Býgingi halyqaralyq sahnada Qytay men Reseyding qarym-qatynasy kópshilikting nazaryn audaruda. Fransuzdyng joghary lauazymdy diplomaty jәne Fransiyanyng birneshe eldegi búrynghy elshisi әri Euraziya isteri jónindegi sarapshy Pier Andreu «Halyqaralyq perspektivalar» baghdarlamasy men «Álem» aptalyghynda Qytay-Resey qarym-qatynastaryna tereng taldau jasady. Onyng saraptamasy tómendegidey:

1950 j: Stalinnyng óktemdigi

Tariyhqa nazar salsaq, Andrie 1950 jyly aqpanda Mao Szedun Stalin basqarghan Kenes Odaghymen dostyq, odaqtas jәne ózara kómek turaly shartqa qol qoyghanyn aitady. Búl resmy odaq sol kezdegi әlsiz әri artta qalghan Qytaydy «sosialistik lagerding atamany» Kenes Odaghyna sayasy jәne ekonomikalyq jaghynan tәueldi «inige» ainaldyrdy.

Búl kezeng qytay jadynda jaghymsyz beynede qaldy. Mao Szedun Stalinning myqty qaru taktikasyna narazylyq bildirdi, aqyr sonynda 1950 jyldary Qytay-Kenes odaghynyng irge bólinuine әkeldi. Odaqtyq shartqa keletin bolsaq, onyng merzimi 1980 jyly ayaqtaldy jәne úzartylmady, onyng ornyna 2001 jyly odaqtastyq turaly baptary joq tatu kórshilik jәne dostyq yntymaqtastyq turaly shart jasaldy. Búl shart 2021 jyly janartylyp, eki el arasyndaghy olardyng mýddelerine sәikes keletin túraqty seriktestikke septigin tiygizdi. Eki jaq ta strategiyalyq tәuelsizdikti saqtay otyryp, yntymaqtastyqqa erekshe mәn beredi, biraq odaqtas emes.

21 ghasyr: Resey baghynyshty memleketke ainaldy

21 ghasyrgha ayaq basqanda ekonomikalyq túrghydan Resey Qytaygha energiya men resurstardy jetkizse, Qytay Reseyge ónerkәsip ónimderin eksporttaydy. Ásirese, Resey-Ukraina soghysy bastalyp, Batystyng Reseyge qarsy sanksiyalarynan keyin Mәskeu Qytay naryghyna odan sayyn tәueldi bolyp, ekijaqty tauar ainalymy 200 milliard dollardan asty. Degenmen, búl sonymen qatar kýshter balansynyng odan әri auysuyn bildiredi: Reseyding JIÓ-i Qytaydyng onnan bir bóligin ghana qúraydy jәne onyng ekonomikalyq qúrylymy energiya eksportyna óte tәueldi, ony Qytaymen qarym-qatynasynda birtindep әlsiz jaghdaygha qoyady. Býginde Resey Qytaydyng «kishkentay seriktesine» ainaldy, tipti keybir sarapshylar ony Qytaydyng vassal memleketi dep sanaydy.

Sonymen qatar, Qytay-Resey yntymaqtastyghy geostrategiyalyq jәne iydeologiyalyq aspektilerdi de qamtidy: eki el de AQSh bastaghan jahandyq tәrtipke qarsy jәne Batys yqpalyn azaytugha ýmittenedi. Tramp әkimshiligining sauda soghysy eki eldi sayasy biregeylik túrghysynan odan әri jaqyndata týsti. Alayda Beyjing men Mәskeuding ústanymdary tolyghymen sәikes kelmeydi. Qytay әskery odaq qúrudy jariya týrde jariyalaudan ýnemi aulaq jýredi jәne halyqaralyq qúqyqtyng qyzyl syzyghynan ótudi qalamaydy; Qytay ózining ekonomikalyq túraqtylyghyn jәne jahandyq sauda kenistigin qamtamasyz etu ýshin Batyspen belgili bir dengeyde baylanys ornatuy qajet. Sondyqtan Qytay men Resey arasyndaghy «sheksiz dostyq» dep atalatyn nәrse әserli estiledi, biraq shyn mәninde ol kóp jaghynan shekteuli.

Tarihtyng kólenkesi

Euraziya isteri jónindegi sarapshy Pier Andreu de eki el arasyndaghy qarym-qatynastaghy tarihy kólenkelerdi de atap ótti. 19 ghasyrda patshalyq Resey ekspansiyasy kezinde Sin patshalyghynyng 1-2 million sharshy shaqyrym jerin basyp aldy, Qytay búl tarihy shiyelenisterdi shynymen de úmytqan joq. Qytay men Resey qazir kelisimder arqyly shekaralaryn demarkasiyalaghanymen, búl jasyryn mәseleler bolashaqta qayta kóterilui mýmkin. Tehnologiyalyq olqylyqtar men ekonomikalyq tengerimsizdiktermen birge Qytay-Resey dostyghynyng artynda ózara senimsizdik jatyr.

Qytay men Reseyding maqsattary bólek

Pier Andreu odan әri Qytay men Reseyding maqsattary әrtýrli ekenine nazar audardy. Putinning basshylyghymen Resey halyqaralyq erejelerdi búzu jәne Europa men Ortalyq Aziya elderin jii arandatu, Ukrainagha basyp kiru arqyly ózining búrynghy imperiyalyq danqyn qayta qúrugha tyrysuda.

Qytaydyng maqsaty, kerisinshe, 19 ghasyrgha deyingi yqpalyn qalpyna keltiru. Qytaydyng kózqarasy qalyptasqan jýieni tolyghymen qúlatu emes, kerisinshe jetekshi ról atqara alatyn kópjaqty tәrtip qúru. Beyjing negizinen «bir jol, bir beldeu» bastamasyn jәne Sifrlyq Jibek jolyn ilgeriletu ýshin ózining ekonomikalyq kýshine sýienedi, sonymen birge Tayvanidy bolashaq qayta biriktiruge dayyndalu jәne qajet bolghan jaghdayda Vashingtongha qarsy túru ýshin ózining әskery quatyn kýsheytedi.

Qytay men Resey arasyndaghy negizgi aiyrmashylyq Qytaydyng Tayvani men Ontýstik Qytay tenizinen basqa aumaqtyq talaptary joq; Al Resey bolsa kórshilerin yqpalyn qalpyna keltiru aumaghy dep sanaydy. Qytay Mәskeuding Ukraina territoriyasyn anneksiyalaghanyn moyyndamay, Reseyding Ukrainadaghy әreketterin qoldaydy, reseylik ekspansionizmdi qoldau emes, Putin rejiymining kýireuin boldyrmaudy kózdeydi. Beyjing ýshin eng qorqynyshty ssenariy Resey Federasiyasynyng ydyrauy, onday jaghdayda soltýstik shekarasyn baqylausyz, anarhiyalyq qúrylymmen betpe-bet keledi.
Ukraina soghysy men Tramptyng sauda soghysynyng paydasy
Ukraina soghysy men Tramptyng sauda sayasaty qanday da bir jolmen Qytaygha «janama payda» әkeldi. Pier Andreu Qytay Syrtqy ister ministri Van Y Brusselide Ukraina soghysy Batystyng nazaryn Aziyadan Europagha búryp, Batystyng Aziyadaghy yqpalyn azaytyp, Qytaydyng mýddelerine jol ashty dep mәlimdedi. Qytay armiyasynyng 1979 jylghy Vietnam soghysynan beri shayqasqa qatyspaghanyn eskere otyryp, búl soghys Qytaygha qúndy әskery tәjiriybe berdi, sonymen qatar onyng Batys sanksiyalaryn ainalyp ótu daghdylaryn shyndady. Sayyp kelgende, soghys Reseydi odan әri әlsiretip, ony Qytaygha barghan sayyn tәueldi etti, búl Pekinning ekijaqty qarym-qatynastardy baqylauyn kýsheytti. Tramptyng sauda soghysyna keletin bolsaq, ol Pekinning qysymymen aqyrynda jenildep, Qytay ekonomikasyna tynys alu mýmkindigin berdi.

Ortalyq Aziyadaghy túraqtylyq

Kenirek aimaqtyq dengeyde Qytay ózining ekonomikalyq jәne tehnologiyalyq artyqshylyqtaryn paydalana otyryp, birte-birte sifrlyq quat ortalyghyna jәne әlemdegi ekinshi iri ekonomikagha ainaluda. Beyjing Mao dәuirindegidey iydeologiyany eksporttaugha әrekettenbey, «Bir jol, bir beldeu » bastamasyn jahandyq yqpalyn keneytuding negizgi qúraly retinde paydalanady. Qytay qorshaghan ortany baqylaugha kóbirek kónil bóledi; Tayvani mәselesinen bastap Ontýstik Qytay tenizindegi daulargha deyin jәne Ortalyq Aziyadaghy túraqtylyqqa deyin aimaqtyq qauipsizdikti saqtaudyng negizgi faktorlary bolyp tabylady. Ásirese Ortalyq Aziyada Qytaydyng aumaqtyq ambisiyasy joq, sondyqtan óz yqpalyn saqtap qalu ýshin eng aldymen ekonomikalyq damu men qauipsizdik salasyndaghy yntymaqtastyqqa sýienedi, búl Reseyding imperiyalyq oi-pikirine mýldem qayshy.

Kerisinshe, otarshyldyq pen imperiyalyq ekspansiya logikasy Reseyding últtyq bolmysynda tereng tamyr jayghan. Orystyng úly tarihshysy Vasiliy Kliutchevskiy (1841-1911) «Resey tarihy – memleketting ózin-ózi otarlau tarihy» dep jazghan ekspansiya logikasy kýni býginge deyin jalghasyp keledi. Putin de Ukrainanyng bir bóligin basyp alu arqyly «jana Reseydi» qalpyna keltiruge ýmittenip, osy jolmen jýrdi. Alayda shyndyq barghan sayyn qolaysyz bolyp barady: Resey әskeri jyldam jeniske jete almaydy, onyng ekonomikasy qiynshylyqqa úshyrady, Ortalyq Aziya men Kavkazdaghy yqpaly әlsiredi. Putin әrtýrli taktikalardy qoldana otyryp, jaghdaydy keyinge qaldyrugha tyrysuda, biraq onyng imperiyasyn qalpyna keltiru ambisiyalary qatty shekteldi.

NATO-ny «shertip kóru»

Biraz uaqyttan beri NATO elderi NATO-nyng sheshimdiligi men birligin «synaugha» baghyttalghan Resey bastaghan aralas operasiyalardyng nysanasy boldy. Búl operasiyalar kóbinese Polisha, Rumyniya jәne Daniya jerinde úshqyshsyz úshular, Baltyq jaghalauy elderining әue kenistigine әue kemelerining basyp kirui siyaqty arandatushylyq әrekettermen birge jýredi. Búl әreketter әli ashyq әskery shabuyl dengeyine jetpegenimen, olar Reseyding Europanyng qalghan bóligine janadan agressiyasyn aiqyn kórsetedi.
Sonday-aq NATO ishinde qalay jauap beru kerektigi turaly kelispeushilikter bar: 2025 jyly 24 qyrkýiekte Fransiya preziydenti eger Reseyden taghy da arandatu bolsa, NATO óz jauabyn «kýsheytui» kerek dep mәlimdedi, biraq sonymen birge ol «oq atudan» aulaq bolu kerek ekenin kórsetti. Bir kýn búryn AQSh preziydenti Zelenskiymen kezdesuinde NATO elderi ózderining әue kenistigin búzghan reseylik úshaqtardy atyp týsirui kerek ekenin aitqan bolatyn. Sózsiz, NATO úshaqtarynyng soghysu erejeleri odaqtas elderding bas shtabtary arasynda tereng talqylau taqyryby bolyp tabylady.

Tútastay alghanda, Resey-Qytay qarym-qatynasy dәstýrli odaq ta, teng qúqyly seriktestik te emes, kerisinshe, ortaq mýddelerge negizdelgen jәne qúrylymy boyynsha tengerimsizdigi bar yntymaqtastyq qarym-qatynas. Qytay jaghdaydy baqylaudy saqtay otyryp, Batysty tejeu ýshin Reseydi paydalanady; Ekinshi jaghynan, Resey Qytaydy ózining ekonomikalyq tiregi jәne diplomatiyalyq tiregi dep sanaydy, biraq Qytaydyng kýsheyip kele jatqandyghynan saqtanyp otyr. Bolashaqta eki el arasyndaghy qarym-qatynas jaqyn bola berui mýmkin, biraq tarihy estelikter, kýshterding tensizdigi jәne strategiyalyq maqsattardaghy aiyrmashylyqtar búl «dostyqty» әrqashan nәzik jәne belgisiz renkpen toltyrady.

Abai.kz