Dýisenbining týninde Izrailiding qart Preziydenti Shimon Peres mingen Arkia әue kompaniyasynyng arnayy jabdyqtalghan úshaghy Astanagha taban tiredi. Resmy delegasiyanyng qúramynda jasy 90-nan asqan evrey halqynyng basshysynan basqa, ónerkәsip ministri Biniyamin Ben-Eliezer, infraqúrylym ministri Uzy Landau, ghylym jәne tehnologiya ministri Danieli Hershkovich, qos bas ravvin - Yona Mesger men Shlomo Amar, sonday-aq әrtýrli 60 firma men kompaniyanyng ókilderi bar. Bir qyzyghy, izrailidik kәsipkerler jolaqysy - 1820 AQSh dollaryn, delegasiyanyng qúramyna engeni ýshin taghy da 1000 AQSh dollaryn óz qaltalarynan tólepti.

Shimon Peres kim?

Ol 96 jasta. Belarusi jerinde dýniyege kelgen. Bala kezinen taghdyrdyng jazuymen Tayau Shyghysqa qonys audarady. Asqan alghyrlyghy men joghary bilimdiligining arqasynda 24 jasynda Izraili әskeriy-teniz qaruly kýshterining qolbasshysy atanady. 1994 jyly Nobeli syilyghyn iyemdenedi. Yaghny evrey elining irgesin qalaghan qarymdy qayratker, túghyrly túlgha desek, qatelespeymiz. Onymen qosa, kәnigi diplomat, saliqaly sayasatker. Bәrinen búryn Shimon Peres - әlemdik dengeydegi naghyz memleketshil túlghalardyng biri.

Bayqonyr - kózding qúrty

Dýisenbining týninde Izrailiding qart Preziydenti Shimon Peres mingen Arkia әue kompaniyasynyng arnayy jabdyqtalghan úshaghy Astanagha taban tiredi. Resmy delegasiyanyng qúramynda jasy 90-nan asqan evrey halqynyng basshysynan basqa, ónerkәsip ministri Biniyamin Ben-Eliezer, infraqúrylym ministri Uzy Landau, ghylym jәne tehnologiya ministri Danieli Hershkovich, qos bas ravvin - Yona Mesger men Shlomo Amar, sonday-aq әrtýrli 60 firma men kompaniyanyng ókilderi bar. Bir qyzyghy, izrailidik kәsipkerler jolaqysy - 1820 AQSh dollaryn, delegasiyanyng qúramyna engeni ýshin taghy da 1000 AQSh dollaryn óz qaltalarynan tólepti.

Shimon Peres kim?

Ol 96 jasta. Belarusi jerinde dýniyege kelgen. Bala kezinen taghdyrdyng jazuymen Tayau Shyghysqa qonys audarady. Asqan alghyrlyghy men joghary bilimdiligining arqasynda 24 jasynda Izraili әskeriy-teniz qaruly kýshterining qolbasshysy atanady. 1994 jyly Nobeli syilyghyn iyemdenedi. Yaghny evrey elining irgesin qalaghan qarymdy qayratker, túghyrly túlgha desek, qatelespeymiz. Onymen qosa, kәnigi diplomat, saliqaly sayasatker. Bәrinen búryn Shimon Peres - әlemdik dengeydegi naghyz memleketshil túlghalardyng biri.

Bayqonyr - kózding qúrty

Seysenbide Aqordada Shimon Peres­ti Elbasy Núrsúltan Nazarbaev qabyldap, qos memleketting basshylary shaghyn jәne keneytilgen qúramda kelissózder ótkizdi. Osy jýzdesuding nәtiyjesinde aqparattyq tehnologiyalar, telekommunikasiyalyq jeliler, biotehnologiya, auyl sharuashylyghy, medisina, himiya jәne qorghanys siyaqty salalarda birqatar manyzdy qújattargha qol qoyyldy. Joghary dengeydegi kezdesuler kezinde eki elding basshylary aghynan jarylyp, bir-birine zor qúrmet kórsetti. Áueli memleket basshysy: «Izraili - Qazaqstannyng Tayau Shyghystaghy manyzdy seriktesi. Izrailiding ghylymiy-tehnologiyalyq әleueti, jaqsy damyghan óndirisi men auyl sharuashylyghy jәne investisiyalyq mýmkindikteri eki el arasyndaghy ózara qarym-qatynastardyng auqymyn keneyte týsedi», - dep mәlimdedi. Ile-shala sóz tizginin alghan evrey elining basshysy da: «Biz Qazaqstandy Izrailiding senimdi dosy dep bilemiz!» - dedi.
Bir anyghy, eki elding arasyndaghy qarym-qatynastar byltyrdan beri jaqsy damyp keledi. Mysaly, ótken jyly tauar ainalymy 2,5 mlrd dollargha jetse, biylghy jyldyng qantar-sәuirindegi kórsetkish - 346 mln AQSh dollaryn qúraghan. Alys-beristi alatyn bolsaq, biz evreyler eline shiyki múnay men himiya ónimderin, qúral-jabdyqtar men týrli tetikter jibersek, onyng ornyna jer, әue, su kólikterin, qaru-jaraq, optikalyq-fotografiyalyq qúrylghylar alamyz. Núrsúltan Nazarbaev sәtti jýzdesudi paydalanyp, izrailidik kompaniyalardy múnay, himiya, biootyn óndirisi, elektr quatyn ýnemdeu tehnologiyalary salalaryndaghy jobalargha investisiya salugha shaqyrdy. Búl úsynys evreylik 50 kompaniya basshylaryn týgeldey derlik eleng etkizdi. Eng bastysy, әlem boyynsha eng myqty jerserikterin qúrastyratyn izrailidikter bizding Bayqonyrdan birlesip jerserigin úshyru turaly úsynystaryn jasyrmay aitty. Izrailiding ghylym jәne tehnologiya ministri Danieli Hershkovich sózining astarynda eger biz Bayqonyrdan sputnik úshyrugha kelissek, ózderining ghalamat tehnologiyalaryn әkeletinderin jetkizdi. Jylyshyrayly jýzdesulerden keyin Izraili kaspiylik energoresurstardy Aziya jәne Tynyq múhity aimaghynyng elderine tasymaldauda negizgi operator bolugha niyet bildirdi.

Bilekting kýshi emes, aqyldyng isi

Aqordada ótken birlesken baspasóz mәslihatynda  Shimon Peres «Qazaqstan Izrailiding músylman әlemimen baylanys jasaudaghy basty әriptesi bolady» dese, óz kezeginde, Núrsúltan   Nazarbaev evreylerding beybitshil bastamalaryn qoldaytynyn mәlimdedi. Qazaqstan Preziydenti Tayau Shyghystaghy janjaldy beybit jolmen sheshu jóninde mәsele qozghap, jarty ghasyrdan beri mәmilege kele almay jatqan Izraili men Palestinany kelissózder ýsteline shaqyrdy. «Kinәni ózgelerden izdeu әrqashan da jenil. Sol sebepti eki tarap ta beybitshilikke birdey talpynuy tiyis. Soghysty әdette el basshylary bastaydy, biraq onyng qashan bitetinin eshkim de bilmeydi. Qazirgi Tayau Shyghystaghy ahual osynday. Bir taraptyng aitqanyna ekinshi jaq qúlaq aspasa, týsinistikke jetu mýmkin emes. Sol sebepti kez kelgen dau-damaydy kelissózderge kelu arqyly sheshuge bolady. Eger de ol aimaqta beybitshilik saltanat qúrsa, odan arab elderi, Izraili, biz jәne kýlli әlem útady. Búl ghasyrda әrtýrli janjaldar zenbirekting kýshimen emes, aqyl-oymen sheshiluge tiyis. Izraili basshylyghy osylardy oilastyryp jatqanyna senimdimin!» - dedi Núrsúltan Nazarbaev.
Al Peres N.Nazarbaevty óz eline ýshinshi ret shaqyryp: «Men Preziydent Nazarbaevtyng oilary men kózqarastaryn tyndaugha әrqashan da әzirmin. Sonyng ishinde, ol Tayau Shyghystaghy shiyelenisti sheshude manyzdy ról atqara alady dep esepteymin», - dedi.

Evreyding qaruy qauipsiz be?

«Qazaqstan eshkimge de yadrolyq material satpaydy», - dep mәlimdedi izrailidik jurnalisterding saualdaryna jauap bergen Núrsúltan Nazarbaev. - Jappay qyryp-joy qarularyn taratpau - biz ýshin asa manyzdy, asa ótkir mәsele. Óitkeni biz yadrolyq synaqtardyng barlyq auyrtpalyghyn sezingen, odan zor qasiret shekken elmiz. Álemdegi eng iri poligondardyng biri - Semey yadrolyq poligony 1991 jyly mening jarlyghymmen jabyldy. Ol jerde 49 jyl boyy jýrgizilgen yadrolyq synaqtardan 1 millionnan astam qazaqstandyq zardap shekti.
Búl saladaghy halyqaralyq qúqyq әlsiz júmys isteydi. Yadrolyq qarudy taratpau jónindegi kelisimshart óz qúzyryn jýrgize almay keledi. Óitkeni әlemdik qauymdastyq búghan yqpal jasay almauda», - dedi memleket basshysy. Onyng pikirinshe, yadrolyq qarudan bas tartuy arqyly Qazaqstan yadrolyq derjavalardan ózining qauipsizdigine kepildik aldy. Esesine, Batys elderimen qarym-qatynasymyz jaqsardy.
Sonymen qatar, Núrsúltan Nazarbaev óz sayasatyn Tegerangha ýlgi etip otyratynyn atap ótti. «Biz Iran basshylyghymen tyghyz qarym-qatynastamyz. Preziydent Ahmadiynejad sәuirde Astanagha kelip ketti. Men bes nemese on yadrolyq bombany satyp alu kez kelgen memleketting qauipsizdigine kepildik bere almaytynyn jii aitamyn. Al biz bolsaq yadrolyq qarudan qútylu arqyly búrynghy kenestik kenistiktegi ozyq ekonomikasy bar elge ainaldyq», - dep sózin týiindedi ol. Sonday-aq Qazaqstannyng eshqashan Irangha uran satpaghanyn da atap ótti.
Bir atap aitarlyghy, Qazaqstannan keyin Izraili de ózge eldermen birge yadrolyq synaq jasamau jónindegi kelisimshartqa qol qoyypty. Shimon Peres diplomattyghyna salyp, qazaq Preziydentining sheshimin quattaytynyn jetkizdi. Onyng aituynsha, evreyler elining yadrolyq әleueti turaly pysh-pysh әngime kóp. «Alayda yadrolyq qaru Izrailige qajet. Biraq... biz ylghy da zor qauip-qaterding ýstinde túrsaq ta, yadrolyq qaruymyz eshkimge ziyanyn tiygizbeydi», - dedi Izrailiding qart Preziydenti.

Senim men sayasat

90-nan assa da qauqary qaytpaghan kәri tarlan Peres bizding Elbasyn «Býgingi zamannyng eng aituly qúrylysshylarynyng biri» dep atady. «Ol tәuelsiz memleket qúruda. Óz elining әri jana, әri tamasha astanasyn saldy. Ol Qazaqstannyng bolashaghyn qalauda. Eng bastysy, Qazaqstan mәdeniyetter men órkeniyetterding arasyndaghy astanagha ainaldy», - dedi ol aghynan jarylyp. Peresting Astanagha túnghysh resmy sapary 1-2 shildede ótetin әlemdik jәne dәstýrli dinder qúryltayymen túspa-tús keldi. Onda da jay kelmey, osynau alqaly jiyngha qatysyp, sóz sóileuge de dayyndalyp kelipti. Onysyn Aqordadaghy jiynda jasyrmay aitty. «Men N.Nazarbaevtyng búl bastamasyn tolyq qoldaymyn. Sebebi din sayasatqa yqpalyn tiygize alady. Eger de din beybitshilikke qyzmet etse, onda ol barlyq janjaldardy beybit jolmen retteuge septigin tiygizer edi», - dedi Sh.Peres júrt aldynda.

Qazaq-evrey yntymaqtastyghy

Seysenbi kýni Qazaqstan-Izraili biznes forumy ótti. Alqaly jiyngha Sh.Peres pen Premier-ministr Kәrim Mәsimov qatysyp, eki jaqqa da manyzdy bes qújatqa qol qoydy. Atap aitqanda, eki elding diplomatiyalyq jәne qyzmettik tólqújat iyeleri ýshin vizalyq rejimdi alyp tastau turaly, standarttau, sertifikattau jәne metrologiya salasyndaghy jәne gharysh kenistigin beybit maqsatta iygeru men paydalanu jónindegi ýkimetaralyq kelisimderge qol qoyylyp, mór basyldy. Sonymen qosa, eki elding sauda-ónerkәsiptik palatalary iskerlik kenes qúru turaly kelisimge, KAZNEX eksportty damytu jәne jetildiru jónindegi korporasiyasy jәne Izrailiding eksport jәne halyqaralyq yntymaqtastyq instituty ózara kómek turaly kelisti. Otandyq DETA AIR men izrailidik Israel Airspase Industry kompaniyalary strategiyalyq yntymaqtastyq turaly kelisimdi bekitti.

Tólen TILEUBAY,

«Jas qazaq» gazeti, №26 (03.06.2009)