Júma, 29 Nauryz 2024
Alasapyran 9495 6 pikir 9 Sәuir, 2021 saghat 11:49

Han Kene

(Hiqayat)

1889 jyly Tashkent qalasynda S.IY.Lahtinning Tono-Litografiyasynda Súltan Ahmet Kenesarinning Kenesary jәne Sadyq súltandar degen ómirbayandyq ocherki jariyalanghan bolatyn.

Kenesary han turaly derekter Ahmet Kenesarinning jogharydaghy atalghan ocherkininen alyndy.

Han Kenening bas sýiegi tabylyp, kóp keshikpey tughan eline jetkiziledi degen kórnekti tarihshy Ziyabek Qabúldinovtyng sýiinshi habaryn oqyghan son, osy hiqayatty Sizderge úsynghandy jón kórdim.

Avtor


Abylay hannyng otyz úly boldy. Sonyng biri de, biregeyi de Qasym edi. Kózi ótkir, ónmennen ótip ketetindey, adamdy túqyrtyp jiberetindey erik-jigeri bar-dy. Eshkim onyng betine tura qaray almaytyn. Sodan bolar bar bauyrlary Qasym súltan aitsa boldy, sózge kelmey aitqanyna kónetin.

Qasym taqqa otyryp, han atanghan Ghúbaydolla aghasyn jaqsy kóretin. Onyng patsha aghzamgha jaghynbay Kóksheni orys bekinisine ainaldyrugha qarsy bolghany janyna jaghatyn.

– Men bekinis qala salugha kelise almaymyn. Árqaysymyz óz jerimizding sheginde ómir sýre bereyik. Abylay han men Aq patshanyng arasyndaghy jazbasha kelisim kýshinde qalsyn. Al egerde kýshpen tartyp alyp qala salam desender, ózdering bilinder. Onyng sony nege ainalaryna biz jauap bermeymiz, – degen haty Qasym súltangha tanys edi. Biraq aq patsha sózinde túrmady. Ol Ghúbaydolla handy shaqyryp alyp, qamaqqa aldy.

Áriyne, Ghúbaydolla handy qazaq dalasy moyyndaghanymen orys patshasy qabyl almady. Olar ýshin Ghúbaydolla tek súltan ghana bolatyn.

Han taghy Ghúbaydollanyng qandas bauyry Uәliy-hangha búiyrdy. Abylay hannyng basqa úrpaqtary Kókshetauda bekinis-qala salugha qarsy bolmay Uәliy-hannyng sheshimin qoldady.

Búghan Abylay hannyng tek qana bir balasy Qasym súltan kelise almady. Onyng eki әieli bar-dy. Birinshi әielinen – Sarjan, Esengeldi, Aghatay, Bopy, Qúshaq jәne Kenesary degen balalary taraydy. Al ekinshi әieli bir ghana qúrsaq kóterdi. Ol – Nauryzbay edi. Búl kezde Aghatay dýniyeden ótken bolatyn. Kenesary әkesi men tórt bauyryna:

– Biz ýshin hatpen jazbasha kelisilip, mórmen bekitilgen sharttyng oryndalmauy ýlken qauip әkeledi. Búl Resey men Abylay han kezinde jasalghan kelisim. Qúday qalasa, barlyq qazaqtardyng (qyrghyzdardy) basyn biriktirip Abylay han túsyndaghyday bir birlikke kelemiz. IYә, Alla baba amanatyn qolday gór, – dep jar saldy.

Kenesary sózi Qasym súltangha da mayday jaqty. Úldary da qoldap shyqty. Olar Reseyge qarsy shyghugha bekindi. Ony Sibir aimaghyna kiretin Orta jýz ben Úly jýzding qazaqtary qoldady. Biraq Kishi jýz ben Syr boyyndaghy qazaqtar ýnsiz qaldy.

Qasym hannyng Sarjan, Esengeldi, Kenesary syndy úldary patsha sheshimine kónbey, kýresuge dayyn ekendigi jóninde Uәliy-han Resey jaghyna habar jiberuge mәjbýr boldy.

Aqmoladan patshanyng jazalaushy otryady shyghyp, súltangha tiyesili qazaq (qyrghyz) jerin shapty. Bir emes ýsh shapty. Qasym súltan balalary Kókshetau jaqqa shegindi.

Jazalaushy otryad Kókshetaugha kelip, Kenesaryny tyghyryqqa tiredi. Biraq soghys qimyldary Kenesary jauyngerlerin aiqas ónerine shiratty. 1838 jyly Kenesary qoly Sibir kazaktary jasaghyn oisyrata jendi. Búl qazaqtardyng ruhyn kóterdi. Sheginis Resey armiyasynyng qytyghyna tiydi. Orys patshalyghy múny osylay ayaqtaugha bolmaytynyn týsindi. Torghay ónirine 1900 adamdy qúraytyn starshyn Lebedev basqarghan kәsiby әskery jasaq jiberildi. Onyng eki zenbiregi boldy. Beybit jatqan eldi Lebedev jasaghy qan josa etti. Ózderin úryp-soghyp, maldaryn tartyp әketti.

Búl Kenesarygha nayzaghayday tiydi. Jýregi ezildi. Eki kózi qantalap, kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan airyldy. Ýsh myng qol jinap Lebedev jasaghyna tap berdi. 200 myng somyn tartyp alyp, 8 soldatty tútqyndap, Troiskiden shyqqan keruendi tonap, birneshe myng somdy tәrkiledi.

Kenesary qol astyndaghy Altay, Toqa, Kerey, Uaq rularyn jinap, qyryq myng shanyraqty alyp Shu boyyna yghysty.

Qarnaq qyshlaghyna kelgen song Kenesary súltan birshama tynshyghanday edi. Rahman – Izler degen ishannyng uaghyzyn tyndap әlipting artyn baqty. Tashkenmen baylanys jasap, kýsh-kómek almaq. Osylay bauyrlary Sarjan men Esengeldini Tashkent basshysy Begler-Begige jiberdi. Biraq Begiler-Begi týlki minezdi, jaqsylyghy men jamandyghy qatar jýretin әkki biyleushi edi. Ol Sarjan men Esengeldi ózine adal bolmaydy, qayta qol astyndaghy qazaqtardy ózine qaratyp, «әmirshige qarsy qoyy mýmkin» degen boljam jasady. Abylay hannyng túqymy olargha bәribir jaqyn. Osy oimen elshilik niyetpen kele jatqan Sarjan men Esengeldini Áulieata manynda óltirip tyndy. Jolbarystyng tyshqanday kýshi qalghanday shaq edi búl. Osy kezde Áziret súltangha tәu etip barghan Qasym han da opat boldy. Ol әkesi Abylay hannyng qasyna Yasauy meshitining ishine qoyyldy.

Kenesary jan-jaqtaghy tyghyryqtyng jaqyndap qalghanyn sezdi. Biraq qarsylasugha dәl qazir kýshi de, qoldaushylary da joq edi. Túzaq onyng da moynyna týsti. Qarnaqta Begler Begi Qasymúly Kenesaryny qolgha týsirdi. Tәshkenge әkelip Rahman Izler ishannyng zyndanyna saldy.

Qapastaghy kýnder bastaldy. Sarjan men Esengeldining әielderi men balalary Tәshkent manynda qaldy. Qúshaq, Bopay men Nauryzbay óz úlysymen birge Sarysu ózeni saghasyndaghy Úlytau men Kishitaugha qonys audarugha mәjbýr boldy.

Kenesary súltan bir jylday Tәshkent týrmesinde jatty. Qarny ashpaghanmen qadiri qashty. Qapastyng aty - qapas. Talay týnder men kýnderdi qajytqan oimen ótkizdi. Osynday kýnderding birinde ózine jyly qabaq tanytyp jýrgen bir sarbazdy kórdi. Nede bolsa osy sarbaz arqyly Qoqan hany Múhammed Aly hangha habar jetkizuge bekindi. Ne bas ketedi. Ne kómek jetedi? Mәdeli han Tashkent biyleushisi Begler Begige jaushydan ýshbu hat jiberdi. «Kenesary han bir tekten  bolghandyqtan aqsýiek ekenin bilsin. Sen onyng kinәsi bolsa aityp maghan habar jiberuge jәne rúqsatymdy alugha tiyis edin. Sen – qúlsyn. Myrzagha qol kóteruge ne jazalaugha sening qúqyng joq. Kenesary súltandy shúghyl týrde týrmeden bosat» degen aibarly sóz jazylghan edi ol hatta.

Begler-Begide basqa amal joq. Hat emes, ol – búiryq. Al han búiryghyn oryndamau ólimmen ten. Qany betine shapqanmen qayran joq. Kenesaryny bosatty. Aghayyn-tumalaryn da. «Endi Sizderge qiyanat jasalmaydy. Aghayyn-tuystarynmen birge túra berinder. Zeket basqa da tólemderdi berip túrsandar boldy» dep Kenesaryny qorghap Mәdeli hangha aman-esen jetkizu ýshin jýzbasy Ábdishәkýr bastaghan saqshylar jasaghyn qosyp berdi.

Taghdyr adamdy qataytady. Ne jasytady. Biraq Kenesary súltan onday minezden ada edi. Ol týrmede úzaq jatyp, ýngirinen endi oyanyp shyqqan anday tisi qyshyp, kek tútyp edi jýregin. Endi ol eshteneden qoryqpaydy, eshteneden tayynbaydy. Tau men dala endi oghan aldyrmas, shaldyrmas qorghanday kórindi.

Kenesary kóshi Sozaqqa kelip toqtady. Ol osy jerde aghayyn tuystaryn Qoqan jasaghyna qaldyrdy. Qos әkki sarbazdy alyp Úlytau men Kishitaugha bettedi. Shugha bir kýndik jol qalghanda ol eki sarbazdy keri Sozaqqa qaytardy. «Men besin kezinde shyghyp erteng Shugha kelemin. Mening qatyn, bala-shagham men aghayyn-tuystarymdy alyp sender de Shugha jetinder. Biz sonda týneymiz. Zeket pen basqa alymdy sol jerde beremiz» dep keri qaytardy.

Ol adamdardy jedel týrde Úlytaugha jiberdi. Ózimen birge «men degen» eki jýz jigitti alyp qaldy. Kenesary ózimen bes jýz týie men attardy qaldyrdy. Oghan on bes qanat Beshqúlan dep atalatyn aq ýidi artty. On bes ýidi qatar-qatar tikkizdi. Týieler men jylqylardy jergilikti rulardyng arasyna qosyp jiberdi. Al ózi eki jýz sarbazymen Shudan shyghyp, Sozaqqa qaray jaqyndady. Eki aq shanqan ýidi qúrghyzdy, qymbat-qymbat kilemder tóseldi. Búhar kezdemesi men qaz mamyghynan jasalghan jastyqtar qoyyldy. Birine ózi týsti, ekinshisin qonaqtargha dayyndatty. Ózimen on jigitti ghana qaldyryp, eki jýz jasaqty Shu qamysyna jasyrdy.

Tashkent jýzbasysy ony Shu boyyna qonaqqa Kenesary súltan shaqyrdy degennen sekem alghan. Biraq kýni keshe abaqtydan shyqqan Kenesaryny kim qolday qoyar dep oilady. Ári qazaq dalasyna baryp, bel jazyp, jýirik minip, súlu qyz qúshqangha ne jetsin! Ózining jýz sarbazy túrghanda ne qauip?!

Ol oilanbastan Sozaqtan shyghyp Shu ózenine qaray oiysty. Jýzdigi qasynda. Baqayshyghyna deyin qarulanghan. Shu boyynan typ-tynysh jatqan auyldy kórdi. Maldar óriste jayylyp jýr. Búl jýzbasyny beyqam qaldyrdy. Boz ýige týsip byrsiyp-byrsiyp túrghan bauyrsaqtardy, tegene-tegene qymyzdy, may men qúrtty, taydyng tabaq-tabaq pisirilgen etin kórdi. Qaru-jaraghyn sheship, etigin de ayaghynan suyryp, qabat-qabat salynghan kórpege kósilip jata berdi.

Kenesary súltan sәlem bere kirgende onyng jasaqtary kelip te ýlgergen edi. Jýz sarbazdy Kenesary qoly lezde qyryp saldy. «Ákem Qasym súltan, bauyrlarym Sarjan men Esengeldining qúnyn alugha Alla kómegimen qolym jetti» dep Kenesary bata jasady.

Sodan Qoqan sarbazdarynyng qaru-jaraghyn alyp, attaryn jergilikti halyqqa taratyp berdi. Ózi qaytadan Úlytaugha bettedi. Torghay ózeni túsyna kelgende kósh toqtap, ýy tikti. Kenesary әkesi men bauyrlaryna baghyshtap as berip, qúran oqytty.

Osy jerde Kenesarygha taghy bir oy keldi. Múny jýzege asyrsa qazaqtyng basyn qosa alady. Ol at bәigesin jariyalap, bәigelerding sanyn jarapazan arqyly taratyp, Orta jýz ben Kishi jýzge jaushy jiberdi. Ataqty rubasylary kelip, bәige berilip, as berilgen song bәri Kenesary jaghyna shyqty. Olar aq kiyizge Kenesary súltandy kóterdi. Kiyizden Kenesary súltan emes, Han bolyp týsti.

Qazaqtyng iygi-jaqsylary ózderining oilaryn da ashyq aitty. «Resey – kýshti memleket. Endi biz senimen birge kóship-qonyp jýre almaymyz. Tipti kóshkende Resey men Qoqannyng yqpalynda qalghan myna últaraqtay jerge syimaymyz da. Kýsh jiyp, qanatyng qatayghansha biz Resey bodanynda túra túrayyq. Biraq zeketindi, basqa da alym-salyghyndy berip túramyz» desti. Búl  uәli sózge han Kene de qarsy kelmedi. Al orys yqpalynda qalghan Orta jýz ben Kishi jýz qazaqtary Kenesary hangha patsha sayasatyn habarlap, kómekterin berip jatty.

– Halqym, ata-baba saltymen Sizder meni han kóterdinizder. Alla razy bolsyn! Men Abylay babamnyng aq jolymen jýremin, dedi ol,  - Ata-baba jeri ýshin qasyqtay qanym qalghansha kýresemin. Jaushylar jiberip halyq qúryltayynyng sheshimin orys patshasyna jetkizemiz. Moyyndasa da, moyyndamasa da osy! Aruaq, aruaq...

En dalagha qazaq dausy janghyryp jetti. Abylay qayta tirildi. Abylaydyng aq tuy qayta kóterildi. Endi qangha – qan, jangha – jan deymiz! Janghyryqqan dauys en dalanyng qúsy men anyn ýrkitti.

Dәl osy sәtte Kenesaryny taghy bir oy tolqytyp edi. Aq patsha handyghyn moyyndap, Abylay babasymen jasalghan shartty qayta janghyrtyp, ózimen qol qoyylyp, mór basylsa boldy. Onda Kenesary qazaq ólkesin biyleydi. Biylep qana qoymay orysqa sýienip Qoqandy talqandar edi. Sonyng qúzyryndaghy Úly jýzdi de óz sapyna qossa eshbir jau jaghagha jarmaspas. Ári qapyda ketken әkesining de, aghalarynyng da óshin alyp, kegin qaytarar edi. IYә, Alla, bere gór! Sonda ýsh jýzding basy qosylyp, memleket, jay ghana memleket emes, kýshti, terezesi ten, keregesi keng memleket qúrmaqqa niyettendi.

Ol kóshting basyn Yrghyz boyyna, Orynbor jaqqa búrdy. Resey shekarasyna jaqyndap, jaqsylyq habar kýtpek.

Búl patsha sayasatyna mýldem  qabyspaytyn edi. Resey búl kezde handyq basqaru jýiesin joyyp, eldi orys patshasynyng búiryghymen súltandar men basshylar (praviyteli) biyleytin. Búl qazaqtardyng basyn biriktiruge mýmkindik bermedi. Birin-birine aidap salyp, dala zany yghystyryldy. Biylik ýshin qazaq bir-birimen alysty, jaulasty, ishtey irip-shiry bastady.

Patshagha da keregi osy.

Kenesarynyng han kóterilui eng aldymen súltandar men starshyndargha, biyleushilerge jaqpady. Ózining aidaghanyna kónbegen úlystardy shabu da Kenesaryny jau etip kórsetuge mýmkindik berdi. Domalaq aryz aq patshany mezi etti.

Patsha Kenesaryny moyyndaghysy da, biylikti bergisi de kelmedi. Ol «basbúzar kóterilisshi» dep aiyptaldy. Orynbor men Ombydan jazalaushy otryad jiberildi. Kenesarygha orystargha qarsy soghys ashudan basqa jol  qalmady. Amalsyz qorghanugha tura keldi.

Búl teketires jeti jylgha sozyldy. Kenesary jasaghy partizandyq әdis qoldandy. Óitkeni baqayshaghyna deyin qarulanghan, zenbirekteri men myltyqtary bar kәsiby armiyagha qarsy keluding ózi әbjylannyng auzyna kirgenmen teng bolatyn. Sondyqtan da annan bir, múnnan bir shabuyldap orys beketterine maza bermedi. Áriyne, eki jaq ta ayanbady, orys soldattary beybit eldi tonap alyp jatty. Kenesary da qarap qalghan joq. Orys derevniyalary otqa oranyp, olardyng da mal-mýlikteri talanugha týsti. Hantalapay kezinde eshkimdi eshkim ayaghan joq.

Kenesary eli Úlytau, Kishitau, Jylanshyq, Torghay, Bileuti men Búlanty jaghynda kóship-qonyp jýrdi. Jaugershilik zamannyng nesi jaqsy?! Bir jerde úzaq otyra almay úly dala joly qan josa bolyp jatty.

«JABAYY  SÚLULAR»

1844 jyl qasiret әkeldi. Sibir jaghynan shyqqan әsker Aqshy jerinde qystap otyrghan Kenesary auylyn shapty. Búl Úlytaugha jaqyn Jezdi manyndaghy qystaq edi. Typ-tynysh jatqan auyldyng shanyraghy ortasyna týsti. Búl kezde Kenesary jasaghy kezekti shapqynshylyqta jýrgen. Qapy qaldy. Sibir jasaghy Kenesarynyng bәibishesi Kýnimjan hanymdy tútqyndap әketti.

Ákki Sibir әskerleri kelgen jolmen emes, basqa jolmen ketti. Kenesary olarmen kezdese almady. Qapalanyp, barmaghyn shaynady. Biraq «Sabyr týbi sary altyn» degen. Sәtti kýndi kýtuge bekindi.

Orynbor general-gubernatory Kýnimjan hanshayymdy reziydensiyasynda qabyldaghan. Aldyna shәi, neshe týrli tәttiler qoydy.

Kýnimjan – shyghystyng has súluy. Kózi ótkir, marjanday appaq tisteri bar. Qolang shashy tizesine deyin týsken eken.

– Hanshayym, – dedi general-gubernator, – shoqsha saqalyn salaly sausaqtarymen taramdap. – Sizding kýieuiniz mәrtebeli aq patshama baghynbay, býlik shyghardy, qan tógildi. Eki jaqtyng da adamdary mal-mýlkinen aiyryldy. Biz Sizderge bilim, otyryqshylyq әkelip jatyrmyz. Endi eskishe ómir sýre almaysyzdar. Kýieuinizge hat jazynyz. Berilsin! Ómirin saqtaugha kepildik beremiz.

– Siz biletin ediniz ghoy, jandaral myrza, – dedi Kýnimjan. – Bizding erkekter qatynynyng aqylymen ómir sýrmeydi. Jәne eshkimge de basyn iymeydi. Han IYem ózin oilap jýrgen joq. Qazaq jerin aman alyp qaludy oilap jýr. Ol Abylay babasy armandaghan ýsh jýzding basyn qosyp, Resey siyaqty úly memleketti qúrudy armandaydy.

– Ol bola qoyar ma eken? Qazaqtar bir-birin talap jep qoyatyn shyghar. Ony kórmeysiz be? Sizding de qystaghynyzdy aityp, jol kórsetken óz qazaqtarynyz ghoy.

– Handyq bolsa onyng biri de bolmaydy. Bir halyq, bir últ, bir memleket. Han iyem solay deydi.

– Siz óz ómirinizdi nege oilamaysyz? Bilimdi, kórikti әielsiz.

– Men de túrghan ne tәiii! Qazaqta súlu qyz az ba? Alady da bireuin. Nege maghan janynyz ashyp qaldy...

General basyn shayqady. – Mynaday qatyndary bar halyqty jenu onay emes. Jabayy súlular, -  dep oilady. – Alyp ketinder...

Qystay kýsh jinap, әskery oiyndar ótkizip, shildeden song tamyzdyng 14-de Kenesary qoly Troisk pen Orsk manyndaghy qazaqtar Adyrly, orystar Ekaterinsk degen stanisagha shabuyl jasady. Búl kezde Kenesary qoly bes myng sarbaz edi. Olar auyldy kýl-talqan etip órtep jiberdi. Bes kazak mert boldy. Qyryq adamdy tútqyndap, maldaryn aidap әketti.

Búl 1844 jyldyng 14-shi tamyzy bolatyn.

Orynbor general-gubernatory amalsyz mәmilege bardy. Sýiikti hansha Kýnimjandy Kenesary qoly Adyrlyda qolgha týsken orystargha aiyrbastap aldy.

Endi eki jaq ta tynshynghanday edi. Biraq búl aldamshy tynyshtyq eken. Resey Úlytau, Torghay ózeni men Yrghyzdyng Jarmolla degen jerlerinde shúghyl týrde bekinis salyp jatty. Búl Kenesary jolyna salynyp jatqan qaqpan bolatyn. Jan alqymgha keldi. Jayylym taryldy. Kenesary Qytaymen baylanys jasaudan basqa joldy kógen joq. Attyng basyn Jetisugha qaray búrdy...

Jiyrma myng shanyraqty alyp jýru de onay emes. Orys bekinisteri kýn sanap ósip kele jatty. Jan alqymgha keldi degen osy.

Atasy Abylaydyng Qytay elimen jasasqan shartynan beri qanshama uaqyt ótti. Osy kezende qazaq dalasymen Qytay arasynda birde-bir qaqtyghys bolghan joq. Endi solarmen odaq qúrmaq kerek. Sonda kýsh jinap, әskerdi ot qarumen jaraqtandyrugha bolady. Qayqy qylysh, nayza men shoqpar, sadaqtyng kýni ketip barady. Múny Kenesary biledi. Sondyqtan da Reseyge teng bir memleketpen mәmilesui kerek. Ol tek qana – Qytay. Sóitip baryp ýsh jýzding basyn qosyp, enteley kirgen orysty qayta yghystyrugha bolady.

Osy oimen Úlytau, Jylanshyq pen Torghaydy tastap Ile boyyndaghy Qaraqúm shatqalyna jaqyndady. Al múnda yqylym zamannan beri alban, suan, jalayyr, shapyrashty rulary túratyn. Olardyng basshysy tóre túqymy, Abylaydyng úrpaqtary Ály súltan men Sók bolatyn. Sók Abylay hannyng bir balasy edi. Ol Úly jýzding myndaghan shanyraghyna ie bolyp, Jetisudyng Kóksu, Qaratal manynda kóship-qonyp jýretin. 1819 jyldan orys bodanyna kirgen.

Dulattar Tashkennen Ilege deyingi jerdi alyp jatqan irgeli jәne batyr taypa edi. Olar Tashkentti 1815 jylgha deyin biyledi. Biraq Jýnis qajy qol jinap, dulattardy Tashkennen yghystyryp shyghardy. Jappay qyrghyn bastaldy. Dulattar Shymkent, Áulieata, Jetisu boyyna yghysty. Biraq Tashkent manynda kóp dulat qalyp qoydy.

Ály súltan men Sók Kenesary kóshin Jiyrenayghyr men Kýrti manynda qarsy aldy. Olargha at-shapan jauyp, qúrbandyq shalyp, jyly qarsy aldy. Kenesary taghy da qarap qalghan joq. Qandas bauyrlaryna búlghyn shapan japty.

Qasymhannyng úrpaqtary jaghynan Kenesarynyng qasynda tórt bauyry bar edi: Qasymúly Nauryzbay, Sarjanúly Erjan men Qúdaymendi, Esengeldiúly Jihanger súltan. Aldynghy ýsheui at jalyn tartqan azamat shaqta edi. Tek Jihanger ghana bozbala bolatyn.

Olardyng ortasynda týr-túlghasy, erlik minezi, sarbazdyghy jaghynan Nauryzbay súltan daralanyp túratyn. Batyr dese - batyr. Qylyshtassa da, nayzalassa da, audaryspaq bolsa da eshkimge des bermeytin.

Han Kene ary oilap, beri oilap Qytaygha Qúdaymendi súltandy jiberuge bekindi. Óitkeni ol sabyr da saqtay alatyn. Qajet bolghan jerde júmsaq ta sóiley alady. Óni de jyly. Týksiyip, tepsinip ketetin jeri de bar. Biraq olardy qalay paydalanudy biledi.

Qúljagha kelisimen Qúdaymendi Abylay úrpaqtarynyng әrkez sózge berik, sóz arasynda birde-birde qaqtyghystar bolmaghanyn algha tartyp odaqtas bolugha shaqyrdy. Qúljadaghy Qytay basshysy Qúdaymendige erekshe sәn-saltanat jasap, bir ay ústady. Kýnde oiyn, kýnde toy jasap, syi-siyapattar jasady. Al ózi Beyjinge hat jiberip, imperatordyng sheshimin kýtip edi. Kómek bolatyn habardy alyp, Qúdaymendi qazaq dalasyna keri qaytty.

Kenesary Qaraqúmnan shyghyp, Ileden ótip, qaytadan Shudyng ong jaghalauyna kelip qonystandy. Jiyrenayghyr, Kýrti, Yrghayty, Úzynaghash pen Qarghaly manyna shashyla qonystandy.

Qara qyrghyzdar men Áulieata dulattaryna jaushy jiberdi. Ol qara qyrghyzdar men Úly jýz qazaqtaryn ózine qaratyp, Shudy qystau etip, Reseymen de, Qytaymen de beybit jaghdayda ómir sýrip, kýsh jinap almaqshy boldy. Ári osy tynyshtyqty paydalanyp qoqandyqtardan әkesi men bauyrlarynyng qúnyn óndirip aludy kózdedi.

Dulattyng Bayzaq datqa, Balghoja bi, Medeu by bastaghan, al Syiqymnan taraytyn Qúdaybergen datqa, Botpaydan shyqqan Sypatay men Andas batyr, Shapyrashtydan taraytyn Sauryq batyr han Kenege qoldau bildirgen edi. Búghan tóre Rýstem súltan da qarsy bolghan joq. Olar qazaq jýzderining biriguine mýddeli boldy. Biraq qara qyrghyzdar oilasa kele Kenesary handy moyyndamaytyn bolyp kelisti. Shytynaghan ydysty qayta jelimdeu mýmkin emes. Olar han Abylaydyng kezinde qara qyrghyzdardyng qanyn suday shashqanyn úmyta almaytyndaryn eske aldy. Ári orta ghasyrdan beri qazaq-qyrghyz basy birde qosylyp, birde shashylyp jýretin. Aghayynbyz degenmen el biyleu, qonysty úlghaytu mәselesinde kelise almay shabysyp ta qalatyn. Abylay han qara qyrghyzdardy ashyq soghysta jenip, malyn alyp, jas qyz-jigitterdi óz jasaghyna qosyp alyp ketken-di. Tipti ekiqabat әielding ishin jaryp, sharanasyn nayzagha shanshyghan qatygezdik te últ jadynda qalyp qoyghan.

Endi Kenesary han bar qara qyrghyzdardy óz tuynyng astyna jinamaq. Orman, Qarabúz ben Jantay manaptar óz rulastaryna ótken kýnderding suretterin asyra surettep jiberdi de. Olar otyz-qyryq jigitten jasaq qúryp han qol astyndaghy auyldardy shauyp, maldaryn barymtalay bastady. Búghan han Kene qalay shydasyn? Qara qyrghyzdargha qarsy Áleke men Bazar batyrdy attandyrdy. Olar Býreme ruynan shyqqandar edi. Oghan shúbyrtpaly Asabay batyr men tabyn Búharbay batyr qosyldy.

Jaman habar tez taraydy. Jantay, Orman men Qarboz manaptar qara qyrghyz lashkerin jinap, tasada tyghylyp jatty.

Qazaqtar bes jýz sarbazdan eki top qúryp, jaqyn mandaghy qyrghyz auyldaryn shapty. Olar osynshama malgha qyzyqqannan qauipti de úmytty. Maldy әrqaysysy bóle quyp, shashyrap ketti. Manap jasaqtary tyghylys bekinisinen shyghyp, taryday shashyrap ketken qazaq jasaqtaryn qyryp saldy.

Qazaqtar qapyda qaldy. Malgha qyzyqqandary sonsha olar basshylarynyng da sózin tyndaghan joq. Bytyranqy әsker jene ala ma? Tek qana Aghybay batyr ghana osy jenilisting batyry atandy. Ol jekpe-jekte qyrghyz manaby Qarabúzdy shauyp óltirdi. Onyng aty, sauyty men qylyshyn alyp han Kenege syigha tartty.

Han Kenening kózi qantalady. Úly joryqqa múnday әskermen qalay barasyn? Qatyn, bala-shaghamen kóship jýrgen jaramaydy. Qalalar, bekinister salu kerek, túraqty lashker qajet. Bir auyldy shauyp alyp, ýidi-ýiine tarap ketetin lәshker bola ma? Endi ayaq astynan eshtene de istey almaysyn. Biraq jauyndy janshymay taghy bolmaydy. Búdan song baghynudan qalady. Ashu-yzamen jasaqty ózi bastap shyqty. Búl sóz dala órtindey tez tarady. «Kenesary kele jatyr». Qyrghyz әskerleri de, auyl adamdary da ekiúday kýy keshti. Bir jaghynda qylyshyn jalandatyp manaptar túr, ekinshi jaghynda nayzasyn týirep Kenesary keledi.

Kenesary aldymen Solty ruynyng Qoshy tarmaghyna jatatyn Qalsha by auylyn shapty. Kýni boyy shayqas jýrdi. Han Kene sarbazdary qara qyrghyzdardy qan josa etti. Jeti jýz tútqyndy alyp, sarbazdar han Kene ordasyna jetti. Qalsha by de at kótine otyrghyzylyp kelgen. Endi Qalsha biyge keri ketu joly kesilgen. At kótine mingen ólimnen de kýshti. Endi ony óz qandastary eshqashan moyyndamaydy da, kóshke de qospaydy. Sayaq ómir sýredi. Sondyqtan da han Keneden jangha  saugha  súraudyng da jóni joq.

Biraq han Kene Qalsha biydi qúrmettep qarsy aldy. Ony at kótine otyrghyzyp kelgen lashkerding basyn aldy. Qaranyng aty qara. Ol biydi jazalay da, óltire de almaydy. Múny qyrghyzdyng qolgha týsken jasaqtary kórip túrdy. Endi Qalsha biyding jýzi jaryq. Óz lashkerlerining aldynda bedeli ósti. Endi eshkim ony aiyptay almaydy.

1847 jyldyng jazynda Kenesary Qalshe biydi aldyrdy. Tay soyyp qonaq jasady. Ýstine shapan japty.

- Qalshe bi, janyna saugha súramadyn. Múnyng batyrlyq, - dedi Kenesary. – bilip qoy, men eki jýz jigitindi ózinmen qosyp, mal-mýlkimen bosatamyn. Men jaulasu ýshin emes, birigu ýshin kelgen edim. Ár elding tentegi bolady. Qazaq pen qyrghyzdyng basyn qossam dep edim. Qoqannyng búghauynan shyghyp, ýlken el bolsaq dep armandadym. Bolghan iske salauat aitayyq. Manaptaryna hat jiberemin. Sony tapsyr. Jýrekterindegi  kekti óshirip, mening otyma kelip jylynyndar. Ózderinning mening qúzyryma kirgenderindi kórsetinder. Sony jetkiz.

Úsynysym jýrekterine qonbasa, jaulasqandaryndy qoymasandar óz obaldaryng ózderine. Endi mening bir sarbazym jazyqsyz ólim qúshsa, balanyng mandayy shertilse onda bar kinә ózderinde bolady. Onda rahym kýtpender.

Qyrghyz manaptary Jantay men Orman búl hatqa kýdikpen qarady. Óz biylikterine tyqyr tayanghanday kórindi. Aqyry «ólispey berispeymiz» dep sheshti.

- Áy, bir tughandar, - dedi Orman han. – Kenesary han qylyshyn jalandatyp, ash qasqyrday aiylymyzdy shappaqshy. Biz Qoqangha iyek artamyz. Kómegin beredi. Biz han Kene bodany bola almaymyz. Jantay ekeumiz әdeyi qúryltay shaqyrdyq. Ózderine óz sheshimimizdi aittyq. Ne deysinder?

– Ózinmen jýregimiz bir, ólsek shúqyrymyz bir.

– Basta Orman manap...

Qyrghyzdar qylyshtaryn qalqangha úryp, tarsyldatyp túryp aldy. Kóshti Alatoogha jiberip, qyrghyz sarbazdary soghysqa dayyndaldy.

Qyrghyzdardyng jauaby han Kenege únay qoyghan joq. Eki jýz qyrghyz sarbazyn beker jibergenine ókingendey edi. Shiyregin ghana jiberip, qalghanyn amanattap qalu kerek edi. Biraq bolghan iske endi ókinuding qajeti joq.

Kenesary han Úly jýzding batyrlary men biylerin shaqyryp keneske qúrdy. Olar – Bayt bi, Sypatay batyr, Toyshybek, Qúdaybergen datqa, Sauryq, Balqoja men Medeu by edi. Olar qol jinap qara qyrghyzdardy shabu qajet degen bitimge keldi.

Rýstem súltan men Sypatay batyr eki oily edi. Biri qyrghyzdar óz jerining әr tasy men jartasyn biledi. Soqpaq joldar da olargha belgili. Ashyq soghys alany emes. Qalay bolar eken dep qipaqtady. Al Sypatay bolsa «qoyy qoralas, tósegi aralas» qyrghyzdarmen qúda-jekjatpyz. Kenesary shabady, ketedi. Odan keyip biz qalamyz. Bitpeytin soghys oty tútanyp ketpes pe eken? – dep san oigha berildi.

Biraq sheshim qabyldandy. Beybit úsynysty qyrghyzdar qabyldamady. Olardy basqa shygharugha bolmaydy. Endi bilekting kýshi, qylyshtyng jýzi kerek.

Úly jýz lashkerleri jan-jaqtan lyghyp kelip, han Kene jasaghyna qosylyp jatty. Olar Qoqan bodanyndaghy Áulieata, Merke, Toqpaq, Pishpek, Qastek manyna oiysty. Búl lashkerdi sart Múhamedәli basqaratyn. Ol han Kenege aty anyzgha ainalghan Qyzyl-múryn degen sәigýlikti syilady. Han Múhamedәlige óz rizashylyghyn bildirip, qymbat syi-siyapat jasady. Al Qyzyl-múryn  anyzday túlpardy inisi Nauryzbaygha mingizdi.

Shayqas ýsh kýn, ýsh týn tolassyz jýrgizildi. Qazaqtar basym týsip qara qyrghyzdardyng qany josaday aqty. Ýshinshi kýnning tanynda, qyrghyzdar jaqtan «jekpe-jek» degen aighay estildi. Búl soghystyng songhy tynysy. Jekpe-jekte kim jense, soghys bitedi. Ár lashker óz jerine qaytady. Búl – dala zany. Al shyqpasa «bәlenshining әskeri qatyn eken, eshkimning dәti baryp qarsy shyqpady» degen aiyp taghylady. Búl - sýiekke tanba.

At oinatyp shyqqan qyrghyzdyng Qanay biyining batyr nemeresi Beder eken. Jәne ol jay jekpe-jek demey, Nauryzbay batyrdy shaqyrdy. Qyzyl múryndy oinaqtatyp Nauryzbay da shygha keldi. Eki lashker keyin sheginip, qatar-qatar sapqa túrdy. Eki jaq ta qylyshtaryn qalqangha úryp túr. «Alla, Alla» deydi eki jaq ta.

Áueli ekeui betpe-bet shauyp maydanasty. Biraq birin-biri at kótine iytere almady. Birneshe ret qúiyndatyp kelip, qayta nayzalasty. Ýzengini kere tartyp, qalqan túsynan sanylau izdeydi. Biraq ekeui de sheber. Tis qaqqan lashkerler. Alysa da, qúlata da almady. Aqyry nayzalary synyp, eki batyr qynnan qylyshtaryn suyrdy. Kýnge shaghylysyp jarq-júrq etken qylyshtan kimning qylsha moyny qaghylar eken?

Nauryzbay endi Qyzyl-múryngha sendi. Tanauy demigip, zor keudesi ýlkeyip, qan tamyrlary badyrayyp qarsy úmtyldy. Nauryzbay at tizginin bosatty. Qylyshyn qos qoldap ústap, ajdahaday túra úmtyldy. Múndayda at iyesining oiyn sezedi. Sondyqtan da tura qyrghyz atyna bettedi. Ákki, soghys attary ghana múndayda jankeshtilik tanytady. Qyzyl - múryn eki ayaghyn kóterip, Beder batyrdyng atyn keude túsynan qaghyp jiberdi. Múndaydy kýtpegen Beder batyr qalqany susyp tómen týsti. Nauryzbay batyr ýzengige ayaghyn tirep kóterildi. Batyr Beder batyrdyng qylsha moynyn talsha etti. Basy bir jerde domalap Beder batyr  ayaghy dalbandap at ýstinde ketip bara jatty.

- Nauryzbay, Nauryzbay!

- Áruaq, әruaq!

- Abylay, Abylay!

- Han Kene, han Kene!.. – degen dauystar janghyryp jatty.

Qara qyrghyzdardyng saghy syndy. Mal-mýlki talandy. Han Kene Merkini tastap, Shu boyyna qaytyp keldi. Osy jerde qystap shyghugha bekindi. Biraq әsker qarap jatsa qabiletinen aiyrylady. Shaghyn jasaqtarmen han Kene  lashkerleri qara qyrghyzdardy taghy ýsh ret shapty. Osylay 1847 jyldyng kóktemi de kelgen edi. Qystan Kenesary qoly kýili shyqty. Shu boyy yq. Shóbi de shýigin. An-qúsy da jeterlik. Osy kóktemde han Kene qyrghyzdargha bar lashkerimen tap qoydy. Qasymhan úly Nauryzbay, Sarjan súltan úly Erjan qara qyrghyzdy Qaraqystaq shatqalyna qaray yghystyryp, qyrghyzdardy qan josa etti. Ýiir-ýiir jylqylaryn, tabyn-tabyn siyrlaryn, sansyz qoy-eshkilerin aldaryna salyp quyp kele jatty. Olar lashkerlerining shoghyrlanghan túsynan alshaqtap ketkenderin de bayqaghan joq. Kózderine qan tolghanday edi. Shatqaldaghy jalghyz ayaq soqpaq jol qúz shetinen etetin. Búl jerde eki adam syimaydy. Tek qana bir adam ghana óte alady. «Qyl kópir» desetin búl jerdi qyrghyzdar. Shynynda qyl kópir dese qyl kópir. Abaylamasang at-matynmen qúzgha qúlaysyn...

SONGhY ÝSh KÝN, ÝSh TÝN...

Jantay men Orman arttarynan enteley quyp kele jatqan az ghana adamdy kórgende kýrt sheshimge keldi. Myna jankeshtiler jer jayyn bilmeydi eken. Ári kóp әsker kórinbeydi. «Dәnikkenen qúnyqqan jaman». Tar jol, qyl kópirde Nauryzbay men Erjan ekeui ghana qalghanyn kórdi. Qalghan az ghana lashkerdi jartastan ýlken-ýlken tastar domalatyp aldyn bógep tastady. Nauryzbay aldynda, Erjan artynda qalyp qylyshtasyp jatty. Erjannyng aty taghasyz edi. Qiyrshyq tastarda ayaghy tayyp, әri sharshaghannan jýre de almay qalghan. Jogharghy jolmen Jantay men Orman birneshe jigitimen olardyng tústarynan ótip ketti.

Nauryzbay Qyzyl múryndy sauyrynan úryp, eki manapty Erjangha qaray yghysiyrugha tyrysty. Biraq qara qyrghyzdargha jana kýsh kelip qosylyp edi. Nauryzbay bes ret shabuylgha toytarys berdi. Erjan súltangha jete almady. Osylay Erjan súltan qapyda qolgha týsti.

Nauryzbay jazyqqa jetip qalghan qoldy qayta jinady. Qara qyrghyzdar «Jau qashty» dep kýshterin toptastyryp, Nauryzbay súltan jasaghyna lap berdi.

Búl kezde han Kenening negizgi kýshi tartyp alghan mal-mýlkin oljalap mәz bolyp jatty. Kenesary Nauryzbay men Erjan súltandardyng jay-kýiin estidi. Olardy qútqarugha jasaq jiberdi. Ol bir orynda bayyz tauyp otyra almady. Shu boyyndaghy Kekilik say manyna toqtady. Tayaq tastam jerde Toqpaq bar. Kenesary әskeri olja-saughagha mәz bolyp, auyl-auyldaryna tarasqan. Han Kene qasynda senimdi nókerleri ghana qalghan. Onyng qasynda 500 lәshkeri men bir zenbiregi boldy. Al búl kezde Jantay men Orman manapqa Qoqan qol astyndaghy qara qyrghyzdar qara qorym bolyp jinalyp edi.

Týn túmandy boldy. Tanerteng olar ózderin jan-jaqtan qara qyrghyzdar qorshap alghanyn kórdi. Ári ózenning arnasyn da búryp jiberipti. Ásker as-susyz qaldy. Beyqamdyq jer soqtyrdy. Sholghynshylar keri ketken әskerlerdi jinaugha ketti. Al qara qyrghyzdar sany óse berdi, óse berdi.

Ashyqqan, shóldegen lәshker ýsh kýn shayqasty. Tórtinshi kýni dinkelegen әskerlerin jinady. Han Kene olardan sheshim kýtedi. Kóp úsynys aityldy. Biraq olardyng birde-biri han Kenening kónilinen shyqqan joq. Bir kezde Nauryzbay ornynan túrdy.

– Han iyem, maghan tamadan shyqqan Qúrman batyr men Aghybay batyrdy beriniz. Eki jýz sarbazben qyrghyzdar shebin jaryp ótemin, – dedi. – Ózimizding kýnde soghysyp jýrgen qyrghyzdar ghoy. Kóp bolsa da jaryp ótemiz. Siz qalghan lashkermen sol sanlaudan ótip ketesiz de qol jiyp qayta kelesiz. Biz shegine jýrip úrys salamyz. Alla búiyrtsa búl tyghyryqtan da shyghamyz...

Jýzinde senim bar. Bәrine bas tiguge dayyn. Búl kenes bәrine únady. Biraq han Kene ghana qoshtamady.

– IYә, jaryp shyqsaq, biz toqtay almay qasha beremiz. Kimning aty jýirik, sol aman qalady, – dedi ol. – Biraq qalghan halyq qyrghyngha úshyraydy. Topty ózim bastap qashsam, men odan keyin qalay han bolam? Bylay istelik. Attardy soyyp, etin jiyrma atqa artayyq. Búl lәshkerge azyq bolady. Sheginsek, biz jaghymyzda Shu ózeni bolady. Al qalghan ýsh jaqqa bes jýz myltyqty qarsy qoyamyz. Tandauly jigitter sýngi ústaydy. Búghan qara qyrghyzdar qarsy kele almas...

Han Kene úsynysy keneske kelgen lәshker basylarynyng bәrining kónilinen shyqqan joq. Atynan aiyrylghan lәshker ólgen lәshker.

Han Kene lәshker oiyn týsindi. «Eshten kesh jaqsy» degen. Mýmkin sholghynshylar han Kene әskerining negizgi kýshterin jinap, kelip qalar. Búl tyghyryqtan da shyghamyz.

Búl songhy shayqas boldy. Aldyda han Kene, qasynda inisi Nauryzbay, Qúdaymendi, Erjan Sarjanúly, Qúdaybergen Baetov, Bayzaq, Medeu, Qalabay, Jaughash eng sonyna deyin soghysty.

Han Kene jasaghy tym az edi. Ári orys patshalyghy qyrghyzdargha kelip, bay-manaptar men batyrlaryna baghaly syi-siyapat jasap, patsha aghzamgha adal bolamyz dep hat jazdyryp alghan. Kenesaryny Aq patshagha qarsy qaraqshy dep milaryna qúiyp, jauyz etip kórsetuge tyrysqan. Ári oq-dәrini ayamay, myltyqtar men zenbirekterdi de ýiip-tógip bergen. Soghys oiyndaryn da ýiretip, qyrghyz jasaqtaryn әskery dayyndyqtan ótkizip alghan. Búl búrynghy ýirenisken qyrghyz jasaghy emes edi.

Búl adam aitqysyz shayqas boldy. Kenesary beshpetining etegi jelmen jelpildep, az әskerdi bastap  tura shapty. Onyng kózsiz erligi lәshkerge quat beretin. Sonynda jalaushysy tu ústap jýredi. Beyne bir ertegidegidey lәshkerler ólimge bas tige beretin. Óitkeni kóz aldarynda han Kene jýitkip barady. Jaudyng mysy basylyp, qasha jóneletini de osy qasiyetinen bolsa kerek.

Ýsh kýn, ýsh týngi soghystan Kenesary jasaghy әlsiredi. Qarsha boraghan zil qorghasyn oqtar jasaqty siyretip barady. Biraq sheginetin jer joq. Alghy shepte Nauryzbay jýr. Nayzasyn shanshyp, qylyshyn shauyp des bermey-aq jýr. Qyrghyz sarbazdary qara shybynday qaptap kelip jatyr, kelip jatyr.

Nauryzbaygha oq tiydi. At bauyryna týsti.

– Han Kene agha, Sizdi qorghay almadym... Keshiriniz! Sizding aq jolynyzda qúrban bolugha dayynmyn. Búzyp shyghynyz qorshaudy. Bar qazaqtyng basyn qosyp, jeke memleket qúrudy Alla nәsip etsin. Razymyn, rizamyn Sizben birge bolghanyma! Mәngi dýniyede jolygharmyz...

Kenesary attan sekirip týsti. Nauryzbay bauyrynyng kózin japty.

– Mashharda jolygharmyz, bauyrym, - dep qayta atqa qondy. Arqan, túzaq búl kezde Kenesarynyng moynyna oraldy. Qylyshpen shauyp jiberdi. Túzaqtan qútylghanymen túla boyyna tirelip túrghan nayzagha qarsy túrarlyq kýsh joq edi...

1887 jyly Syr-Dariya oblystyq komiytetining Tóraghasy general-mayor N.I. Grodikov aitypty: «...Eger shyghystan, batystan zenbirekteri bar, memleketting әskery bataliondary kelmegende, han Kene qaraqshylyq instinktke jol bermegende, ol ýsh jýzdi qasyna biriktire alatyn edi. Jәne babasy Shaybany siyaqty Qoqan, Búhara men Hiuagha qauip tóndiretin mýmkindigi boldy», - depti.

Han Kenening qolgha týsui qyrghyz manaptaryn quanyshqa bóledi. Qaptap ólip jatqan jasaqtarynyng betin topyraqqa jasyrmay jatyp toy jasady. Jylqylar soyylyp, boza taratyldy. Kózderi qantalap qyrghyzdar shala pisken etti qúzghynday talap jep jatty.

– Kenesary han emes, ol orys patshasyna qarsy shyqqan qaraqshy. Aq patsha moyyndamaghan Kenesaryny qyrghyz-qazaq moyyndamaydy, – dep Jantay manap jar saldy.

Jantay biraz aptygha sóiledi. Kenesary – Reseyding de, Qoqannyng da jauy. Al búl jaugha raqymshylyq jasasang eki el ókpemizdi tesip, qanghytyp jiberdi. Elimizden, jerimizden ata qonysymyzdan aiyrylamyz, – dep ýreyge ýrey qosa sóiledi.

– Sonda, ne demeksin? – dedi Orman manap jótkirinip.

– Kenesary han – Shynghyshannyng úrpaghy. Ózi jongharlardyng jiyeni. Sondyqtan da Shynghys han jaularyn tiridey qazangha qaynatyp jazalaghan. Kenesaryny da sóitip qazangha tiridey qaynatyp, janyn shyrqyratyp óltiruimiz kerek, – dedi Jantay.

– Onyng dúrys-aq bolar edi, – dedi Orman manap. – Biraq biz patsha jandaraldaryna Kenesaryny tiridey jetkizemiz dep ant-su ishkenbiz. Tiridey aparghymyz kelse, manqa qazaqtar kóterilip, jol boyy Kenesarydan aiyrylyp qalamyz. Onda orys patshasynyng betine qalay qaraymyz?

– Orys patshasy bizding betimizdi kóredi deysing be? Qanqasyn jiberemiz. Mýjilgen bastay...

– Qanqasyn emes, basyn shauyp alyp jiberemiz. Omby general-gubernatoryna, – dedi Orman manap. – Kózimen kórsin, basyn biz alghanymyzgha senedi. Ekeumiz mayyr bolyp, búlghyn ishik kiyip, almas qylysh taghyp, aqshanyng astynda qalamyz. Patshagha jiberse, jandaraldar ózderi jiberer. Qazaqqa mәngi sýiegine tanba bolar jaza osy, – dedi Orman by jymysqylana kýlip.

... Kýn súrlanyp shyqty. Tabighat ta súrqay. Boztorghaylardyng da ýni joq. Jel de tyna qalghan. Su da sarqyramay aghady.

Jendet Kenesarynyng kózin tanghysy kelgen.

– Qolyndy tart! Qyzyl iyt, - dedi Kenesary tistenip. – dýniyege, dalama songhy ret qarap keteyin...

«Qyzyl iyt» degen sóz Jantaygha da, Orman manapqa da oq bolyp tiydi.

Eski anyzdarda  qyzghyzdardy «qyzyl itten jaralghan» degen әfsana bar edi.

Búl sóz ekeuining de ónmeninen ótti.

-Shap, basyn al! – dep aiqaylady Orman manap qalsh-qalsh etip.

Jendet aldaspany jarq etti...

Biraq han Kenening ruhy tirisinde de, ólgen song da tynyshtyq bermeytinin olar qaydan bilsin...

Uәlihan Qalijan

Abai.kz

6 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2264
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3555