Nәbijan Múqamethanúly, tarih ghylymdarynyng doktory, professor:

«Shynghys han ózining erjýrek batyrlyghymen, kemel aqyl-parasatymen әri әlsiz, әri bytyrandy monghol taypalaryn joyyludan, jútyludan qútqaryp qaldy. Qútqaryp qana qoyghan joq, olardy últ etip qalyptastyrdy, olardy úly memleketting qojasy etip, kerek deseniz, jarty әlemning biyleushisi etip tarih sahnasyna bir-aq alyp shyqty. Osy ghalamat tarihy shyndyq teleserialda asqan shynayylyqpen, adam sýisinerliktey sipatta egjey-tegjeyli kórsetilgen».

– Nәbijan agha, «Habar» jәne «Qazaqstan» telearnasynan kórsetilgen «Shynghys han» teleserialyn óziniz de tamashalaghan bolarsyz. Tarihshy retinde, onyng ishinde qytay men mongholdyng tarihyn jettik biletin tarihshy retinde osy qoyylymgha pikiriniz qalay? Onda tarihy shyndyqtar búrmalanbaghan ba?

– Mening bayqauymsha, «Shynghys han» teleserialynyng ssenariyin jazghan avtorlar «Mongholdyng qúpiya shejiresi» men Rashiyd-ad-dinning «Jamy at-tariyh» atty enbegin molynan paydalanghan. Teleserialdaghy túlghalardyng barlyghy da – ómirde bolghan adamdar. Oidan qoylghan eshtene joq. Al basty keyipker Shynghys hannyng býkil ghúmyry, onyng dýniyege kelui, adam bolyp eseyip erjetui, azamat bolyp kýres jýrgizui, әleumettik túlghagha ainaluy, el biyleui naqtyly tarihy derekterding shenberinde berilgen. Shynghys hannyng dýnie tanymy, sayasy ústanymy, minez-qúlqy, asyl qasiyetteri  men túlghalyq bolymysy sol kezdegi airyqsha tarihy jaghdaylarda qalyptasqany tarihy oqighalarmen tyghyz baylanysta kórsetilgen. Sonymen qatar avtorlar kórermenderding Shynghys handy tereng әri keninen týsiniui ýshin sol HII-HIII ghasyrdaghy Aziya qúrlyghyndaghy qoghamdyq-sayasy jaghdaylardy tútastay tújyrymdap beynelegen. Mysaly, sol kezdegi qytaydyng ózi Soltýstik jәne Ontýstik Súng patshalyqtary bolyp ekige bólinip, ózara jaulasyp jatqanda, olardyng shyghys soltýstigindegi shýrshitterding (chjurchjenderdin) Altyn eli (Seni go) dep atalatyn memleket qúrap, (shýrshitterdi keybir ghalymdar qytaymen shatastyrady, olar qytay emes – N,M) saltanat qúrghany, Qytaydyng batys soltýstiginde tanghúttar qúrghan Sy Siya (batys Shiya) patshalyghynyng dәurendep túrghany, Monghol ýstirtinde monghol tektes taypalarmen qatar týrik tektes nayman, kerey, qonyrat, merkit, uaq siyaqty kóptegen rulyq, odaqtyq handyqtardyng baqtalastyq jaghdayy, al Ortalyq Aziyada shýrshitterden jenilip, batysqa auyp kelgen qaraqytaylardyng Batys Lyao (qaraqytay patshalyghy) degen patshalyq qúrghany jәne olardyng Hrezm shahymen dýrdaraz bolghanyn aldymyzgha jayyp salady.

Demek, ol kezde qazirgi Qytaydyng Shyghys tenizinen Ortalyq Aziyadaghy Kaspiy tenizine deyingi úlanghayyr ónirde shym-shytyryq qiyan-keski kýres jýrip jatqan bolatyn. Naqtyraq aitqanda, ol zaman «sen ólmesen, men ólem!», «sen joylmasan, men joyylam!»  deytin qatykez zaman edi. Mine, dәl osynday qatal, qanypezer zamanda Shynghys han dýniyege keldi. Oghan otbasynyn, ruynyn, elining bas amandyghyn qorghaugha tura keldi. Onyng iyghyna auyr tarihy mindet artyldy. Shynghys han ózining erjýrek batyrlyghymen, kemel aqyl-parasatymen әri әlsiz, әri bytyrandy monghol taypalaryn joyyludan, jútyludan qútqaryp qaldy. Qútqaryp qana qoyghan joq, olardy últ etip qalyptastyrdy, olardy úly memleketting qojasy etip, kerek deseniz, jarty әlemning biyleushisi etip tarih sahnasyna bir-aq alyp shyqty. Osy ghalamat tarihy shyndyq teleserialda asqan shynayylyqpen, adam sýisinerliktey sipatta egjey-tegjeyli kórsetilgen. Ásirese, teleserialda Shynghys hannyn: «jaqsylyqqa jaqsylyq isteu, jamandyqqa jamandyq isteu», «adaldyqty ardaqtau, satqyndyqty ayamau», «ghalymdardy qúrmetteu, ónerpazdardy ayalau» sekildi ómirlik pәlsapasyn avtorlar jan-jaqty ashyp kórsetedi. Shynghys hannyng ómirde neni asa manyzdy qúndylyq dep tanityny men onyng kemengerligi de jaqsy ashylghan.

Áriyne, Shynghys han da – adam. Onyng et pen sýiekten jaratylghan pende ekendigi de qoyylymda oryndy kórsetilgen. Atap aitsaq, ol da qatelesedi, keybir soghystarda jeniledi, jibergen qateligine ókinedi. Ol da aru qyzdargha esi ketip ghashyq bolady, jar sýiedi, әiel ýstine әiel alady, bala qúshady, úrpaq tәrbiyeleydi. Biraq qansha batyr bolsa da súludyng aldynda qysylady, qymsynady. Ásirese, ózi sýigen arudyng aldynda iymenetini bar. Anasyn sheksiz qúrmetteydi.Anasynan dәiim aqyl-kenes súrap otyrady, anasy ómirden ótkende óz boryshyn ótey almaghanyna qatty nazalanady, egilip jylaydy. Ol da ólimnen qorqady, bolashaqtan ýmit kýtedi. Mine, osynday adamnyng psihologiyalyq qúbylystaryn tamasha beynelenui teleserialdyng әserligin arttyra týsken. Shynghys han ghúmyrynyng kezender boyynsha tamasha beynelenui teleserialdyng shynayylyghyn arttyryp túrghan joq pa?! Men tarihshy retinde «Shynghys han» teleserialyn óte sәtti týsirgen tuyndy dep esepteymin.

«Qytaylar kino tuyndylaryn, tehnologiyasyn shygharsa da, olar esh uaqytta ózderining kinosenariylerin syrttyng adamdaryna jazdyrmaydy. Búl – bizge de ýlgi, sabaq. «Shynghys han» teleserialynyng ssenariyin jazghan eki avtordyng ekeui de – qytay (hanzu) jazushysy».

  – Sonda Siz «Shynghys han» teleserialynyng sәtti shyghuynyng syry nede nede dep oilaysyz?

–   Meninshe, «Shynghys han» teleserialynyng sәtti týsirilui әste de kezdey soqtyq emes. Búl filim – Qytaydyng qazirgi jalpy mәdeniy-ruhany damuynyng zandy jemisi. Qytaylar búghan deyin 1980-jyldary eki ret «Shynghys han» degen kino týsirdi. Múnyng ekeui de sәtsiz shyqty. Nege? Óitkeni ol kezde qytay qalamgerleri men kinogerleri «sosialistik realizm» salqynynan әli aryla qoymaghan edi. Sondyqtan olardyng týsirgen kinolary jasandy, aighayshyl-úranshyl dýnie bolyp shyqty. Al myna «Shynghys han» teleserialynyng sәtti jasaluy Qytay mәdeniyetinde  kórkemdik kemeldiliktin, sapalyq órleuding jýzege asqandyghyn anghartady. Tek osy teleserial ghana emes, songhy jyldary Qytayda «Úly imperator Kansiy», «Úly impertor Hani Udi» siyaqty tarihy teleserialdardyng da joghary dengeyde týsirilgendigin әlemdik synshylar aityp ta, jazyp ta jýr. Qazirgi Qytaydyng kino ónerinde kýrdeli tarihy úly túlghalardy tanytugha degen qúlshynys óte kýshti. Sonymen qatar dәl qazir Qytayda naghyz óner ýshin, tarihy shyndyq ýshin, kórkemdik ýshin, tarihy shyndyq ýshin janyn pida etuge әzir kinogerler men jazushylar kýrt kóbeydi.

Qytaylar kino tuyndylaryn, tehnologiyasyn shygharsa da, olar esh uaqytta ózderining kinosenariylerin syrttyng adamdaryna jazdyrmaydy. Búl – bizge de ýlgi, sabaq. «Shynghys han» teleserialynyng ssenariyin jazghan eki avtordyng ekeui de – qytay (hanzu) jazushysy. Biraq olar sol kezdegi tarihty, әsirese, monghol tarihy men Ortalyq Aziyadaghy músylmandardyng tynys-tirshiligin jәne Shynghys hannyng ómirin jan-jaqtyly zerttegen. Búlardyng izdene bilgeni sonshalyq, keyipkerlerding qoldanghan kóptegen teneu sózderi, maqal-mәtelderi qytay tili leksikasynda joq. Olar kóshpendilerding yaghny mongholdardyng óz mәtelderin, qanatty sózderin sәtti paydalanghan. Al Shynghys hannyng minez-qúlqyn aishyqtap, onyng úly kelbetin somdaudy mongholdyng akteri Baasyngha tapsyrypty. Bile bilsek, búl da – jarasymdy. Mongholdyng hanyn monghol oinamaghanda kim oinaydy? Sonday-aq kino Qytaydaghy qazaq, úighyr akterlerin molynan tartqan. Akterlerding iriktelui, jaqsy tandalu da – kinonyng sәtti shyghuy ýshin qajetti asa manyzdy faktor. Eng negizgisi – «Shynghys han» teleserialynda tarihy shyndyq pen kórkemdik óner shyndyghy tamasha úshtastyrylghan, óte әdemi ýilestirilgen.

«Rim imperatorynyng óz ordasynda otyryp, mongholdyng dybysynan qorqyp, tizesi dirildegeni» tarihy derekterde jazylghan. Orta ghasyrda Shynghys han men mongholdardyng әlemdik tarihtan manyzdy oryn alghanyn eshkim de joqqa shyghara almaydy».

  –  «Mongholdyng qimyl kólemi tek Monghol ýstirtinen ghana shektelgen bolsa, onda býgingidey úly tariyhqa ie bola almas edi» dep jazghandar da bar. Siz osy pikirmen kelisesiz be?

– Eger men janylmasam, búl pikirdi aitqan – japon tarihshysy Otaky Matsuo Shynghys han turaly: «Shynghys han – bir dәuirding erkesi» (Cheng ji si han yi dai tian jiao) dep bagha bergen bolatyn. Shynghys han qúrghan Úly monghol memleketining biylegen teritoriyasy, әriyne, qazirgi Monghol ýstirtinen әlde qayda ken. Onyng ýstine Shynghys hannyng úrpaqtary baghyndyrghan kenestik Aziya, Shyghys Europa men Soltýstik Afrikany qamtyghan. Sondyqtan kezinde Shynghys han men mongholdardyng ataghy jer jaryp, aibary әlemdi titiretken. «Rim imperatorynyng óz ordasynda otyryp, mongholdyng dybysynan qorqyp, tizesi dirildegeni» tarihy derekterde jazylghan. Orta ghasyrda Shynghys han men mongholdardyng әlemdik tarihtan manyzdy oryn alghanyn eshkim de joqqa shyghara almaydy.

«Eger Shynghys han Monghol ýstirtindegi basqa taypalardy ózine baghyndyrmasa, olar ony ózine baghyndyrar edi, mýmkin joyyp ta jiberer edi. Eger Shynghys han Altyn elin joymasa, Altyn eli ony jútyp qoyar edi. Eger Batys lyao (qaraqytay) patshalyghyn joymasa, onyng biyleushisi naymannyng Kýshik hany monghol biyligine qauip tóndirer edi. Mine, bir-birine tyghyz baylanysty osynday sebepterden Shynghys hannyng joryghy, mongholdardyng baghyndyru soghystary jarty әlemdi sharpydy».

  – Shynghys hannyng әlemdi baghyndyruyna әr tarihshy әrtýrli bagha berip keledi. Búl jóninde sizding kózqarasynyz qalay?

– Azamat qoghamynda bireuding bireudi, bir elding bir eldi ózine baghyndyruy – ejelden kele jatqan ýrdis. Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyin әlemdik baghyndyrulardyng barlyghy da (әriyne, Gitler basqynshylyghy da búghan qosylady) zorlyq qimyldar, qandy soghystar arqyly jýrdi. Al odan keyingi baghyndyrular, yaghny astam elderding әlsiz elderdi ózine tәueldi etui júmsaq formada, dәlirek aitqanda, aqsha men sayasy aila-tәsilder arqyly jýrip jatyr.

Endi biz orta ghasyrgha oralyp kórelik, Eger Shynghys han Monghol ýstirtindegi basqa taypalardy ózine baghyndyrmasa, olar ony ózine baghyndyrar edi, mýmkin joyyp ta jiberer edi. Eger Shynghys han Altyn elin joymasa, Altyn eli ony jútyp qoyar edi. Eger Batys lyao (qaraqytay) patshalyghyn joymasa, onyng biyleushisi naymannyng Kýshik hany monghol biyligine qauip tóndirer edi. Mine, bir-birine tyghyz baylanysty osynday sebepterden Shynghys hannyng joryghy, mongholdardyng baghyndyru soghystary jarty әlemdi sharpydy. Ol kezdegi adamdardyng týsinigi boyynsha bir el qanshalyqty kóp jerdi baghyndyrsa, sol sonshalyqty úly, tәuelsiz dep esepteletin. Shynghys hannyng joryqtaryn «órkeniyet nysandaryn tas-talqan etip kýiretti» dep birjaqty aiyptay beruge bolmaydy. Biz «Osy joryqtardyng nәtiyjesi adamzatqa ne berdi nemese tarihta qanday manyzy boldy?» degen saualdy da saralauymyz kerek. Meninshe, Shynghys hannyng әskery joryqtarynyng jalpy manyzyn tómendegishe tújyrymdaugha bolatynday: monghol últy men Úly monghol handyghyn qalyptastyrdy; Euraziya saharasynda bytyrap jýrgen kóshpendi týrik tektes ru-taypalardy (nayman, kerey, qonyrat, jalayyr jәne taghy basqalar) qazirgi Qazaqstan ónirine quyp tyghyp, osynda búrynnan beri ómir sýrip jatqan ýisin, qanly, alshyn jәne qypshaq siyaqty taypalarmen bastaryn biriktirip, qazaqtardyng últ bolyp qalyptasuy men últtyq memleket qúruynyng tarihy prosesterin tezdetti; Shyghys Europada orystardyng basyn biriktirip, olargha 240 jyl biylik jýrgizu arqyly keleshek orys memleketining qalyptasuyna alghy sharttar әzirledi; Myna Qytaydy qaytadan birtútastandyrghan Yuani patshalyghyn qúrdy. Shyghys pen Batys órkeniyetining almasuyna keng jol ashty.

«Qytay tarihynda bóten últtardyng Qytaydy qúrghan, biylegen patshalyqtary az emes. Mysaly, Qytayda mongholdardan basqa sianbiylerdin, kidandardyn, tanghúttardyn, shýrshitterdin, manchjurlerding qúrghan patshalyqtary ómir sýrgen. Al Qytaydyng tarihiy-últtyq konsepsiyasy qazirgi Qytay teritoriyasynda basqa últtardyng qúrghan patshalyqtaryn óz tarihyndaghy dinastiyalardyng zandy jalghasy dep qaraydy».

 – «yani patshalyghy» dep qaldynyz, qytaylar mongholdar qúrghan osy Yuani patshalyghyna qalay qaraydy? Ony bógde últtyng biyligi dep eseptemey me?

– Qytay tarihynda bóten últtardyng Qytaydy qúrghan, biylegen patshalyqtary az emes. Mysaly, Qytayda mongholdardan basqa sianbiylerdin, kidandardyn, tanghúttardyn, shýrshitterdin, manchjurlerding qúrghan patshalyqtary ómir sýrgen. Al Qytaydyng tarihiy-últtyq konsepsiyasy qazirgi Qytay teritoriyasynda basqa últtardyng qúrghan patshalyqtaryn óz tarihyndaghy dinastiyalardyng zandy jalghasy dep qaraydy.

Sózding reti kelip túrghanda aita keteyin, bizding elde «qazaqtyng arghy etnosgenezi men memlekettik qaynarlary Qazaqstan teritoriyasynda ómir sýrgen saqtardan, ghúndardan, ýisinderden, qanlylardan, alan-yansaylardan bastau alady» dep tarihy derektermen aighaqtasan, oghan qarsy shyghatyn tarihshylar da az emes. Olardyng oiynsha, Qazaqstan ónirinde ejelden basqa halyqtar ómir sýrip kelip, HV ghasyrda qazaqtar ayaq astynan halyq bolyp qalyptasyp, handyq kóterip, el bolyp shygha kelgen siyaqty. Bizding keybir tarihshylarymyzdyng әli kýnge deyin osynday ghylymgha mýlde janaspaytyn kózqarastardan bas tartqysy kelmeytinin qaytesin?! Óte ókinishti-aq!

  – Al Yuani imperiyasy qalay kýiredi?

– Shynghys hannyng nemeresi Qúbylay qúrghan Yuani imperiyasy Qytaygha 87 jyl (1271-1368) jyldar biylik jýrgizdi. Onyng kýireuine feodaldyq biylikting ishki qayshylyqtarynyng shiylenisui basty sebep boldy dep sanaymyn.

«Últtyq memleket – Qazaq handyghynyng tarihynyng ózi bes ghasyrgha sozylghan. Áriyne, búl kezenderde memlekettilik aluan ahualdy bastan keshti, kýsheydi, әlsiredi, ydyrady, qayta tútastandy. Búl – barlyq elding tarihynda bolghan jaghdaylar. Qazaq handyghy arqyly patshalyq Resey imperiyasyna bodan boldy. Biraq halqymyzdyng tәuelsizdik jolyndaghy kýresi toqtaghan joq».

  – Sizding Qytaydyng eski jazbalary arqyly Qazaqstandaghy memlekettilik tarihynyng sabaqtastyghyn zerttep jýrgeninizdi jariyalanghan enbekteriniz arqyly jaqsy bilemiz. Aytynyzshy, qazirgi tәuelsizdik memleketimizding myzghymas túghyry nede dep oilaysyz?

– Qazaqstan Respblikasynyn, tipti búrynghy Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan respublikalardyng tәuelsizdikke qol jetkizui – tarihy zandylyq. Kenes Odaghy syrtqy kýshterding saldarynan nemese AQSh-tyng jasaghan «qastandyghynan» kýiregen joq, kerisinshe ózining azamzattyng qarapayym damu zandylyghyna qayshy keletin memleket qúraghanynan, osynday memlekettik jýiening ishtey irip-shirip, isten shyghuynan ydyrady. Eger AQSh qas jauynyng bәrin kýirete berse, ol iyegining astynda túrghan Kubany nege әldeqashan qúrtyp jibermeydi?

Qazaqstannyng tarihy óte bay. Qazaqstan teritoriyasyndaghy memlekettilik qúrylymdardyng tarihynyng ózi myng jyldan asady. Al últtyq memleket – Qazaq handyghynyng tarihynyng ózi bes ghasyrgha sozylghan. Áriyne, búl kezenderde memlekettilik aluan ahualdy bastan keshti, kýsheydi, әlsiredi, ydyrady, qayta tútastandy. Búl – barlyq elding tarihynda bolghan jaghdaylar. Qazaq handyghy arqyly patshalyq Resey imperiyasyna bodan boldy. Biraq halqymyzdyng tәuelsizdik jolyndaghy kýresi toqtaghan joq. Sonyng bir ýlken mysaly – HH ghasyrdyng basynda «Alash» partiyasy men Alash Orda ýkimetining ómirge kelui. Kenestik qyzyl imperiya «Alash» partiyasy men Alash Orda ýkimetin taratty, alashshyldardy qyryp-joydy. Olardyng múratyna, shygharmalaryna tiym saldy. Sonda da olar kótergen últtyq memleket iydeyasy úrpaqtan-úrpaqqa jalghasty. Nege? Óitkeni, alash ýshin ejelden tәuelsizdikten artyq qúndylyq bolghan emes. Bolmaq ta emes! Qúdaygha shýkirshilik, sol ata-babamyz armandaghan tәuelsizdikti bizder kórip otyrmyz.

Memleketting damuy men qoghamnyng algha basuynyng da ózindik ishki zandylyqtary bolady. Sol zandylyqty dóp basyp tauyp, oghan sәikes júmys jasaghanda ghana damu qarqyndy әri bayandy bolmaq. Abaydyng sózimen aitqanda: «Aqyryn jýrip anyq bas, enbeging ketpes dalagha». Kez kelgen memlekettik ýsh túghyrdan túrady. Atap aitqanda, olar – sayasat, ekonomika jәne mәdeniyet. Sayasattyng da, ekonomikanyng da ne ekenin jaqsy bilemiz. Al endi mәdeniyet degenimiz – sayasat pen ekonomikanyng qaynar kýshi. Mәdeniyet degenimiz – últtyq iydeologiya, memlekettik zan, qoghamdyq-etikalyq morali, kórkemóner, ghylym-tehnika, túrghyndardyng densaulyghy, halyqtyng jasampazdyq qabileti. Sondyqtan da sayasat pen ekonomikany damytatyn әri oghan kedergi keltiretin basty faktor. Sol sebepti de memleket osy ýsh túghyrdyng dialektikalyq qatnasyn sәikestire alghanda ghana ayaghyn nyq basyp, tenselmey algha basatyn bolady.

«Mening sezinuimshe, bizding elde sayasat pen ekonomikagha mәdeny damu ilese almay keledi. Osynyng negizgi kórinisteri dep mynalardy aita alamyn: últtyq iydeologiya әlsiz, memlekettik til men últtyq dil әli óz tәuelsizdigin alghan joq».

 – Mine, osy sәikestendiru isi bizde qalay?

 – Mening sezinuimshe, bizding elde sayasat pen ekonomikagha mәdeny damu ilese almay keledi. Osynyng negizgi kórinisteri dep mynalardy aita alamyn: últtyq iydeologiya әlsiz, memlekettik til men últtyq dil әli óz tәuelsizdigin alghan joq. Últtyq bilim beru salasynda bilim alushylardy Qazaqstannyng bolashaq qúrylysynyng kirpishi bolyp qalanugha tәrbiyelenuden góri әlemning kezkelgen eline baryp júmys istey alatyn maman bolugha yntalandyru basym. Últtyq Ghylym akademiyasy jәne oghan qarasty gumanitarlyq ghylymdar zertteu instituttary memlekettik aqyl-oy qoymasy bolyp sanany jaratudyn, tәuelsiz elding tyng mәdeniyetin qalyptastyrudyng kóshbasshysy boludyng ornyna jyl ótken sayyn qúldyrau ýstinde keledi. Telearnalarda memlekettik tildegi baghdarlamalar óte az, onyng ýstine jútan. Búlardy «Tәuelsiz elding memlekettik tilindegi baghdarlamalary» deuge auzyng barmaydy.

Ras, «Mәdeny múra» dep atalatynmemlekettik baghdarlama qabyldandy, mәdeniyet salasyna nkimet qyruar qarjy bóldi. Ásili,  osy negizde últtyq mәdeniyette qayta órleuding jana tolqyny bastalyp ketui kerek edi, últtyq patriottyq ruh asqaqtay týsui tiyis edi. Ókinishke oray, onday nyshan qazirshe bayqalmay túr. Kerisinshe últtyq shygharmashylyq salasynda birtýrli tynshu, óz-ózinen ishtey túnshyghu angharylady. Adamdardyng oilau jýiesinde jadaghaylanu bayqalady. Qazaqtyng әleumettik kónil-kýii týsinki. Mine, búlardyng bәri – azat elding mәdeny ómirine jaraspaytyn jaghday. Tәuelsizdik alghan on bes-on alty jyldan keyin osynday kýy keshuimizde biylikting de, qalyng ziyaly qauymnyng da kinәsi bar. Konfusiy: «Aspan astynyng kórkengi men kýireuine әrbir azamat jauapty» degen bolatyn. Sondyqtan mynanday óz taghdyrymyzdy ózimiz belgileytin zamanda әrbir azamat ózderining qoghamdyq jauapkershiligi men boryshyn sezinbese, memlekette erkin oilaytyn qoghamdyq sayasy orta qalyptaspasa, ghylym jәne kórkem shygharmashylyqta zamangha layyq úly enbek dýniyege kele qoymaydy. Mәdeny órleu bolmaghan jerde últtyq shygharmashylyq ta bәseng tartady, jýdeydi. Sondyqtan tәuelsizdik alghannan beri biz ekonomikany basty oryngha qoyyp kelgen bolsaq, endi memleketting tiregi әri túghyry bolugha tiyis últtyq mәdeniyetti kórkeytetin uaqyt jetti dep oilaymyn.

«Memlekettik mýdde túrghysynan alyp qarasaq, Qytaydyng qazir qoldanyp otyrghan sayasaty ózge halyqtargha tiyimsiz bolghanymen, ózderine, últtyq , memlekettik mýddesine óte tiyimdi. Solar siyaqty bizding elde de birtútastandyru sharalary qolgha alynyp, memlekettik túrghyda basym baghdarda jýrgizilui kerek dep esepteymin. El ishinde últtyq tútastyq bolmayynsha qoghamdyq ornyqtylyq bolmaydy. Búl – aksioma».

– Sizding jaqynda jaryq kórgen «HH ghasyrdaghy Qytaydyng tarihy ýrdisindegi qazaqtardyng әleumettik damuy» degen enbeginizdi oqydym. Osy kitabynyzdyng «HHI ghasyrdyng basyndaghy Qytay qazaqtarynyng әleumettik-mәdeny mәseleleri dep atalatyn ýshinshi tarauynda Qytay ýkimetining basqa últtardy assimilyasiyalau sharalaryn bayanday kelip, qortyndy sózinizde «Qytaydyng ishki jahandanudy tezdetu ýshin qoldanyp otyrghan sayasatyn, yaghny el ishiәndegi az sandy últtardy assimilyasiyalau tәsilderin synaudan góri biz odan sabaq alugha, ýlgi qabyldaugha tiyispiz» (86-bet) depsiz. Qyzyq, tosyn pikir. Osy oiynyzdy tarqatyp aita ketseniz...

– Biz jahandanudy týbi moyyndaymyz. Mening biluimshe, jahandanu eki formada jýrude. Biri – el ishindegi birtútastanu, endi biri – әlemdik birtútastanu. Olay bolsa әrbir elde aldymen sol memleketti qúrushy últ tónireginde birtútastanu kerek. Mәselen, Qazaqstanda memleke qúrushy últ – kim? Ol – qazaq últy. Endeshe basqa últtar osy qazaq últynyng ainalasyna  toptasuy tiyis. Osy túrghydan, yaghny memlekettik mýdde túrghysynan alyp qarasaq, Qytaydyng qazir qoldanyp otyrghan sayasaty ózge halyqtargha tiyimsiz bolghanymen, ózderine, últtyq , memlekettik mýddesine óte tiyimdi. Solar siyaqty bizding elde de birtútastandyru sharalary qolgha alynyp, memlekettik túrghyda basym baghdarda jýrgizilui kerek dep esepteymin. El ishinde últtyq tútastyq bolmayynsha qoghamdyq ornyqtylyq bolmaydy. Búl – aksioma. IYdeologiyalyq, ruhany tútastyghy myghym elder әlemdik jahandanuda jútylyp ketpeydi. Al býgingi tanda bizding últtyq sayasatymyz da, diny sayasatymyz da óte әlsiz. Sondyqtan da qazirge qoldanystaghy últtyq, diny sayasatymyzdy jedel qayta qarauymyz qajet, býgingi dәuir talabyna say janasha qúruymyz kerek dep oilaymyn.

– Endeshe, sizdi birinshi kezekte qanday mәsele qatty toghandyryp jýr?

 – Orystyng úly jazushysy F.Dostoevskiy: «Orystar ózi ýshin emes, iydeya ýshin ómir sýredi», – dep aitqan eken. Meni «Bizding qazaq kim ýshin ómir sýredi?» degen saual qatty tolghandyrady.

 – Aytpaqshy, búl saualgha jauap taptynyz ba?

 – Joq, әzirge jauap taba almadym.

 – Ángimenizge raqmet!

  Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly.

(Búl 2008 jyly qantarda bolghan súhbat)

Abai.kz