Spiyker turaly aqparat:

Baghashar MÚQAMETJANÚLY, zanger, zang tanushy, audarmashy, Qytay tanushy, QR BOLASHAQ  ghylym akademiyasynyng qúqyq zertteushi qyzymetkeri, zang ghylymynyng magistri.

– Baghashar Múqametjanúly, aldymen ózinizdi oqyrmandargha tanystyra ketseniz?

– Men 1967 jyldyng 26 jeltoqsanda Shynjang Ile qazaq avtonomiyaly obylysy, Múnghúlkýre audanynyng Ermenti degen jerinde dýnyege keldim. 1983 jyly shildege deyin auylymdaghy Týrgen-Búlaq meketebinde tolyqsyzdy oqyp, tolyq ortany Múnghúlkýre 1-orta mektebinde 1985 jyldyng shildesine deyin jalghastyryp, ony ýzdik tәmamdadym. Sodan song Týrgen-Búlaq mektebine baryp matematika oqytushysy boldym. Mening alghashqy qoghamdyq júmysym osylay ústazdyqpen bastaldy. 1986 jyly qyrkýiekten bastap, 1991 jyly shildege deyin Ile pedagogikalyq inistitutynyng (qazirgi Ile ped uniyversiyteti) matematika fakulitetinde oqyp, baklavr bolyp shyqtym. Joghary bilim alyp auylyma barghannan keyin meketepke óz mamandyghym boyynsha múghalim jәne mektep diyrektory boldym.
1993 jyly shilde aiynda QHR Memlekettik qúqyq qorghau organdaryna kadr qabyldau bir tútas emtihanyna qatysyp, emtihannan kórnekti nәtiyjemen ótip, әkimshiligi Qúlja qalasyna ornalasqan 4-diviziya Sotyna sudiiya bolyp qyzmetke túrdym.  Búl oblys dәrejeli sot edi, búnda men jalghyz qazaq bolyp, qalyng Qytay sudiyalarmen birge qylmystyq, azamattyq, әkimshilik, ekonomikalyq, qúqyqtyq qatarly týrli dau-sharlargha aralastym jәne sheshtim.

2008 jyly Qytaydyng Beyjindegi Ortalyq partiya meketebinen zang mamandyghy boyynsha baklavr tәmadadym. QHR Joghary sotynyng maghan bergen «Tolymdy sudiya» degen sertifikaty bar. Sodan bastap Qytaydyng memlekettik «Zang ghylymy» jurnalynda qytay tilinde 200-den artyq ghylymy maqala jariyaladym. 2009 jyly QHR Zang ghylymy qoghamynyng mýshesi boldym. Qytaydyng telearnalarynda, radiosynda «Zang jәne zamana» baghdarlamasynda halyq búqarasyna ýzdikisiz zannan kenes berip keldim.

– Beyjindegi Ortalyq partiya mektebin oqyp kelgennen keyin qayda júmys istediniz? 

– Ortalyq partiya mektebin oqyp kelgennen keyin, qaytadan 4-diviziya Sotyna kelip sudiiya bolyp júmys jasadym. 2011 jyly Ile qazaq avtonomiyaly obylysynyng Ádilet basqarmasyna zanger bolyp auysyp bardym. Sodan bastap men 2019 jylgha deyin atalghan basqarmada zanger, qúqyq qorghaushy (advokat) bolyp júmys jasadym.

– Atamekenge qay jyly oraldynyz?

– 2019 jyly 14-qarashada tәuelsiz otanym Qazaqstangha birjolata qonys audardym.

– Ana-mynau emes, Qytaydaghy bir oblystyng zangeri bola túryp, qalay qyzmetinizdi qiyp tastap, elge oraldynyz?

– «Ózge elde súltan bolghansha, óz elinde últan bol», dep atam qazaq beker aitpaghan ghoy, qansha jerden ózindi myqty sezingeninmen ózge elding aty ózge el ghoy, sol sebepti «esimizding barynda elimizdi tabalyq», dep keldik. Onyng ýstine әke-sheshem, bauyr-tuystarym erterekte kóship kelgen bolatyn. Ákem marqúm qaytys bolardan bir ay búryn: «Balam, Qytaydaghy qyzmetindi tastap, elege oral, nemerelerimdi ýiirine qos. Myna ini, qaryndastaryna ózing baskóz bol»,  degen bolatyn. Óitkeni, otbasymyzdyng eng ýlkeni men edim. Sodan 2019 jyly qyzmetimdi tastap, jýgen-noqtasyn, ertúrmanyn sypyryp alghan attay bolyp, elge otbasymdy kóshirip keldim.

– Áleumettik jelilerden sizding dombyramen әn aitqan vidiolarynyzdy jii kórip qalamyn, siz әues qoy әnshisisiz be?

–  Mening bala kezden әn-kýige, óleng jazugha qúmarlyghym bar-túghyn. Sol sýtpen kelip, sýikke bitken әdetimdi tastay almadym. Ánning mәtinin de, әuenin de ózim jazamyn, ózim oryndaymyn. Biraq kәsipqoy әnshi emespin, deytúrghanmen el kónilinen shyghyp jýrmin dep oilaymyn. Men mektep qabyrghasynda jýrgen kezden-aq ólenderim týrli basylymdarda jaryq kóre bastady. Búghan deyin «Órtekes mening mekenim», «Bil qaraghym», «Qara tauda auylym», «Astanam menin», «Sýiemin mәngi kók tudy»  qatarly   50-den astam әn jazghan ekenmin. Múnyng birazy oryndalyp, әleumettik jelide tarap jýr. Án jinaghymdy baspagha dayyndap qoydym, Qúday qalasa aldaghy kýnderi jaryq kóre jatar. Shyny kerek, ózimdi tamasha sazger sanaymyn.

– Qazir nemen ainalysyp jatyrsyz?

– Qazir zanger, zang tanushy, Qytaytanushy, audarmashymyn. Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Muzykanttar qoghamynyn, Álem halyqtary jazushylar odaghynyng mýshesimin. Qazaqstan Jas jazushylar assosiasiyasynyng sazgeri, Qazaq qoghamy qayratkeri marapatynyng iyegeri boldym. Qytaydyng qúqyq turaly taldaular jәne qúqyq damu tarihy ensiklopediyasy syndy 5 tomdyq zertteu enbegimdi jazyp jәne «Qytaysha-qazaqsha» zang terminologiya sózdigin qúrastyryp jatyrmyn. Búlar Tәuelsiz elimizding joghary oqu oryndarynda oqulyq retinde jәne basqa týrli qúqyq salasyna túshymdy material bolady dep oilaymyn. Búghan deyin Qazaqstannyng әrtýrli zandarymen tanysyp, ondaghy olqylyqtar men bostyqtardy toltyrugha zerdeli enbekter jasaugha qúlshynudamyn. Qazaqstan Respublikasy  «BOLASHAQ»  ghylym akademiyasynyng qúqyq zertteushi qyzymetkeri, zang ghylymynyng magistrimin. Qúday qalasa keler jyly zang ghylymynan doktorlyq qorghaymyn dep otyrmyn.

– Demek, siz Qytaydyng zanyn óte jaqsy bilesiz, Qazaqstan zanynan da qúry alaqan emessiz. Qytay jer reformasyn qalay jýrgizgeni turaly qysqasha aita ketseniz? 

– 1949 jyly qazannyng biri Qytaydyng kommunistik partiyasy biylikke kelip, ózining tәuelsizdigin jariyalaghannan keyin pomeshikter men baylardyng qolyndaghy jerdi tәrkilep, ony tútastay memleketke qaytaryp alyp, oghan memleket menshigindegi kollektiv menshigin negiz etken enbekshi halyq jerge menshiktenuge qoljetimdi bolu týzimi ornady. Enbekshi halyq  memleketting shynayy qojasy bolu jýzege asty, әri QHR Konstitusiyasynda engizildi. Búl Maz Zydung dәuirindegi birinshi retki jer reformasy bolatyn.

Al, Dyng Shauping tóragha bolghan Qytaydyng ekinshi  úrpaq kósemi biylikke kelgennen keyin, Qytaydyng negizgi memleket qayshylyghyn dәl basyp tauyp, búrynghy esikti tars bekitip alghan túrpayy kommunistik týzimdi ýzildi- kesildi ayaqtatyp, barlyq «solshyldyq, onshyldyq» qatelikterdi syn tezine alyp, «Halyqty auqattandyru, memleketti qúdirettendiruding birden-bir joly – óndirgish kýshterdi órkendetu, ghylym-tehnika birinshi óndirgish kýsh, syrtqa esikti aiqara ashu, jerge sharualar jeke beybit iyelik etu, iydeyany azat etip, Qytay ereksheligindegi sosializm qúru» syndy úly strategiyalyq  sheshimin qabyldap, 1987 jyly Qytay qoghamynda jappay jerdi sharualargha kelisim shart arqyly ýlestirdi. Mysaly, malshylargha tórt mausymdyq jayylym jer (kókteu, qystau, kýzeu, jaylau) berip, malyn aldyna saldy. Naqtylap aitqanda, әrbir otbasynyng napos sany (jan basy) boyynsha suarmaly eginshilik jer de berdi. Búl Qytaydyng ekinshi retki jer reformasy edi.

Osydan on jyl ótkizip, 1997 jylgha kelgende Qytayda ýshinshi retki jer reformasy jýrgizildi. Búl 1987 jylghy jer reformasyn bekemdep, kelisim sharttyng uaqytyn úzartyp, qayta zandastyrdy. Mәselen, jayylym jer 50 jylgha, diqanshylyq eginshilik jer 30 jylgha, orman sharuashylyq jer 70 jylgha jalgha berilip, Qytaydyng auyl-qystaq jerin (auyl sharuashylyq jerin) kelisim shart arqyly alu zanynyng 20-babynda arnauly ózgeris engizildi.

Sóitip, 2002 jyly «QHR-nyng auyl-qystaq jerin kelisim shart arqyly menshik qúqyghyn jýrgizu zany» maqúldanyp, 2002 jyly 29 tamyzda 11- kezekiti býkil memlekettik Halyq qúryltayynyng 10-retki  túraqty komiytetining mәjilisinde ózgeris engizildi.

2009 jyly jәne de ózgeris engizilip, sodan bastap resmy kýshke endi. Al QHR Jer kodeksi 1986 jyly 25 mausymda maqúldanyp 2004 jyly 20 tamyzda memleket tóraghasynyng 28-búiyrghymen kýshke endi.

QHR Jer kodeksi arnayy bólek bolyp, osy Jer kodeksin negiz etken auyl sharuashylyq jerge sharualardyng menshiktenu qúqyghynyng talaptaryna say  «Auyl sharuashylyq jerlerge kelisim shart arqyly menshik zany» jasalady. Demek, osy zanmen qosa «Mýlik qúqyq zany» bar, onda jalpy túraqty mýlik pen qozghalatyn mýlik menshik týrleri ondaghy qúqyqtyq boryshtar t.b. zandy mәseleler arnauly baptarmen qorghalatyn bolady.

–  Bir memleketting jer men teritoriyagha iyelik etu zannamasyn halyqaralyq normalargha negizdelip týsindire ketseniz. Búl qalay jýrgiziledi?

– Halyqaralyq qúqyqtaghy memleket degenimiz – belgili bir territoriyada ómir sýruge taghayyndalghan jәne tәuelsiz ózine-ózi qojalyq qúqyq ayasynda biriktirilgen adamdardyng jiyntyghy. Osy teritoriyada memleket payda bolghan eken, onda jer sol elding qalyptasyp, el bolyp taban tirep túruynyng matrialdyq negizi, әri sol elding eng joghary biylikti jýrgizetin kenistik ekendigin týsindik. «Openin halyqaralyq qúqyghynda» bylay dep tújyrymdaydy: «Adamdar óz egemendik ýkimetine qarasty jer uchaskesine qonystanghannan keyin baryp shyn mәnindegi memleket payda bolady».

1933 jylghy «Últtar qúqyqtary men mindetteri turaly amerikandyq konvensiyanyn» 1-babynda: Halyqaralyq túlgha retinde memleket kelesi sharttargha jauap berui kerek: «(1). Túraqty halyq; (2). Belgilengen teritoriya; (3). Ýkimet; (4). Basqa eldermen ózara qarym-qatynasta bola alu mýmkindigi». Osy konvensiyanyng erejeleri jalpy Halyqaralyq qúqyqtyng kýshine ie emes, biraq onyng memleket qúrylu sharttaryna qatysty erejeleri qalyptasugha sәikes keledi. Kóptegen últtyq zang aktileri konvensiyany memleket tújyrymdamasyn taldau jәne zertteu ýshin sharttardy (nemese elementterdi) úsynu ýshin paydalanady. Biz halyqaralyq qúqyqty qúraytyn el konvensiyada kórsetilgen jogharydaghy tórt shartqa nemese elementterge jauap beruimiz kerek, dep sanaymyz. Osyndaghy ekinshi elemement «Aumaq» nemese «Teritoriya» – búl halyqtyng ejelden qonystanghan jeri, sonymen qatar búl elding el bolyp saqtalyp túruynyng materialdyq negizi jәne eng jogharghy qúqyqtaryn jýzege asyratyn kenistik bolyp sanalady.

Sondyqtan, elding qalyptasuy belgili bir territoriyagha ie boluy kerek. Aghylshyndar múny «defined territory» dep ataydy. Aumaqtyng mólsheri elding bar-joghyna manyzdy emes. Mәselen, Reseyding aumaghy 1707,54 sharshy shaqyrymdy qúraydy, búl әlemdegi eng ýlken memleket, al Monako Knyazdigi - nebary 1,95 sharshy shaqyrymdy qúraydy.

Biz joghardaghy Halyqaralyq qúqyqtardyng kórsetui boyynsha bir elding jer mәselesi sol elding el bolyp qalyptasyp túruynyng matrialdyq negizi jәne sol elding eng joghary biylikti jýrgizuining kenistigi ekendigin anyq kórip alamyz.

Jer әrqanday tәuelsiz elde sol memleketting menshiginde bolady, óitkeni ol memleket bolyp qalyptasuyndaghy birden bir element. Sondyqtan jerge menshik әu basta memleket menshiginde bolady, ol – tau, ózen, qól, jazyq jer, qaghyr dala, ormandy alqap, ken baylyq t. b. qamtidy.

–  Al Qytaydyng jerdi menshiktenu qúqyghy qalay jýrgizilip otyr?    

– Menshik degenimiz – búl menshik iyesining zangha sәikes óz mýlkine iyelik etudi, paydalanudy, payda tabudy jәne oghan biylik etu qatarly tәsildermen ózining mýlkin erekshe baqylaugha alu, menshik qúqyghyna bótenning zansyz kiyliguin shekteytindi kórsetedi. QHR «Mýlikke menshik qúqyq zannamasynynyng 39-babynda» menshik iyeleri zangha sәikes ózining túraqty mýlki nemese jyljymaly mýlkin iyelenuge, paydalanugha, payda kóruge jәne oghan biylik etuge qúqyly» dep aiqyn jazylghan. Azamattyq qúqyq teoriyasynda menshik úghymyn kelesidey ýsh týrli úqsamaghan maghynada qoldanylady: birinshi – menshik qúqyq jýesi; ekinshi – menshik qúqyqtyq qatynastar; ýshinshi – menshik iyelerining óz mýlikterne qarata zandyq qúqyqtary.

Menshik jýiesi degenimiz –  búl adamzat qoghamynyng ómir sýruining negizi. Onda óndiris qúraldary kimge tiyeseli ekendigi jәne óndiris qúraldary óndiris prosessinde qalay qoldanylatyndyghy turaly ekonomikalyq jýie bolyp sanalady.

Menshik jýiesi eki aspektini qamtidy: biri – óndiris qúraldaryna menshik; ekinshisi – óndiris qúraldaryn óndiris prosessinde naqtyly paydalanu. Mysaly, Qytayda auyldyq jerlerge újymdyq menshik jýzege asyrylghan. Búl ózishine eki aspektini qamtidy: birinshi – «jer újymgha tiyeseli» ekinshi – «újymdyq menshiktegi jer merdigerlermen naqty paydalanu ýshin kelisim sharyt arqyly fermerler óndiris prosessi barysynda jerden shynayy paydalanuy. Osy eki aspektining jiyntyghy, Qytaydyng qazirgi kezdegi újymdyq menshigin qúraydy. Jalpy aitqanda menshik, qondyrma salasyndaghy qúqyqtyq jýie bolyp tabylady.

Al jeke menshik degenimiz – jeke túlghanyng ózining menshigindegi mýlikti iyeleu, paydalanu, payda kóru jәne oghan biylik etu syndy tórt element arqyly iske asyrghan kórinisi bolyp tabylady. Búl arada jerge bolghan jeke menshik degen atau dәl joghardaghy tórt týrli elementti bir uaqytta әzirlegen jaghdayda jerge bolghan iyedershilikti kórsetip otyr, óitkeni jer memlekettiki, ony menshik úghymdarynyng ayasynda:

1) Jerge iyelik etu, búl jerdi qorshap qorghau; 2) jerden paydalanu, jerdi qalay jyrtu, sugharu, baghyp-baptau;  3) jerden payda kóru, búl jerge týrli daqyldar salu, sharua qojalyq jýrgizu, t. b. tәsildermen sol jerden óngen zatty satyp, payda kóriu bolyp tabylady. 4) sonynda jerge eshkimdi jolatpay jer kuәligin jasatyp, basqalardyng jerge kedergilik jasap jerden paydalanu qúqyghyn búzugha jol bermeu, ózine tiyeseli jerin jalgha beru syndy jerge biylik jýrgizu bolyp tabylady. Demek, jerge jeke menshik shyn mәninde bolghan emes bolmaydy da. Jeke menshik mýliktik qúqyq katogoriyasynda tek tauar bolghan mýlikter búnyng ishinde, meyli túraqty mýlik bolsyn, meyli jyljymaly mýlik bolsyn tek adamzat óz qolymen óndirip jasap bazarda aiyrbasqa salynatyn mýlikke ghana jeke menshik jýzege asady. Al jer syndy adamzat qolynan jasap alugha kelmeytin, tauar bolmaytyn, aiyrbasqa, saudagha týspeytin búl týrdegi mýlikke jeke menshik sanalmaydy.

– Qytayda jerdi satu, jerdi ómirbaqy jeke menshikke beru degen bar ma?

– Jerdi satu, jerdi týbegeyli jeke menshikke beru degen Qytayda joq. Qytayda jer zany qatang oryndalady әri jer satu qylmystyq kodekske qylmys bolyp engizilgen. Jerding paydalanu qúnyn búzghandargha da qatang qylmys qarastyrylghan. Jerden paydalanu qúqyghy zanmen shynayy kepildendirilgen. Búnyng barlyghy biylikting zang oryndau jaghymen tyghyz qatysty sharua degim keledi.

Qytay Halyq Respublikasy «Jer kodeksinin» 2-babynda [jerding negizgi jýiesi] Qytay Halyq Respublikasy jerge sosialistik qoghamdyq menshikti yaghny býkil halyqtyq menshik (últtyq menshik) jәne enbekshi halyqtyng menshik týzimin jýzege asyrady» dep jazylghan.

Býkil halyqtyq menshik degenimiz – memleket menshigindegi jerge menshik qúqyghyn memleket atynan Memlekettik kenes jýzege asyrady. Eshbir bólimshe nemese jeke tulgha jerdi óz betinshe iyemdenuge, satugha, satyp alugha nemese basqa nysanda zansyz beruge qúqyly emes, Jerden paydalanu qúqyghyn ótkeremeleui mýmkin dep belgilegen. Demek, búdan әrbir audan, auyldyng әkimdigi ózining tәueldigindegi jerlerge újymdyq menshikti jolgha qoyyp, ony óz auyly túrghyndaryna kelisim shart arqyly jerge menshik qúqyghyn jýzege asyrady. Osynday bolghanda sol elding halqy jerge tolyq qojalyq jasay alghan bolady da kez kelgen Qytay azamattarynyng ózine tiyeseli jeri bolady, jeri joq sharua qojalyghy bolmaydy. Osy arqyly qarapayym halyqtyng túrmysy kýnnen kýnge kóterilip, memleket qúdyrettenedi.

– Bizding eldiki sekildi ana oblystan nemese myna qaladan kelip shúrayly, qúiqaly, jerining asty-ýsti balyqqa toly jerdi menshiktenip alatyn dókeyler, sheneunikter Qytayda da bar ma?

– Ondaylar atymen joq. Basqa oblystyn, audannyn, auyldyng túrghyny myna oblys, audan, auylgha kelip jer paydalana almaydy. Kez kelgen eldi mekene  óz jer uchaskeleri óz aumaghynda  josparly jerden paydalanu jobasyn oryndap, jerdi zansyz paydalanugha tiym salyp otyrady. Kim qaysy audangha, oblysqa tirkeledi, ol sol oblys audannan jer kelisim sharyty arqyly jerge menshik qúqyghyna qoljetimdi bola alady.

Mine, osynday jolmen bizding elge de osynday zandardy qabyldap oblys, audan attap kez kelgen aumaqtan jer alatyn zansyz qaraketterding tamyryna balta shabugha bolar edi.

– Qazaqstannyng Jer turaly zanyna, ýkimetting jer basqaruyna qanday úsynystar aitqan bolar ediniz?

– Árbir oblys jer uchaskeler qyzmetin ghylymi, jýieli basqaryp, әrkimning óz tәueldigindegi jerding jalpy josparyn jasap, onyng kartasyn syzyp ke zkelgen jekening qolyndaghy AKT-degi jerlerdi tútastay kartagha týsirip, shegarasyn aiqyndap kompiutermen ghylymy basqarsa birining jerine biri basa kóktep kiruding aldyn alady, jer dau-sharlary tuylmaydy.

Qazir Qazaqstanda jer tek az ghana sheneulikterding qolynda bolyp, ol jerden menshiktenuding tórt elementting ishindegi jerden paydalanu, payda kóru degen eki elementin tolyq jýzege asyrmay otyr. Aytalyq, qazir pәlen jýz myng gektarlap alyp alghan jerler bos jatyr, ony kim paydasyn kórip jatyr? Halyq pa, әlde memleket pe? Onyng paydasyn eshkim kórip otyrghan joq. Osy arqyly jerge bolghan menshikte әdiletsizdik oryn alghan.

Qúqyqtyq teoriya boyynsha jerge menshik joghardaghy tórt element bir uaqytta әzirlegen jaghdayda ghana jerge bolghan menshikti jýzege asyrghan bolady, sondyqtan odan payda kórmey qúry iyelenip, biylik jýrgizip, oghan  eshkimdi jolatpay qoyghannan onyng menshik qúqyghy jýzege aspaydy. Ony memleket qaytaryp alyp, iyelik qúqyghyn basqalargha beru kerek. Bizding aityp jýrgen jer bos qalsa, ýkimet jerdi qaytaryp alady eken degen úghym mine osydan tuyndaghan mәsele beker sóz emes.

Qazaq elinde aldymen jerge jeke menshik shynayy joq bolyp, zang jýzinde kýshke enui kerek. Jer reformasynda memleket jalpy halyq teng menshikke qol jetimdikke ie boluyna kepildik jasaluy kerek. Yaghny kez kelgen eldi meken túrghyny jerding sanattary boyynsha jerge menshik ete alatyn bolu tiyis. Al qandastargha jer uchaskisin berude onyng júbayynyng Qazaqstangha kelu, kelmeuine qaramay qay jaghy kelip azamattyq alghan kýni jer aluyna rúqsat etilse, sheteldikpen ýilengen qazaqstan azamattaryna, sheteldikterge jer berilmese, qalghan baptaryn is jýzine sәikesti týzetuge bolar edi. Eng manyzdysy jogharydaghy jerge memleket menshik týzimi ayasynda jalpy halyqtyq menshik shynayy jýzege assa, Tәuelsiz elimizding halqy әleuettenip, memleket qúdyretteniuge taghyda bir jol ashylghan bolar edi.

Joghardaghy jer jәne menshik onyng ishindegi jerge menshik túraly teoriya boyynsha qaraghanda mening kózqarasym: jerdi jeke menshikke beru dúrys emes. Jerdi tauar retinde satugha da bolmaydy, aiyrbasqa da salugha bolmaydy. Dýniyedegi damyghan elder biregey ústanghan jol osynday. Jerindi sattyn, memleketti satqanmen birley, óitkeni jer memleketti qúraytyn tórt elementting biri ekendigin esten shygharmaghanymyz jón!

– Qytaydyng 56 zauytynyng qazaq jerine keluine qalay qaraysyz?

– Búl mәselege halyqaralyq zandar men kompaniya zannamalary arqyly terendey jauap beru qajet. Degenmen, qazirshe aitarym joghyryda halyqarada basqa eldermen qarym-qatynas jasay alu qabileti degendi aittyq, mine búl sol elding әmbebap әleuetti el ekendigin әigileytin birden bir bógenayy edi.

Aytalyq, Qazaqstan tәuelsizdik alghaly 30 jylda sheteldermen diplomatiyalyq, sayasi, ekonomikalyq qarym-qatynastarda óz shama-sharqymyzdy dýniyege tanyta aldyq pa? Osy otyz jylda biz elding ishki óndirisi men ónim qúny, orta-shaghyn kәsiporyn salasynda qanday bәsekelestik quatymyzdy tanytta aldyq? Bar gәp dәl osynda túrghan sekildi. Búny ishkerley dәriptemesek te, júrtqa búl beseneden belgili sharua edi. Endi qúqyqtyq teoriya boyynsha әr elding ózine tәn investorlar zany bolady, yaghny birlesken kәsiporyn zany dep ataymyz. Múnda jauapkershiligi shekteuli seriktigi shetelderde halyqarylyq sauda kelisimderine qatynasu bәsekesinde óz basymdylyghyn tanytyp, әri qos elding diplomatiyalyq qatynastarynyng jenisti ayaq alysy syndy týrli faktorlardyng yqpalymen sheteldermen sauda istestigin jasaydy. Demek, Qytaydyng 56 kompaniyasynyng Qazaqstangha kelip zatyt ashuy, eki elding zandarynyng joly boyynsha kelisimmen sheshilgen bolar. Mysaly, «Bir jol, bir beldeu», «Shanhay yntymaqtastyq úiymy», «Úly Jibek joly» degen sekildi diplomatiyalyq joldar t.b. bar. Búl joba eki el memleket basshylarynyng kelisimi men qol qongymen iske asyp jatqan sharua ekeni anyq. Dese de, múnda eskeretin jәitter aldymen óz elinning ozyq tehnikasyn birlestirip, shetelding tehnikasymen selbesip jana ónim qúnyn jarata alatyn arnada jýrilui tiyis. Al qazirgi bizding eldegi sheteldik kompaniyalar  onday jolmen kelip otyrghan joq, tek óz eline payda jetkizu maqsatynda  qazaqtyng baylyghyn óz tehnikasymen óndep, ony basqa elderge joghary baghada saudalap, qazaqty qaryq qylghan bolyp, eki alyp biyge shyghyp otyr. Búl ótirik emes. Mysaly,  Atyrau, Aqtau múnay alandaryndaghy  múnay men gazymyzdy bizding el Qytay tehnikasymen birigip, selbesip óndirip jatqan joq, mәnerlep jatqan joq. Tap taza Qytay kompaniyasy, tehnikasy onda júmys jasap otyr. Ol ol ma, qytaylyq júmysshalargha qaraghanda, qazaq múnayshylaryna az jalaqy tólep qan qaqsatyp jýr. Biz osyghan sharasyz, shartsyz kónip otyrmyz. Búghan kimder mәjbýr etip otyr? Áne sol biylikte otyrghan aq jaghalylar. Sen shetelding ozyq tehnikasyn kirgiz be emes kirgiz, biraq halyqaralyq zandar men óz elinning zandaryna sәikes eldin  ash- toqtyghymen sanasa otyryp,  júmys jasauyng kerek edi ghoy?!

Búl aldanu men aldap alu qatynasy shyghar, ne óz elimizding biylik basynan laylanghan saldardyng nәtiyjesi  shyghar. Qalay desek te, qazaqtyn  Qytay men bolghan búl shahmat oinynda, Qytay  bir jýris pen qazaqty mat qylyp otyr. Búl qasaqana ma, әlde shahmat oiyn sheberligining әlsizdigi me, ony týsinu qazir óte qiyn?!

Mysaly, óte qarapayym dәlel aitsaq Qazaqstannyng Qytayda osy siyaqty kopaniyalary bar ma, joq qoy?.. Biz sheteldikter sekildi elimizde óndirilgen, әlemge maqtanyp kórsete alatynday nemiz bar? Qytaydyng jogharydaghyday joldarmen 56 kompaniyasynyng Qazaqstangha kelip zauyt qúryp, elding ensesin kóterip, memleketti gýldendiredi deu qisynsyz әreket, esek dәme. Amaly joq biylik soghan kónip, kelisip otyr, biraq halyq búghan narazy. Endi kelip basqa saldy, nede bolsa kórelikting kýiin keship otyr.

 – Ángimenizge raqmet!

Súhbetty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz