Atalmysh sózder astarynda tereng tarih syrlary jatyr. Býginde maghynalary kýngirt tarta bastaghan «kóbegen», «kórpesh», «kórpeldes» sózderining tarihy tanymdyq sipatqa ie úghymdary qazaq tili tarihynyng tereng bilgiri, akademik Rәbigha Syzdyqtyng «Sózder sóileydi» (Almaty: «Arys», 2004.-232 b.) enbeginde tómendegishe týsindiriledi:

Atalmysh sózder astarynda tereng tarih syrlary jatyr. Býginde maghynalary kýngirt tarta bastaghan «kóbegen», «kórpesh», «kórpeldes» sózderining tarihy tanymdyq sipatqa ie úghymdary qazaq tili tarihynyng tereng bilgiri, akademik Rәbigha Syzdyqtyng «Sózder sóileydi» (Almaty: «Arys», 2004.-232 b.) enbeginde tómendegishe týsindiriledi:

Kóbegen sózin aita qalsaq, әrbir qazaqtyng auzyna:
Bazarbaydyng Tólegen,
Erte tughan kóbegen, - degen «Qyz Jibek» jyryndaghy joldar iligedi. Múndaghy kóbegen sózin osy jyrdy bastyrushylar «erte tughan qozy» dep týsindiredi. Oghan osy jyrdyng kelesi bir jerindegi:
Men edim Bazarbaydyn
Tólegeni -
Qozynyng erte tughan kóbegeni, - degen joldar da sebep bolsa kerek.
Kóbegen, kóbdik sózderining o bastaghy maghynasy malgha, onyng ishinde qoygha, qozygha baylanysty bolghan, al biraq, jyrlarda jәne auyzeki tildegi qoldanysynda kóbegen sózi «jas bala, baldyrghan» degen úghymdy beredi. Ótken ghasyrdaghy qazaqtyng auyzeki sóileu tili materialdaryn paydalanghan N.Iliminskiy ózining 1861 j. sózdiginde: kóbegen - baldyrghan, balaqan (ditya, rebyatushkiy)» dep kórsetedi de, «búl sózdi kóbinese balalargha әjeleri aitady» deydi (1, 198). E.Janpeyisov kóbegen sózin monghol tilindegi «bala, úl» maghynasyn bildiretin hobógýn sózimen tórkindes dep tabady (2, 78).
Qobylandynyng әkesi:
Ólgende kórgen kóbegen,
El tilegin tilegen, - deydi. Múndaghy kóbegen dep túrghany da «bala». Búl sóz «Qozy Kórpesh» jyrynda da birneshe ret kezdesedi. Qozy tazsha bolyp kelgeninde «azyraq sóilesseniz qayter eken?» - dep, aldynan qyzdar jýgirip shyghady, sonda Qozy-«tazsha qoyshy»:
Ayagóz qaramaymyn teregine,
Qyz Bayan ýki taqqan jelegine.
Qodar men toqsan alyp túrghan shaqta,
Kóbegen taz senderge keregi ne? - deydi. Múndaghy kóbegen sózi «jas bala» degen maghynada kelgen.
Sóitip, kóbegen «jas bala, buyny qatpaghan baldyrghan» degen siyaqty auyspaly mәnde de júmsalghan. Auyzeki tilde kóbinese qartang әielder, әjeler jas balalaryn, nemerelerin qúlynym, botam deytini siyaqty, kóbegenim dep te ataghany bayqalady. Kórkem sóz sheberleri búl sózdi «bala» úghymynda júmsaydy. Sәbit Múqanovtan keltirilgen:
Sonda-daghy ólgen joq, ósti Altay
Torsyq sheke, aq sazan kóbegen bop, - degen mysalda osy sózdik týsindirgendey, «shydamdy, tózimdi, myqty» degen maghynany berip túrghan joq, «bala» degen úghymdy bildirip túr.
Kóbegen sózining etimologiyasyn (týp-tórki­nin) jasaghan Sh.Sarybaev búl sózding týbiri kóbe(n) boluy kerek deydi. Kóbe/kóbey/kópe/kepe dep qazaq tilining әr jerinde erte tughan qozyny ne basqa maldyng tólin aitatynyn kórsetedi, al -gen kishireytkish maghyna beretin -qan/ -ken, -qana/-kene júrnaghynyng ózgergen týri dep tanytady. Sonymen qatar búl zertteushi qazaq tilindegi kórpesh, kórpeles sózderi de kóbe/kepe sózimen tórkindes bolu kerek dep topshylaydy, óitkeni, kóne týrki tilinde kórpe sózi «kesh tughan qozy» degendi bildirgenin XI gh. Qashqary sózdigi kórsetedi. Kórpe sózindegi r dybysynyng týsip qaluy týrki tilderinde jii kezdesetin qúbylys ekenin eskertip, kórpe degennen kópe/kepe túlghalary payda bolghan degendi aitady (1, 102-103). Búl - dúrys etimologiya.
Kóne týrki tilderinde kórpe sózi, jalpy, «jas» degendi bildirgen. Mysaly, kórpe ot «kók shóp» (svejaya trava) (4, 318). Sonda kórpesh sózi «jas bala» degendi bildirmek. Qozy Kórpesh esimining týbiri - osy kórpe «jas» sózi.
Kóbegen, kórpesh sózderimen týbirles sózding taghy bireui - kórpeldes/kórpildes. Búhar jyraudyng bir tolghauynda:
Baydyng úly kórpeldes
Shúbalanqy tartady
Aydap jýrgen maldan son, - degen óleng joldary bar. Múndaghy kórpeldes sózine múrany úsynushylar «kýpildek» degen sóz dep týsinikteme beredi (XVIII-XIX ghgh., 34). Al «Qozy Kórpesh» jyrynda: «Men sekildi kórpildes nege kerek» degen óleng jolyndaghy kórpildes sózine «búl ne eski sóz, ne bolmasa jazbanyng shataghy ma, әiteuir, úghylmady» dep týsinikteme berilgen. Áriyne, búl týsindirmeler qate.
Kórpildes sózining de týbiri - kórpe. Búl sóz aldynghy sózderding taldauynda aityldy, kóne týrkilerding tilinde «jas, balghyn» degen maghynany bergen: kórpe oghul - kóktemde tughan bala (4, 318). Búl jerdegi tirkesting maghynasy dәl qazaq tilindegidey.
Kórpeldes/kórpildes sózi búl kýnde kóbi­nese mal balasyna qarata aitylatyn siyaqty, sondyqtan, týsindirme sózdik onyng maghynasyn «jýndes, et alghan marqa qozy» dep anyqtaydy, al kórpesh sózin «erte tughan qozy» dep týsindiredi. Shyndyghynda kórpesh, kórpildes bir maghynadaghy sózder. O basta onyng «jas, balghyn» maghynasy malgha da, adamgha da janas­tyryla aitylsa kerek.

Ádebiyet
1. Iliminskiy N.I. Materialy k izuchenii kirgizskogo narechiya s kirgizsko-russkim slovarem. Kazani, 1861.
2. Janpeyisov E. M.Áuezovting «Abay joly» roman-epopeyasynyng tili. Almaty, 1966.
3. Qazaq tilining qysqasha etimologiyalyq sózdigi. Almaty, 1966.
4. Drevneturkskiy slovari. Leningrad, 1969.

"Ana tili" gazeti