Abay hakim «Qartaydyq, qayghy oiladyq, úiqy sergek» óleninde «Aqyldy qara qyldy qyryqqa bólmek» deydi.

Abaygha deyin de, Abaydan keyin de qazaq dýniyetanymynda qara qyldy bólu úghymy tek әdildikting simvoly retinde ghana tanys. «Qara qyldy qaq jarghan» tirkesimen belgili búl úghymda qara qyldyng ekige ghana aiyryluy turaly tendik, әdildik, dәldik úghymdarymen sheshimning tarazy basy ten, ýkimi әdil, kómeski qara –qúryqtyng joqtyghyn sipattaytyn túraqty sóz tirkesi edi. Al, abaylyq týisik múny aqylgha qoldanyp, qaq bóluding ornyna qyryqqa bólu tanymyn engizedi. Nege?

Ádildik – qashan da adamzatqa ortaq úly qúndylyq. Abay ýshin de әdilet adamy sapanyng әuelgi sipaty, imanan alar paydanyng biri. Qazaq dýniyetanymy búl túraqty tirkes arqyly biylik aitudyng qyldy qaq jarghanday azapty hәm asqan jauapkershilikti, óte dәldikti qajet etetin mindet ekenin eskertse, hakim kóshpeli ómirdegi әdiletting zәruligindey, zaman qajetinen tuatyn taghy bir qúndylyqtyng qylang berip kele jatqanyn aityp otyr. Ol – óz sózimen aitqanda adamnyng «ghylymdy qúdiretke» ainaluy.

Zaman qajeti demekshi, jana kózqarastardyng kezi kelgenin shyndap sezingen Abay («Jana jyldyng basshysy – ol, Men eskining arty edim» degen sózin eske oraltynyz) ghylymy tanymy arqyly adamzat ýshin jana әlemning esigi ashylatynyn, sol kezde nening basty qajettilikke ainalatynyn bilip otyrdy.

Últtyq dýniyetanymnyng da jana beleske, tyng serpiliske ie boluy kerektigin, sonday búrylysty sәt kelgenin zaman auqymyna tamyrshy hakim  jaqsy bilgen. «Men jasymda, jigitter, toptan astym, Menmensigen talaydyng kónilin bastym. Qasyma ergen jigitke olja salyp, Bir kýnde segiz qyzdy alyp qashtym» (Imanjýsip) ólenindegi «toptan asudyn» menmensigen kónildi basu, qasyna ergen jigitke qyzdan olja salu emes, keler zamandaghy janasha formasiyasy ghylym-bilimmen bolatynyn dýp basyp otyr.

Tóleu Kóbdikovtyng esteliginde: «Shay iship otyrghanda Myrzaqan Abaydyng jana saldyrghan kýmis tisining jayyn súrady. Abay qartayghan adamdargha Semeyde osynday tis saldyryp alugha bolatynyn, búl da óner-ghylymnyng kóp paydasynyng biri ekenin, otarba, shoyynjol, suda jýzetin keme, ne keremet ghylym jayyn úzaq әngime qylyp ketti», dep Abaydyng ghylymy tanymynan syr suyrtpaqtayyn joldardy jazyp qaldyrady.

Al, Abaydyng sol ortagha aitqan myna sózinen hakimning ghylymy tanymnyng dengeyin baghamdaugha bolady; «Sizder múny tamasha ghyp tanyrqap otyrsyzdar. Búl tis degen – úsaq nәrse. Adam balasynyng tabatyn óneri, bilimi әli kóp. Qúday Taghalanyng adamnan asyp jaratqan maqúlyghy joq. Adam balasyna jansyzgha jan salugha rúqsat joq, odan basqanyng bәrining de kilti bar. Óner-bilimning kilti jana-jana tauyp kele jatyr. Áli balyqsha sugha jýzip jýrgenin de kóresinder, qús bolyp, qanat qaghyp aspanda úshyp jýrgendi de  kóresinder. Jәne dýnie múnymen túrmaydy, ózgerisi bolady. Adam balasy osy kýngi balalardyng mal ósirip, «senen men artyq bay bolamyn» dep talasqan bәseke baylyghynday, «ónerge senen men artylam» dep óner arttyrugha tyrysady. Mal, baylyq bәsekesi bolmaydy, óner, bilim bәsekesi bolady. Osy kýni kóz salatyn da bar, búlardyng bәri úsaq óner. Keleshektegi bolashaqty әrbir tәjiriybeden kórip, sezip otyramyz. Biraq keyindeu bolady, ony biz kórmeymiz, bizding balamyz, balamyzdyng balasy kórse kórer, - dedi».

Osy tanymnyng kuәsi T. Kóbdikov búl әngimeni tolyq jetkize almaghanyn aityp; «Onda úshqalaq, jas kezim ghoy, Abaydyng aitqan myng sózinen bir sózin ghana úghamyn» deydi.

Jogharyda aitqan Abaydyng ghylymy boljaldary ainymay kelgenine kuә bolyp otyrmyz. Rasynda, neyrotehnologiya, smart internet, sifrlyq tehnologiya, balamaly óndiris, implanttyq tehnologiya, jasandy intelekt zamanynda atalmysh sóziding tike maghynasynyng ózi ghylym ýshin alynbas qamal boludan qaldy. Býgingi tandaghy nanomaterialdar búl sózding aqiqat ekenin anghartady. Aytalyq, grafon – qúryshtan eki jýz ese berik, adam shashynan million ese jinishke qúrlystyq nano-talshyq. Soghan qaramastan jylu men energiyanyng tamasha ótkizgishi. Sondyqtan da, grammen eseptegende jer betindegi eng qymbat material. Onyng әrbir mikromerti myng AQSh dollary túrady eken. Grafonnyng ómirge kelui naryqtaghy qún kózqarasynyng basqasha mazmúngha ie boluyna mýmkindik jasady. Abaydyng da әdildikke baghyttalghan túraqty sóz tirkesin qalyp ete otyryp, negizgi qúndylyqtyng basymdyghyn, oidyng salmaghyn ghylym men etikagha jiberui, qalyptasqan tanymdardyng ornyn zamannyng jana tanymdary iyeleytinin anghartsa kerek.

Al, endi Abay ne ýshin qara qyldy qaq jaratyn adamdy «aqyldy» dep sipattaydy?

Industrialdyq revolusiya kezeninde ghylymy etika mәselesi aldynghy oryngha shyqty. Búl ýrdis jyl ótken sayyn ózekti bolmaq. Bolmasa, Milton-Kinsta azyq-týlik jetkizu qyzmetinde jýrgen robottar ne tasymaldaugha qyzmet etip keteti, Dallastaghy qalalyq kardiologiyalyq auruhanada kómeshi qyzmetker Moksy robotynyng basqa ne istep ketetini, Europada pasiyent bólmelerin dezinfeksiyalaytyn robottardyng qanday funksiyalardy atqaryp ketetini qadaghalanbasa basqa maqsattaghy tapsyrmalar men ziyandy zattar tasymaldauy bek mýmkin. Sol siyaqty, jau dep tapqan nysandaryna shabuyl jasaugha qauqarly Izarildyng Harop drondary men әlemdi tang qaldyrghan Týrkiyanyng Bayraktar әskery drondary qay jerdi bomdylap, kimdi óltiretini belgisiz dýniye. Rasynda, ghylymy etika saqtalmasa, Noliydegi Nemo baqshasynda jәne sol siyaqty bolashaqta ashylar balamaly auylsharuashylyq ónimder baqshasynda neler ósiriletinin de eshkim aita almaydy. Al, Japoniyanyng Koday Dzy hramyndaghy belgili әreketterge qabiletti, auditoriyany zerttep aldyn-ala jazylghan uaghyzdardy aita biletin Mindar roboty dúrys baghdarlanbasa, belgili normalardy saqtamasa adamdardy nege shaqyryp, qanday jolgha bastaytyny beymalym ghoy.

Qashanda gumanizm qaghidattaryna negizdelmegen ghylymiy-tehnikalyq progrester adam ómirin oirandauy bek mýmkin. Ásirese, ghylymda aitylyp jýrgen «ýshinshi tirshilik iyeleri» dúrys niyetti adamdar tarapynan tura baghdarlanbasa, tehnikalyq iykemdiligi basqasha sipatqa ie bolsa ne boluy mýmkin? Otbasylyq robottar adamdardy óltiretin jendet, qyrghyndaushy qúral, rotobttar soghys nemese terrorizm, ekstremizm kómekshilerine ainalyp kete baruy ghajap emes qoy. Hakim osynyng aldyn alu ýshin ghalym ghana emes, aqyldyn, yaghni, etikalyq normalardyng asa qajet bolatynyn erte bilse kerek. Sondyqtan da «Ghylymdy qara qyldy qyryqqa bólmek» dep otyrghan joq. Keyipkerding atyn әri ghylymy bar, әri aqyly kýshti «aqyldy» dep qoyady. Al, hakim aqyl-oyynyng jemisi bolghan Shahkәrim qajy býy deydi:

Shyn zalymgha berme ghylym,
Ol alar da oq qylar.
Qaruym der, kisi atyp jer,
Ol ghylymdy hayla eter.

... Dýniyeni týzeushi,
Hәm búzushy – bir ghalym.
Ári zalym, әri ghalym,
El týbine sol jeter, - deydi.

Demek, «aqyldy» sózi tirkeske kezdeysoq kirmegen, maqsatty týrde tandap alynghan deuge bolady. Sóz basynda «sol kezde nening basty qajettilikke ainalatynyn bilip otyrdy» deuimizding bir astary osynda. Shynynda, Abay «Aqyldy qara qyldy qyryqqa bólmek» tirkesi arqyly  әr qazaqtyng aldyna ghylym turaly ýlken talap qoydy, jol núsqady, últtyng bolashaghy nemen baylanysty ekenin menzedi. Aldaghy uaqytta ghylymsyz últ ta, memleket te degdar bolmaytynyn dýp basyp aitty. Orta ghasyrdaghy Baghdattyng tarihy statusynyng býgingi tanda Silikon alqabyna kóshui búl tanymnyng shyndyghyn dәleldep otyr. Alayda, sóz tanymnan kenjelegen biz búl tirkesting mәnin týsinbey, Abay núsqaghan nysanagha jete almaghandyqtan últ retinde de, memleket retinde de «tútynushy» dengeyinde otyrmyz.

Ghylym men aqyldyng kýshin múnshalyq nanymdy sipattau ýshin Abay qazaq dýniyetanymynda bar «Qara qyldy qaq jaru» tirkesinen túlghalyq jәne mazmúndyq qalyp alady. Yaghni, bizding ata tanym men klassikalyq oilau formasy negizinde de әlemdik dengeyde túshymdy oy aitugha bolatynyn dәleldep beredi.

Orazbek Saparhan 

Abai.kz