsinder, olaryng dúrys, biraq múnyng barmaqtay bólshegi qayda? Bizding auylgha jýrshi. Ózing kóresin, mәdeniyet pәrsha-pәrsha bolyp jatyr. Ár ýiding aulasynda tenkiyip jatyr. Mәdeniyetti әkelgennen keyin ony zapas bólshegimen qosa әkelmedinder me? - dedim.

- Biz Amerikagha tapsyrys berdik. Biraz sabyr etinizder. Áli-aq kókten nóser jaughanday qosalqy bólshekterge qaryq bolamyz. Kýtu kerek, - dedi deputat.

- Biz kýtuin kýtemiz-au. Banki kýtpeydi ghoy. Bankige aitsanshy, bizdi kýtsin - dedim. Deputat ýndemedi.

Salym sugha ketip auylgha keldim. Keldim de balamdy, qyzymdy, kýieubalamdy, kempirimdi dedektetip traktordyng janyna alyp bardym. "Ya myna ólekseni jóndeysinder, ya men senderding moyyndaryna qylbúrau salyp, traktordy arqalaryna baylap jer iyisketemin" dedim. Bәri jabylyp traktordy shúqylady. It әurege týsti.

- Áy, itting balalary, bylay túryndar! Men qazir senderge múnyng qalay jóndeletinin kórseteyin, - dedim. Motorynan bir úrdym: "Mә,saghan XX gha¬syr!". Esiginen bir soqtym: "Mә, saghan mәdeniyet!" Dóngeleginen bir teptim: "Mә, saghan mәdeniyetting qosalqy bólshegi!" Boqtap-búrqyldap traktordyng it terisin basyna qaptadym. Bir kezde esimdi jisam, "bizding shal jyndandy" dep kem¬pirim jaulyghy jelmen jarysyp aidalagha bezip barady eken. Bala-shagha bajyldap qashyp olar jýr bir jaqta. Men de basym aughan jaqqa jýre berdim...

Áziz Nesiyn, týrik satiriygi

Týriksheden audarghan Marjan Ershu

«Jas Alash» gazeti