nemese ghalym Ahmetbek Kirishbaydyng enbegi Qazaqstangha kerek pe?

Biylgha aua rayy «sәuir bolmay, tәuir bolmaydy» degen qaghidany búzghan sekildi. Qystyng ayaghy sozylyp ketti. Almatynyng qabaghy qatuly, kónili pәs. Kónili pәs bolmay qaytsin, ashyq kýninen búltty kýni kóp. Asqar Alatau aq kórpesin týruge asyghar emes. Múnday jaghdayda «sәuir keldi, tәuir boldy» dep qystyng kiyimin sheship tastap, jenil kiyimge qalay auysasyn. Onyng ýstine kýndelikti janalyqtarda «Almaty qalasynda koronavirus júqtyrghandardyng sany artyp keledi, pәlen adam qaytys boldy» degen sekildi jaghymsyz aqparatty estigen júrtty ýrey biylep, kónili bәseng tartyp barady. Bir jaghynan júmyssyzdyqtyng kóbeyui, zat baghasynyng tolassyz qymbattauy elding әleuetin jan-jaqtan qysyp barady. Qúddy «jau jaghadan alghanda, bóri etekten aldynyn» keri bolyp túr.

Sizderge qolaysyz aua rayy men jaghymsyz aqparatty aita bergenshe, kýni keshe ghana ózim kuә bolyp qaytqan bir jaghymdy janalyqpen bóliskim kep túr. Qysqasy qazaq әdebiyeti men mәdeniyetine ólsheusiz ýles qosqan, aty Qytaydyng ishi-syrtyna tanymal, qatay qazaghyna aty anyzgha ainalghan abyz qariyagha jolyghyp, әngimelesip qayttym.

Ahmetbek Kirishbay Almatyda túrady eken degendi úzynqúlaqtardan estigenime de bir-eki ay bolghan. Izdep baryp sәlem bereyin desem, iә meken-jayyn bilmeymin, iә telefonyn bilmeymin. Bir bolsa osy biler degen tanys-bilisterding birazyna telefon shalyp súrau saldym, kóbi bilmeytin bolyp shyqty. Keybireui ol kisi Qazaqstan jazushylar odaghynyng mýshesi edi, mýmkin meken-jayyn Odaqtyng «Telefon anyqtamalyghynan» izdep kórersing degen kenes berdi. Álgi tanysymnyng kenesi boyynshy Jazushylar odaghynyng «Telefon anyqtamasyn» tauyp izdeu salghan abyz qartymnyng meken-jayyn oqydym. Onda «ýy telefony pәlen, qol telefony pәlen» dep taygha tanba basqanday jazyp qoyypty. Ýy telefonyna qonyrau shalsam baryp túr, biraq eshkim kótermeydi. Al qalta telefony «búl abenet uaqytsha qoljetimsiz, habarlama qaltyrynyz!» degen sózdi qaytalaudan bir tynbaydy. Sodan ne kerek, kitapshagha jazylghan meken-jaygha qúraq úshyp bardym, ókinishke oray, búl pәterden kóship ketipti, biraq qayda qonys audaryp ketkenin eshkim bilmeydi.

Osy eki kýnning aldynda Núr-Súltandaghy bir tanysymnan «sen izdegen abyz qariyanyng qyzy Euraziya uniyversiytetining Shyghystanu faulittetinde qytay tilinen sabaq beredi eken» dep Almatydaghy meken-jayyn kórsetip, baylanys jasaytyn eki qalta telefon nómirin vatsabyma jazyp jiberipti. Kókten tilegenim jerden tabylghanday quanghan men bir telefon nómirin terdim, qarsy jaqtan «alo» degen әiel adamnyng dausy shyqty, – Sәlemetsiz be, siz Ahmetbek atanyng kelinisiz be? – dedim. Ol: «Kelini emespin, ýlken qyzy Raushanmyn» dep kýldi. Men Raushangha telefon soqqan búiymtayymdy aityp, biraz uaqyttan beri abyz qariyagha izdeu salyp jýrgenimdi jetkizdim. Sodan ne kerek, sәti týsip sәrsenbi kýni keshkisin Raushan aitqan meken-jaygha baryp, abyz qariyagha jolyqtym. Mening qiyalymda abyz qart – úzyn boyly, iri deneli, qara tory adam bolar dep elesteytin. Biraq mening onym beker bolyp shyqty, kerisinshe keyipkerim orta boyly, aqsary qariiya bolyp shyqty. Ángime boyynyng úzyn nemese denisining iri boluynda emes qoy, bar gәp onyng oiynyng biyiktigi, adamzatqa, әsirese qazaq halqyna sinirgen enbegi men aqyl parasatynyng jemisi bolsa kerek. Búl abyz qariyamyz sonysymen iri, sonysymen biyik túlgha bolyp otyr. Arjaghyn óziniz bile beriniz.

Aman-sәlemnen son, qariyagha kópten beri ózimen kezdesip, aman-sәlem jasap súhbattasudyng sәti býgin týskenin aittym. Abyz qariya mening sózime balasha quanyp, alghysyn bildirdi. Sol dәstýrli daghdymen biraz súhbattasyp, ómir joly men jasampazdyghyna qanyghyp qayttym.

Abyz qariya Qazaq eline kóship kelgenine onshaqty jyldan asypty. Dәriger balasy Elshattyng qolynda túrady eken. Qytaygha 2017 jyldan beri barmapty, odan búryn jylyna bir-eki ret baryp-kelip jýrgen eken. Qariya: «Men әsili 1930 jyly tuylghan ekenmin, sol kezdegi aumaly-tókpeli zamanda qújatqa 1933 jyly» dep jazylyp ketipti. Qúlaghy auyr estigeni bolmasa qariya shiraq. Kitap sóresi negizinen ózining tom-tom kitaptaryna lyq tolypty. Áli jaryq kórmegen qoljazbalaryn mazmún-mazmún, tarau-taraugha bólip qattap, buyp-týiip qoyypty. Qariya 70 jyldan beri zerttep, zerdelep, kóz mayyn sarqyp jazghan enbekterin kózining tirisinde eline amanat etkisi keledi. Biraq birde-bir enbegi Ahmet Baytúrsynúlynyng tóte jazuynan kirillisagha audarylmapty. Qazaqstanda eshbir enbegi jaryq kórmepti. Mening arnayy izdep kelgenime qatty riza boldy. Óitkeni, songhy bes jyldan beri ózin elep-eskerip kelgen mennen basqa adam bolmapty. Abyz qariyamen osylaysha eki-ýsh saghat әngime dýkenin qúrdym. Quanyshyn jasyra almaghan qariya: «Álimjan balam, kópten beri kónilim kóterilmey jýr edi, senimenen  әngimelesip kóp jenildep qaldym, órkening óssin!» dep batasyn berdi.

Qyzy Raushan: «Ákem enbekterimdi kózimning tirisinde elge amanat ete almay ketem be dep qatty alandaydy. Ákemdi óz salasynyng mamandary elep-eskermegenine qatty nalidy. Ózin týkke kereksiz adam retinde kóre bastady. Óziniz biletin shygharsyz, Qytayda әkemning ataghy Alatauday edi ghoy. Qazaq elinde búl kisini eshkim bilmeydi, bilmegen song enbegi de elep-eskermeydi. Núr-Súltandaghy Gýljan sinlim ekeuimiz tótesheden kirillisagha audaryp elektrondyq núsqagha týsiretin, eki jazudy jaqsy biletin sauatty adam tappadyq. Tabylsa enbek aqysyn berip audartyp, әkemizding kózining tirisinde bәrin bolmasa da eki-ýsh kitabyn óz qarjymyzben shygharyp, ashylu saltyn ótkizip quantsaq jaqsy bolar edi», – dedi. Al Abyz qariya: «Balalarymnyng bireuin ózimning jolymdy quatyn mamandyq oqytpaghanyma ókinemin, bireui dәriger, ekinshisi aghylshyn tili mamany, al endi biri qytay tili mamany. Mýmkin qazaq tili men әdebiyeti mamandyghyn oqyghan bireui bolghanda, mening myna dýniyelerimdi kózining qarashyghynday saqtap, onyng jaryqqa shyghuyna múryndyq bolar ma edi dep oilaymyn»,  – deydi. Bir kem dýnie degen osy.

Al, Men bolsam «jurnalist» degen jalang ataghymnan basqa nem bar, kópting birimin ghoy. Áytip-býitip birdeme jazghannan basqa qolymnan ne keler deysiz. Búghan da shýkir, búl da qoldan kelmese myna qauqarsyz abyz qariyadan artyp túrghanymyz shamaly. Dese de, Qazaqstanda kitap shygharudyng biraz joldaryn atap kórsetken boldym. Onyng qanshalyqty kómegi bolaryn bir Qúday biledi.

Endi abyz qariyanyn, anyghyn aitqanda әdebiyet tanushy, ghalym ghalym Ahmetbek Kirishbaydyng enbekterin halqyna tújyrymdap, eng bastylaryn aita keteyin. bile jýrsin. Al ol kisimen bolghan súhbatymdy asyqpay jariyalay jatarmyn.

Ádebiyettanushy, ghalym, pedagog, Shynjang uniyversiytetining professory Ahmetbek Kirshibay, 1933 jyly sәuir aiynyng 11 kýni Shynjang ólkesining Tarbaghatay aimaghyndaghy Shәueshek audanynyng Emil auylynda dýniyege kelgen. 1951 jyly Tarbaghatay gimnaziyasyn oqyp bitirip, 1956 jylgha deyin osy gimnaziyada oqytushy bolyp júmys isteydi. 1959 jyly Shynjang pedagogikalyq institutyn bitirgen song U Han qalasyndaghy Djonnan Últtar institutynyng memlekettik Lu Sintanu mamandyghy boyynsha bilimin jetildiredi. 1956-1998 jyldary aralyghynda Shynjang uniyversiytetining filologiya fakulitetinde oqytushy, agha oqytushy, dosent jәne professor bolyp júmys atqardy. Osy fakulitetting Qazirgi jәne osy zamanghy әdebiyet kafedrasynda úzaq jyldar boyy kafedra mengerushisi bolyp júmys atqardy. 1982 jyly dosent, 1988 jyly professor ataghyn Shynjang Úighyr Avtonomiyaly Rayondyq Joghary Attestasiyalau Komiyteti tarapynan alyp, Qytaydaghy qazaqtardan professor ataghyna túnghysh ie bolghan ghalym atandy. 1988-1998 jyldary ShÚAR Joghary Attestasiyalau Komiytetining alqasy jәne uniyversiytetting Dissertasiyalyq Kenes komissiyasynyng mýshesi bolyp júmys atqardy.

Ahmetbek Kirshibay 1980 jyldardan keyin Shynjang uniyversiytetining filologiya fakulitetinde «Qazaq әdebiyeti» mamandyghynyng ashyluyna bar kýshin salyp, osy mamandyq boyynsha kóptegen mamandardy dayarlady. 1988 jyldan bastap «Qytaydyng qazirgi jәne osy zaman әdebiyeti» ghylymy zertteu baghyty boyynsha aspiranttargha ghylymy jetekshi bolyp, sonymen qatar «Qazaq әdebiyeti tarihy» mamandyghy boyynsha túnghysh aspiranttardy qorghatty.

1979 jyly Beyjing Ortalyq Últtar instituty, Ile pedagogikalyq instituty, Shynjang Oqu-aghartu instituty siyaqty joghary oqu oryndarynyng úsynys etuimen «Qazaq әdebiyeti tarihynan» dәris berdi. Búl Qytay elinde «Qazaq әdebiyeti tarihy» pәni boyynsha alghashqy ótkizilgen dәris boldy. Ile pedagogikalyq instituty (qazirgi Ile pedagogikalyq uniyversiyteti) A. Kirshibaevqa «Qúrmetti professor»  ataghyn berdi.

Ahmetbek Kirishbaev Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, Qytay Jazushylar odaghynyng mýshesi, Qytay Jazushylar odaghy Shynjang bólimshe qoghamynyng mýshesi, Lu Shýn zertteu qoghamynyng jorasy, Qytay qazigi jәne osy zaman әdebiyetin zertteu qoghamynyng mýshesi, Qytaydaghy az últtar jazushylary ghylymy qoghamynyng alqasy, Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasy últtar әdebiyetin zertteu institutynyng arnayy zertteushisi, Shynjang auyz әdebiyetin zertteu qoghamynyng aqylshysy әri mýshesi, Tanjaryqtanu ghylymy qoghamynyng alqasy, Qazaq til-mәdeniyet qoghamynyng jorasy, Shynjang avtonomiyaly rayondyq Sayasy Kenesting mýshesi siyaqty qoghamdyq júmystardy atqardy.

1988-1998 jyldary ShÚAR joghary oqu oryndaryndaghy mamandardyng ghylymy ataqtaryn baghalau jәne qoghamdyq ghylymdar salasyndaghy joghary dәrejeli mamandardyng ghylymy ataqtaryn baghalau komiytetining alqasy (Joghary Attestasiyalyq komiyteti), Shynjang uniyversiyteti oqytushylarynyng ghylymy ataqtaryn baghalau jәne uniyversiytetting Dissertasiyalyq Kenes komissiyasyng mýshesi siyaqty júmystardy atqardy. Osy barysta ózinen keyingi qazaq ghalymdarynyng professorlyq ghylymy ataqqa qol jetkizuine septigin tigizdi.

Jazghan ghylymy kitaptary men oqulyqtary ýshin uniyversiytet jәne ghylymy qoghamdar tarapynan alghan syilyqtarynan tys 1988 jyly ShÚAR boyynsha «Birinshi dәrejeli kәsiby maman» syilyghymen, 1994 jyly Qytay Memlekettik Kenesi tarapynan «Joghary oqu oryndarynyng oqu-aghartu júmysyna erekshe ýles qosqan memlekettik maman» qúrmet gramotasymen marapattaldy.

Qytaydaghy az últtar әdebiyetin zertteushi mamandarynyng kórnekti ókili retinde A. Kirshibay esimi men enbekteri QHR-nyng «Qytay әdebiyet-kórkemónershilerining dýniyejýzine әigili qayratkerleri», «Qytay Halyq Respublikasynyng perzentteri», «Qytaydaghy әigili aghartushylar», «Qytay Halyq Respublikasynyng mamandary», «Qytaydyng jana dәuirindegi joghary dәrejeli ghylymy – tehnika salasyndaghy qayratkerler», «Shynjandaghy әigili mamandar – Qytaydaghy qazaq mamandary» siyaqty túlghaly ensiklopediyalargha endi. Jәne «Qazaqstan әdebiyet ensiklopediyasy» men «Qazaqstan jazushylary» anyqtamalyqqa endi.

A. Kirshibaydyng onnan astam memlekettik ghylymy joba, monografiya men oqulyghy, 70-ten astam ghylymy maqalalary jariyalanghan. Olar:

«Qazaq әdebiyetining tarihy». 2-tom Erte zaman әdebiyeti. Qytaydaghy az últtardyng tilinde jazylghan basylymdardy shygharugha arnalghan Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng últtar әdebiyeti instituty tarapynan úiymdastyrylghan memlekettik joba. (Ýrimji: Shynjang halyq baspasy, 2011. ISBN 978-7-228-14912-4  QHR memlekettik ekinshi dәrejeli syilyqqa ie bolghan).

«Qazaq әdebiyetining tarihy». Osy zaman әdebiyeti bólimi. ShÚAR qúrylghandyghynyng 50 jyldyghyna arnalghan Shynjang qoghamdyq ghylymdar akademiyasynyng últtar әdebiyeti instituty tarapynan úiymdastyrylghan «Qytay az últtar әdebiyeti tarihynan» jeliles kitap (Ýrimji: Shynjang halyq baspasy, 2005. ISBN 7-228-09575-8).

«Ábu Nasyr Ál – Farabiy». «Qazaq tarihyndaghy әigili adamdar» jeliles kitap (Pekiyn: Últtar baspasy, 2000. ISBN 7-105-04060-2).

«Qytaydaghy az últtardyng osy zaman әdebiyeti». Qazaq әdebiyeti bólimi. Qytay tilinde. (Guang Si: Guang Sy halyq baspasy, 1989).

«Qazaq әdebiyeti tarihynan ocherkter» (Ýrimji: Shynjang jastar–órender baspasy, 1988).

«1919 jyldan Qytay azattyghyna deyingi qazirgi zaman qazaq әdebiyetining jәii» (Qúlja: Ile halyq baspasy, 1987. Shynjang unversiyteti tarapynan ýshinshi dәrejeli syilyq alghan).

«Ádebiyet zertteuler» Maqalalar jinaghy (Ýrimji: Shynjang halyq baspasy, 1986). Búl kitap Shynjang uniyversiyteti tarapynan ekinshi dәrejeli syilaqqa ie boldy.

«Til – әdebiyet negizderi» Joghary oqu oryndary oqulyghy (Ýrimji: Shynjang oqu–aghartu baspasy, 1986).

«Qazaq әdebiyeti tarihynan tandamaly ýlgiler» 1-tom. (Ýrimji: Shynjang uniyversiyteti baspasy, 1985). Shynjang uniyversiyteti oqulyqtarynyng ýshinshi dәrejeli syilyghyn alghan.

«Qazaq әdebiyeti tarihynan tandamaly ýlgiler» 2-tom. (Ýrimji: Shynjang uniyversiyteti baspasy, 1985). Shynjang uniyversiyteti oqulyqtarynyng ýshinshi dәrejeli syilyghyn alghan.

«Ádebiyet oqulyghy» Orta mektepting XI synybyna arnalghan qazaq әdebiyeti tarihy oqulyghy. (Ýrimji: Shynjang oqu – aghartu baspasy, 1986).

Ahmetbek Kirshibay 2003-2005 jyldar aralyghynda Qazaqstan Respublikasy әl–Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq Uniyversiytetinde ótkizilgen halyqaralyq ghylymy – teoriyalyq konferensiyalargha arnayy shaqyrumen 4 ret qatysty.

2003 jyly «Mahambet Ótemisúlynyng poeziyasyndaghy erlik pen eldik ruhy jәne qazirgi dәuir» atty halyqaralyq ghylymy – teoriyalyq konferensiyagha  «Mahambet poeziyasynyng Qytaydaghy joghary oqu oryndardaghy oqytyluy jәne onyng yqpaly jayynda» atty maqala jazyp, bayandama jasady. Osy konferensiyada Ahmetbek Kirshibaydyng jazghan Mahambet shygharmalaryn engizgen oqulyq kitaby men osy konferensiyagha arnap jazghan maqalasyn Mahambetting tughan júrtyndaghy Mahambet Ótemisúlynyng múrajayyna kórmege qoyylatyndyghyn jariyalady.

2004 jyly «Álkey Marghúlan jәne últ ruhaniyaty» atty halyqaralyq ghylymy – teoriyalyq konferensiyada Álkey Marghúlannyng qazaq halqynyng ejelgi salt-dәstýrindegi saqtalghan salttyq múralary jónindegi ghylymy – teoriyalyq zertteulerining ishindegi «Kýidi erttep әndi mingen kemengerler» atty ghylymy múrasynan qazaqtyng sal-serilik dәstýri degen taqyryptaghy enbekterinen arnayy bayandama jasady. Osy jolghy bayandama jayly  «Qazaq әdebiyeti gazeti» újymy arnauly tilshi jiberip, súhbat ótkizdi. Súhbat mazmúny  «Qazaq әdebiyeti gazettin» 2015 jyly 10-sәuir kýngi sanynda  «Ghylymgha qayda bolsa da jol ashyq» degen taqyryppen jariyalandy. Qazaqstan telearnasynda da qoyyldy.

2004 jyly qarasha aiynda  «Qazaq halqyna atamúra, mәdeniyeti, әdebiyet kórkemóneri» atty halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiyada  « Qytaydaghy qazaq әdebiyeti tarihynyng ejelgi әdebiyeti tarihynan qazirgi jәne osy zamanghy әdebiyeti tarihyna deyingi zerttelu jaghdayy, onyng joghary oqu oryndaryndaghy pәn retinde ótilu jaghdayy, onyng Qytay elining «8-shi besjyldyq memlekettik josparyndaghy» týiindi zertteu taqyryby retinde qaralyp, oryndaluy» jayly bayandama jasady. Osy bayandama Qazaqstan telearnasynda betpe-bet súhbat arqyly berildi.

2005 jyly «Qazaqstan әdebiyeti tarihyndaghy ýsh arystyng (Sәken Seyfulliyn, Beyimbet Mayliyn, Iliyas Jansýgirov) ómiri men shygharmashylyghy» atty halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiyada «Beyimbet Maylinning «Shúgha» povestindegi basty keyipker Shúgha turaly, Iliyas Jansýgirovtyng shygharmashylyghy jәne onyng «Qúlager»  atty dastany» jayynda bayandama jasady.

2007 jyly  Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy, Qazaqstan Jazushylar Odaghy, Mәdeniyet jәne aqparat ministrligining Til komiyteti, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligining Kóshi-qon komiyteti birlesip ótkizgen «Sheteldegi qazaqtardyng Qazaqstangha kóship-qonuynyng býgingi jaghday jәne keleshegi» atty halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyagha qatysyp, bayandama jasady.

Óziniz oqyp otyrghanday mening keyipkerim, abyz qariyam bir ózi bir instituttyng júmys atqarghan. Osynday úlaghatty ghalymgha qúrmet kórsetpeu, enbegin baghalamau eldigimizge syn. Sondyqtan «qyzym saghan aitamyn, kelinim sen tynda» demekshi, patsha kónildi oqyrmanym saghan aitamyn, biylik sen tynda! Ghalymnyng ózi arqalap kelgen enbegin qazaq әdebiyeti men mәdeniyetine qosqan orasan enbek dep baghalap, onyng Qazaqstanda kitap bolyp shyghuyna, halyqtyng ruhany baylyghyna ainaluyna memlekettik qoldau kórsetu kerek! Búghan QR mәdeniyet jәne sport ministirligi men QR Aqparat jәne qoghamdyq damu minstrligi nazar audaryp, tom-tom kitaptarynyng basylyp shyghuyna qol úshyn beredi degen senimdemiz.

Álimjan Áshimúly

Abai.kz