- Shәba, aiyp bolmasa, jalpaq júrtqa týsiniksizdeu estiletin «Shәba» degen esiminizding tórkin-tegine toqtalsanyz...
- Esimimdi әjem qoyypty. Ol kisi bes uaqyt namazyn qaza qylmaytyn dindar adam eken, men es bilmey qaytys bolypty. Esimimning maghynasy turaly әke-shesheme de eshnәrse aitpapty, biraq Qúrandaghy «Shәbә sýresine», ne bolmasa «Shaghba» degen ay atyna negizdelip qoyghan ba eken dep oilaymyn.

- Siz bir basylymgha bergen súhbatynyzda orys pen qytay ýkimetine qarsy óleng jazghan jauynger aqyn Kódek Maralbayúlynyng úrpaghymyn degen ediniz, osyny taratyp aityp berinizshi!
- Kódek Maralbayúlymen mening atalarym birge tuysatyn, Albannyng Aytynan taraytyn Sýiindik degen bir ruly elmiz. Kódek atamyzdyng úrpaqtary - balasy Aytughan degen kisi Qytaydyng Mongholkýre audanynyng Aqdala degen jerinde boldy, tuysqan retinde bizben aralasyp túratyn. Kódek Maralbayúly turaly el ishinde sóz kóp: onyng aqyndyghyn bylay qoyghanda, sheshendigin, әzilge, sózge jýiriktigin júrt anyzgha bergisiz aitady. Albannyng ishinde bizding ru turaly «Sýiindikting sýikemesinen saqta!» degen sóz bar, sony Kódek atamyzdyng shaqpa tiline aitylghan sóz dep jatady ýlkender.

- Kódek aqyn turaly arghy bettegi aghayyndar ne aitady? Onyng 1937 jyly qaytys boluyna Kenes ýkimetinde jýrgizilgen repressiyanyng qatysy bar eken degen sóz ol jaqtaghy tuystary arasynda aityla ma?

- Shәba, aiyp bolmasa, jalpaq júrtqa týsiniksizdeu estiletin «Shәba» degen esiminizding tórkin-tegine toqtalsanyz...
- Esimimdi әjem qoyypty. Ol kisi bes uaqyt namazyn qaza qylmaytyn dindar adam eken, men es bilmey qaytys bolypty. Esimimning maghynasy turaly әke-shesheme de eshnәrse aitpapty, biraq Qúrandaghy «Shәbә sýresine», ne bolmasa «Shaghba» degen ay atyna negizdelip qoyghan ba eken dep oilaymyn.

- Siz bir basylymgha bergen súhbatynyzda orys pen qytay ýkimetine qarsy óleng jazghan jauynger aqyn Kódek Maralbayúlynyng úrpaghymyn degen ediniz, osyny taratyp aityp berinizshi!
- Kódek Maralbayúlymen mening atalarym birge tuysatyn, Albannyng Aytynan taraytyn Sýiindik degen bir ruly elmiz. Kódek atamyzdyng úrpaqtary - balasy Aytughan degen kisi Qytaydyng Mongholkýre audanynyng Aqdala degen jerinde boldy, tuysqan retinde bizben aralasyp túratyn. Kódek Maralbayúly turaly el ishinde sóz kóp: onyng aqyndyghyn bylay qoyghanda, sheshendigin, әzilge, sózge jýiriktigin júrt anyzgha bergisiz aitady. Albannyng ishinde bizding ru turaly «Sýiindikting sýikemesinen saqta!» degen sóz bar, sony Kódek atamyzdyng shaqpa tiline aitylghan sóz dep jatady ýlkender.

- Kódek aqyn turaly arghy bettegi aghayyndar ne aitady? Onyng 1937 jyly qaytys boluyna Kenes ýkimetinde jýrgizilgen repressiyanyng qatysy bar eken degen sóz ol jaqtaghy tuystary arasynda aityla ma?
- Kónekóz kisilerding bireui - mening әkem edi, ol kisi erterekte qaytys bolyp ketti. Al Kódek atamyzdyng balasy Aytughan túiyqtau jan boldy, әkesining ómir joldary, ólimi turaly eshnәrse aitpaytyn. Qytay sayasatynyng qatandyghy shyghar, júrt arasynda da Maralbayúlynyng qazasy jóninde sayasatpen baylanysatyn әngime joq. Sondyqtan sizge búl turaly jartymdy jauap bere almay otyrmyn, biraq bir oidan onyng 37-jyly nebary 45 jasynda qaytys boluy tegin emes shyghar deymin. Kódek atamyzdyng ólenderin biletin, kitabyn oqyghan adam ony eki patshagha da (orys jәne qytay patshalaryn aitady - Red.) ashy jәne ashyq qarsy ólender jazghan jauynger aqyn retinde tanidy. Almatyda 2008 jyly Kódek atamyzdyng 120 jyldyghyna oray ghylymy konferensiya ótipti, maghan eshkim eskertpedi, habarsyz boldym. Áytpese elge baryp, atamyzdyng ómirinen birer derek jinap keler edim ghoy.

- Shәba, sizding elge kelgeninizge qansha jyl boldy? Shynynyzdy aitynyzshy, qazir osy ortagha әbden sinisip kete aldynyz ba?
- Qazaqstangha kelgenime biyl 10 jyl tolady. Jasyryp qaytem, bir elden ekinshi elge kelip, birden sinisip ketu onay emes eken, minezimiz, mentaliytetimiz úqsamaydy degendey. Keyde betime aitpasa da, syrtymnan «oralman» degen sózdi estisem, qatty qinalam. Onyng ýstine qazaqtyng tarihyn, janyn týsinbeytin keybireuler «oralman» dese, «qanghyp kelgender», «barar jer, basar tauy joqtar», «otanyn satyp ketkender» dep týsinetin siyaqty. Sondyqtan osy sózdi estisem, keudemnen iytergendey sezinem. Eger úsaq-týiek, pendauy sózderdi tere bersem, «Qytaydan kelgen», «Mongholdan kelgen» dep, ish tartyp túratyn, keyde syrtqa tebetin jaghdaylardy da basymnan keshtim, ondayda ishten tynghannan basqa amalyng bola ma?! Biraq kópke topyraq shashpaymyn, Qúdaygha shýkir, «arghy betten» kelding demeytin, tipti jerindi, ruyndy qazbaytyn qazaqshyl azamattar kóp, qamqorlyqtaryn da kórip jýrmin.

- Siz elge kelgen song әnshilik ónerinizdi erkin damytugha mýmkindik ala aldynyz ba?
- Shou-bizneste kimning jarnamasy jaqsy bolsa, sol tanymal bolatyn zandylyq bar. Mening Qytay jerinde tez tanyluyma «Jana әuen» shygharmashylyq ortalyghynyng basshysy Erbosyn Núrmúhan degen azamattyng kómegi kóp tiydi. Erbosynnyng arqasynda birneshe әn jazdym, klip týsirdim, әn jinaqtarymdy shyghardym, meni halyq sodan tanydy. Al Qazaqstannan onday oray kezdespedi, onyng ýstine ónerde jýrgen qyzdar ýshin demeushi, produser izdeu qiyn. Qazir qanday adam bolsa da, aqshany teginnen-tegin bermeydi. «Jomarttyq» qylghan adam senen birdene dәmetedi, mening onday jolmen әnshi bolyp, kópke tanylghym kelmeydi. Shynymdy aitsam, tanymal bolu ýshin ardan attaytyn әdetim joq.
Qazir shou-biznesting bazarynda bir әn jazyp, oghan klip týsirip, ainalymgha salugha keminde 20 myng dollar aqsha ketedi, al onday qarjyny mening qaltam kótermeydi. Biraq Qúdaygha shýkir, әnderim «Qazaq radiosy» men «Shalqardan» ýzbey beriledi. Tyndarmandarym meni sol eki radio arqyly dәstýrli әnderimmen tanidy, soghan da shýkirlik qylam. Juyrda «Meloman» sauda dýkenderinde «Kónilim aq» degen әn-jinaghym satylymgha shyqty.

- Shәba, siz dәstýrli әnshisiz. Osy bir halyqtyq ónerdi birte-birte estrada jútyp tynady dep qauiptenbeysiz be? Ony súrap otyrghanym - songhy onshaqty jyldyng kóleminde memleketting qoldauymen dәstýrli әnshining el arasynda gastróldik sapary boldy degendi estimeppin...
- IYә, dәstýrli әnshiler gastroliderge kóp shyqpaydy, biraq últtyq ónerding ornyn estrada basady degen pikirmen kelise almaymyn. Óitkeni dәstýrli әnderding óz tyndarmandary bar, mәselen, býgin estradamen selkildep jýrgen jastar erteng onyng danghazasynan sharshaydy, sonda últtyq ónerge qaytyp oralady. Qanynda qazaqtyng ruhy oinaghan qanday adam bolsyn, dәstýrden alys kete almaydy.
Dәstýrli әn búghan deyin óshken joq, qazaqpen birge jasap keledi, búdan keyin de halyqtyq óner retinde elmen birge saqtalady dep oilaymyn. Mәselen, toylarda halyq menen qonyr әuendi, әdemi yrghaqty halyq әnderin oryndaudy súraydy. Halyq әnderin tyndaghan adam sergip, qúlaghynyng qúryshy qanady, besikte jatqan kezindegi әje әldii esine týsedi... Jalpy, últtyng ózimen birge tughan qanday óner bolsyn, ol ólmeydi.

- Dәstýrli әnshige toy-tomalaqtan týsetin súranys ta shamaly. Almaty siyaqty alyp shaharda ústazdyng enbekaqysymen kýneltu onay emes shyghar?..
- Áriyne, Almatyda ústazdyng jalaqysymen ómir sýru qiyn, әsirese óner adamdary ýshin ailyghyng shaylyghynnan aspasa, ne súraysyn?! Sondyqtan men de basqa әnshiler qúsap nәpaqamdy toy-tomalaqtan tabam. Salystyrmaly týrde aitsaq, dәstýrli әnshige qaraghanda estrada әnshilerine toy-tomalaqtan týsetin tabys kóbirek, biraq meni toygha halyq әnderime bola shaqyrady. Soghan qaraghanda, últtyq ónerding úlyqtalar kýni alys emes-au dep oilaymyn. Degenmen, toygha keletin adamdardyng psihologiyasy kónil kóteruge, biyleuge beyim, sondyqtan jenil yrghaqty әnderding súranysqa ie ekenin moyyndaymyn.

- Arghy bettegi elge, tughan-tuystarynyzgha baryp túratyn shygharsyz, milliardtyng ishindegi million qarakózderding songhy jyldardaghy hal-jaghdaylary turaly ne aitasyz?
- Áleumettik jaghdaylary turaly súrasanyz, Qytay qazaqtarynyng túrmysy jyldan-jylgha kóterilip keledi, ýkimet olargha barlyq jaghdaydy jasaghan. Qysqasha aitqanda, qarynnyng mәselesi sheshilgen. Al ruhaniyat salasy aqsap túr.  Mәselen, qazir mektepterde sabaqtar tolyqtay qytaysha jýrgiziledi. Jas balalar ana tilinde erkin sóiley almaytyn hәlge týsipti, sony kórgende qynjylasyn. Biraq qazirshe qazaqsha shyghatyn gazet-jurnaldar jabyla qoymapty, aqyndar aitysy da memleketting qoldauymen ótip túrady eken. Juyrda Jәmigha degen aqyn qyzdyng qazaqtar túratyn birneshe qalada bergen shygharmashylyq keshine baryp qayttym. Sonda bayqaghanym, halyqtyng ónerge degen qúrmetine bagha jetpeydi. Qytay ýkimeti sayasy ólender, dinge qatysty taqyryptar bolmasa, aqyndargha da, әnshilerge de tyiym salyp otyrghan joq. Songhy jyldary qazaqstandyq әnshiler de Qytaygha baryp konsert berip jýr ghoy, eger halyqtyng súranysy bolmasa, shekara asyp kim kesh ótkizsin.

- Biz estigenimizdi, oqyghanymyzdy aitamyz, siz kórgeninizdi aitynyzshy: Qytaydyng Ýrimji, Shanhay, Beyjing siyaqty ýlken qalalarynda oqityn qazaq qyzdary hanizu últyna kýieuge shyghyp jatyr desedi el. Tipti jeniljýriske salynyp, qonaq ýilerde «qyzmet kórsetetin» qarakóz qyzdar da bar deytin әngime aitylady. Osy ras pa?
- Halyq bolghan son, onyng ishinde alasy da, qúlasy da bolatyny zandylyq. Biraq siz aitqanday soraqylyqtardy ózim kórgen emespin. Songhy barghan saparymda birneshe qalada, qonaq ýilerde boldym, biraq qazaq qyzdarynyng onday ersi qylyghyn bayqamadym. Sondyqtan sizge ótirik aityp, kópke topyraq shashqym kelmeydi. Alayda qytay jigitterine kýieuge shyqqan qazaq qyzdary turaly faktilerding bar ekenin jasyrmaymyn. Bizding bir qúdamyzdyng qyzy ishki Qytaydan kelgen hanizu jigitine әke-sheshesining qarsylyghyna qaramay qashyp ketken. Qyzdyng jaqyndary men ata-anasy «qyzymyz kәpirge ketti» dep, namystanyp, ony syrtynan «bizding balamyz emes» dep, diny rәsimin jasap, islamnan shygharyp tastady. Arada biraz uaqyt ótkende qyzy jylap-syqtap, jazdym-janyldym dep, hanizu kýieudi ertip, әke-sheshesine qaytyp kelipti. Sodan el bolyp, kýieuding músylman dinin qabyldaymyn degen óz qalauy boyynsha sýndetke otyrghyzyp, músylman «jasaghan» boldy. Qyzdy da dinge qaytadan qabyldady. Biraq bәribir kýieu qútaymady, birneshe jyldan keyin ajyrasyp ketti. Mine, osy siyaqty million qazaqtyng ishinde birdi-ekili derek kezdesedi, alayda jalpy alghanda Qytay qazaqtary ýshin kәpirden qyz alu da, qyz beru de namys.

- Songhy jyldary demekshi, eki-ýsh jyldan beri kósh birjola toqtap qaldy ghoy, Qytaydaghy qazaqtar búl mәsele turaly ne aityp jatyr, elge endi qalay kelemiz deydi?
- Qytaydaghy qazaqtar Qazaqstannyng jaghdayyn jaqsy biledi, olar búghan deyin kóship kelgen talay qazaqtyng jan bagha almay, ne kvota, ne azamattyq ala almay qaytadan keri kóshkenin de kórip jatyr. Sondyqtan jyly oryndaryn suytqylary kelmeydi.
Mysaly, mening tuystarym da kóship kelgileri keledi, biraq múnda kelgende qalay jan baghamyz, ne isteymiz dep, irkilip otyr. Onsyz da Qazaqstanda júmyssyzdyq pen qymbatshylyq halyqty esengiretip túrghan joq pa? Men elge kelgeli 10 jyl boldy, ýkimetten oralman esebinde bir tiyn aqsha alghan emespin, tuystarym kelgende bólip berer baylyghym joq. Sondyqtan olargha «Qazaqstangha kelinder, kóshinder!» dep aqyl aita almaymyn, bәrin ózderi biledi.

- Qyz bala ýshin ózine sýieu bolatyn er-azamattyng orny bólek qoy, әriyne. Jeke ómirinizge «ózgeris» engizuge úmtylghan, kýieulikke kónili bar jigitter kóp shyghar...
- Qazaq «qyzgha qyryq kisi sóilesedi, búiyrghan bireui alady» deydi ghoy, bizge de 40 jigit bolmasa da, biraz seri sóilesti (kýledi). Biraq búiyrghany bolmay jýr me, otbasyn qúrudyng reti kelmedi. Maghan bir agham: «Kýieu kýl astynda, bir kýni búrq etip shygha keledi» deushi edi, bizdiki de bir jerden «búrq» ete me degen ýmit bar, әriyne!

- Shәba, siz ne bayqadynyz: qazaqta qyz kóp pe, joq әlde qyzdyng qyzyghyn baghamdar jigit az ba?
- Meninshe, qazaq qyzdarynyng qylyghyn baghalaytyn jigitter az-au dep oilaymyn. Óitkeni býgingi jigitterding «sýiemi» men antyn búzuy bir-aq auyz sóz. Oghan sebep jigitterde ghana emes siyaqty, qyzdarymyzdyng da Qúday sýier qylyghy az. Mәselen, qazir «m-agent» degen pәle payda boldy, oghan qyzdar jartylay jalanashtanghan, ashylghan-shashylghan suretterin salyp qoyady eken. Onday fotolar jigitterge «kelseng kel!» dep, shaqyryp túrghanday. Tayaqtyng eki úshy bolatyny siyaqty, qyzdardyng qylyqsyz, jigitterding túraqsyz boluy eki jaqqa da baylanysty dep oilaymyn.
- Ángimenizge raqmet!

Júqamyr ShÓKE,
«D»
«Obshestvennaya pozisiya»
(proekt «DAT» № 15 (143) 04 sәuir 2012 jyl