Biyl halyq kompozitory, shertpe kýiding sheberi Sýgir Áliúlynyng tughanyna 130 jyl tolady. Biz osy mereyli datagha oray Sýgir múralarynyng janashyry, óner zertteushi, zeynetker jurnalist Jaulybay Imanәliyevpen súhbattasqan edik.

- Jәuke, siz ataqty Sýgirdi óz kózinizben kóre aldynyz ba?

- Men 1954-55 jyldary Sozaq eldi mekeninde Sýgirding qyzy - Úlbalamen bir synypta oqyghan jayym bar. Ol kezde agham - Tólebay Tasbolatov audandyq par­tiya komiytetinde aimaqtyq hatshy (zona­linyy sekretari) bolyp qyzmet etetin.
Aghalarymyz Sýgirding kim ekenin, әriy­ne, bilgen bolar. Al biz bala boldyq, shala boldyq, Sýgirding ol kezde qadirin bilip ýl­germegen edik. Keyin Tólebay agham qyz­metine baylanysty audan ortalyghy - Sholaqqorghangha kóship keldi.
1958 jyly onynshy synypta oqyp jýrgen kezim. Qyrkýiek aiynyng ayaghyna taman, mektep oqushylaryn avtobuspen maqta terimine alyp ketti. Ol kezde maqta terimining nauqanyna ýlken-kishi azamat­tardyng bәri týgel qatysatyn. Meni audan­dyq mәdeniyet ýiining basshylary arnayy ótinish jasap, búl júmystan bosatyp alyp qaldy. Ondaghy sebep - mening dom­byra tartatyn ónerim edi. Audandyq mәdeniyet ýiining úiymdastyruymen әnshi-kýishi, biyshi, jyrshylardy jinap, eki ay audannyng barlyq sharuashylyqtaryn ara­lap jýrip, konsert qoyghanymyz esim­nen ketpeydi.
Mening tartatynym - dombyra, sosyn mondoliyn. Ánshilerdi mondolinmen sýie­meldeymin. Qúrmanghazynyng «Balby­rauyn» kýiin, sonan song Dәuletkereyding «Qúdashasyn» dombyrada jeke orynday­tynym bar.
Qazan aiynyng ortasynda Sozaq sov­ho­zyna bardyq. Sozaqtyng shetinde Kaliy­nin atyndaghy bólimshening shaghyn mәde­niyet ýiinde konsert qoyatyn boldyq. Da­lada, mәdeniyet ýiining aldynda ónkey ónerpazdar shýiirkelesip, әngimelesip túrghanbyz.
Basynda aq qalpaghy bar bir kishkentay shal kelip bizben amandasty.
- IYә, balalarym, auylgha kelip qa­lypsyndar ghoy, - dep bәrimizben aman­dasty da, jónine ketti. Kórkemdik jetek­shimiz - Amanbay Ámireev degen aghamyz: «Janaghy qariyany tanisyndar ma?» dedi. Biz әriyne, tanymaymyz. «Búl Almatydaghy ataqty qylqobyzshy - Jappas Qalam­baev­tyng jaqyn aghasy әri ústazy» demesi barma. «Aty-jóni kim?» deymiz. «Sýgir degen kýishi shal. Búl qariyanyng bilmeytin kýii joq» dedi.
Basqany qaydam, mening ishim qylp ete qaldy.
- Áy solaqay inim, sen endi saspay, oryndaytyn kýilerinde shiraqtau bolugha tyrys, - dedi Amanbay aghamyz, maghan qarap.
Bir kezde kóztanys - Sәuirbek Qar­ba­zov degen osy Sozaqtyng jigiti kelip, bizben amandasa berdi. Ózi bizden ýsh-tórt synyp joghary oqityn, dombyrashy atanyp jýrgen osy auyldyng belgili jigiti. Sereyip ósip, úzyn sarynyng ózi bolghan.
- Janaghy kelip, amandasyp ketken shal - Sýgir degen ataqty kýishi. Ol da sen siyaqty solaqay. Bas-ayaghyn týgel, dúrys biletin kýilerinnen tart, - dedi.
Ishimnen: - Qap, bәle boldy-au, - dep túrmyn.
Mening senetinim mondoliyn. Bәtima degen әnshi qyzymyzdy sýiemeldep sahanagha qayta-qayta shyghatynym bar. Ol jaqsy әnshi. Mondolindi búlbúlday say­ratatyn kezim.
Konsertimiz bastaldy. Kezegim kelip, dombyramdy ústap, sahanagha shyqtym.
- O - o, solaqay shyqty, - dep kóp­shi­lik «gu-u» etip baryp basyldy. Eng al­dynghy qatarda Sýgir qariya, onyng qasynda eki ezui eki qúlaghyna jetip Sәuirbek otyr.
Aldymen Dәuletkereyding «Qúdasha» kýiin oryndadym. Kýidi aman-esen sýrin­bey ayaghyna jetkizgen siyaqtymyn. Júrt guildetip qol soghyp, birazgha deyin basyl­may túrdy.
Ekinshi kezekte Qúrmanghazynyng «Bal­byrauyn» kýiin oryndadym. Kýy ayaqtal­ghan sәtte, shaghyn mәdeniyet ýiining tóbesin tónkerip jibere jazdap, qol soqpasy bar ma. Konsertimiz ayaqtalyp, syrtqa shyq­tyq. Sәuirbek kelip, mening arqamnan qaghyp: - Óy inim, jaraysyn, jaqsy oryn­daytyn bolypsyng ghoy. Sýgir qariyanyng ne aitqanyn aitayyn ba? - dedi.
Jigitter men qyzdar: - IYә, ait-ayt, - dep qaldy.
«Basqalaryn qaydam, ana solaqaydan qorqam. Sodan týbinde birdeme shyghady» dedi ghoy dep, mening arqamnan qayta-qayta qaghyp qoyady.
Kim biledi? Sýgir aqsaqaldyng da au­zyna Qúday saldy ma eken. Keyin uniy­versiytet bitirip kelip, oblystyq gazette qyzmet etip jýrip, sol qariyanyng artynda qalghan kýilerin jinadym. Kýni býginge deyin Sýgir kýiining oryndaushylaryn nasihattap kelemin.
- Sýgirding jalghyz dana sureti saqtal­ghan. Ony da birinshi tauyp jariyalaghan siz kó­rine­siz...
- Sýgir Sozaq auylynda 1961 jyly aqpan aiynda seksennen asyp qaytys bolghan. Búryn birde-bir sureti saqtalmaghan dep keldik. Sóitsek, jalghyz danasy saq­talghan eken. Ony men 1971 jyly Sýgirding ýlken qyzy Úlbalanyng ýiinen taptym. Ol ýige meni Ómirzaqtyng eki balasy Sa­byr men Ábil ertip bardy. Suretti tabuyma sol ekeui qol úshyn berdi. Ony kim týsirgeni belgisiz. Sýkeng әdette suretke týsudi qalamaytyn kisi eken. Dindarlyghy da sebep boluy mýmkin. Suretshi, sirә, Sýkene bildirtpey, kýy tartyp otyrghanda týsirgen-au. Osydan basqa Sýkenning esh­qanday sureti qalmaghan. Búl suret sol kez­de ózim qyzmet isteytin «Ontýstik Qa­zaq­stan» gazetine «Sýgirding sureti tabyldy» dep 1971 jyly 30 jeltoqsan kýni jariya­landy.
- 1975 jyly «Jazushy» baspasynan «Qaratau shertpeleri» degen kýiler jina­ghyn shygharypsyz. Jurnalist mamandyghyn almaghanda, kýishi bolar ma ediniz?
- Mening eki ókinishim bar. Birinshisi - Sýgirding oryndaushylyghyn óz kózimmen kórip, tynday almaghanym. Ekinshisi - Qúr­manghazy atyndaghy Almaty konser­vatoriyasynda oqymaghanym. Áke jolyn quyp, jurnalist mamandyghyn aldym. Týz­de jýrsem - jurnalistpin, ýige kel­sem kýishimin. Esil-dertim kýishiler men jyraular.
- Qansha degenmen kónekóz kýishilerdi kóp kórdiniz, qazirgi kýy oryndaushylargha kóniliniz tola ma?
- Osy jetpiske kelgen shaghymda, an­ghar­ghanym; qazirgi jas oryndaushylarda saliqaly minez joq. Bәri zuyldaq, syl­dyr. Birin-biri ainytpay qaytalaydy. Osyghan qaraghanda «notamen sauattanudyng paydasy men ziyany birdey me, qalay ózi?» dep qalamyn keyde.
Ou, keshegi Dina Núrpeyisovanyn, Ábi­ken Qasenovting oryndaushylyq mi­nez­deri, ýlgileri siyaqty nege bola almay-aq jýr? Tipti tórt-aq klass bilimi bar - Tó­legen Mombekovting oryndaushylyghyna jete almay qor bolyp jýrmiz.
Sýgir men Mafruzanyng kýy sayysyn­day ónerler qayda qalghan. Teledidardan kórsetilip jýrgen danghaza, jalghan, kýy sayysyn jasap, eldi jas bala siyaqty aldaymyz kelip, aldaymyz. Eng sonynda, «Aday» kýiimen nemese «Saryarqany» qo­sylyp tartyp, kýy sayysyn bitiredi.
Shynayy aitys, shynayy sayysty bir kóre alsaq, shirkin! Kimdi-kim qansha ret sýrindiredi. Qanday órnegimen, qanday boyauymen? Sóitip, birine jenilis, birine shynayy jenis berip, marapattaugha bolmas pa?!
Ótirik, jattandy, dayyndalghan sayys­pen kýishilerding bedeli artpaydy, qayta әbýiirden júrday bolyp shyghady. Óitkeni olar ótirik tartysyp otyr. Ne sýrinbeydi, ne janylmaydy. Bәrin bilip otyrghan avtomat әsheyin. Artyq aitsam, kýishi bauyrlarymnan keshirim súraymyn.
- Qazir Sýgirding kózin kórgen kýishi­ler qaldy ma?
- Joqtyng qasy. Tek Kentau qalasynda túratyn, jasy seksennen asqan kýishi - Samar Sýiindikúly bar. Ol Sýgirdi kór­gen, kýilerin tyndaghan. Ózi jan-jaqty kýishi. Kezinde Samardyng әkesimen Sýgir jaqsy aralasyp, syilasyp ótken ómir­den. Sýiindik te kýishi eken, jasy Sýgir­den ýlken bolypty.
Janaarqada túratyn jasy jetpisting beseuine kelip qalghan kýishi - Fazyl Tút­qabekov bar. Ol Ábikenning «Qonyryn», Tәttimbetting «Kókeykesti», «Saryjay­lau», «Bylqyldaq», «Sylqyldaq» kýi­le­rin, Sýgirding «Kertolghauyn» tamasha oryn­daydy.
Sýgirding kózin kórgen, oryndaushy­ly­ghyn әbden tyndap ósken taghy bir kýishi, managhy men aitqan - Sәuirbek Karbozov bar. Ol Týrkistan qalasynyng qasynda bir kishkentay eldi mekende túrady. Onyng jasy da jetpisting beseuine keldi. Jas kezinde jaqsy kýishi bolatyn. Sýgir kýilerin biledi. Sol jigitke mening bir qolym jetpey-aq qoydy. Áne-mine dep jýrgenimde ólip qalmasa bolghany.
- 2007 jyly Astanada ótken Sýgirding 125 jyldyghyna qatysyp, kýy tarttynyz ghoy deymin. Qalay ótti, kónilinizden shyqty ma?
- Kýlәsh Bayseyitova atyndaghy opera-balet teatrynda toylaghanbyz. Men Sýgirding «Aqqu» kýiin tarttym. Sonda sahnagha shyqqan jiyrmadan astam kýishi óner kórsetti. Solardyng tórt-beseui ghana Sýgirding shygharmalaryn oryndady. Bas­qalary ózderining búrynnan oryndap jýrgen kýilerin tartyp, jónine ketti.
Ou, arnayy Sýgirding toyyna shaqyryl­ghan son, eng bolmasa keyipkerding bir kýiin oryndau kerek qoy.
- Endi biyl múnday kemshilikterdi qay­talamaghan jón deysiz ghoy?
- Sýgirding beynesi bar keudege taghatyn znachoktar ma, әlde medali ma, sonday-aq Sýgirding beynesi bar gramotalar dayyndau kerek siyaqty. Jas «sudyrahmet» kýishi­lerdi qoya túryp, jasy ýlken, Sýgirding kózin kórgen oryndaushylardy aldymen sahnagha shygharu kerek. Solardyng oryn­daushylyghyn jazyp alyp qalu kerek siyaq­ty. Endi bes-on jyldan keyin, kim bar, kim joq?!
Qazir Sýgirding shygharmalaryn Qúr­man­ghazy atyndaghy akademiyalyq últ-aspaptar orkestrinin, Núrghisa Tilendiyev atyndaghy etnografiyalyq, «Otyryr sazy» foliklorly orkestrining baghdarlama­la­rynda oryndalyp jýr. Astana men Al­maty konservatoriyasynyng oqu baghdarla­malarynda Sýgir kýileri egjey-tegjeyli zerttelip, oqytyluda. Simfoniyalyq or­kestrmen «Aqqudy», «Bozingendi», «Tel­qonyrdy», «Ynghaytókti» oryndap jýr­genin aragidik qúlaghymyz estip qalatyny bar. Jalpy, Sýgir shygharmalary Qazaq mәdeniyetining әrbir salasynda jii qolda­nyp jýr. Teledidarda, Radioda, «Qazaq­filim» tuyndylarynda paydalany­la­dy.
Sýgirding ataghy men shygharmalary qún­dylyghy jaghynan, Qúrmanghazy men Tәt­timbet, Qazanghap pen Dinanyng dengeyine kóterildi desem, artyq bolmas.
Egemendi el boldyq. Keshegi Kenes óki­metining kezinde qudalaugha úshyraghan Sýgir siyaqty daryndy, ónerli túlghalar­dyng toy­yn layyqty qarsy ala almasaq, bizge jas úrpaqtyng aldynda syn emes pe?!
- Ángimenizge raqmet!

Súhbattasqan
Tóreghaly TÁShENOV

"Ayqyn" gazeti