Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.
Avtor

Filosofiyalyq qarapayym bilim - tútas әlemdi qúraghan dýnie (materiya)

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.
Avtor

Filosofiyalyq qarapayym bilim - tútas әlemdi qúraghan dýnie (materiya)
Kóne Grek filosofy Geraklit (Heraclitus)bylay degen bolatyn: «People can not step twice into the same river.» yaghni, «Adam ózenning bir retki aghysynan eki ret óte almaydy nemese adam aghyn sudan eki ret óte almaydy» degen týsinikti bildiredi. Onyng mәnisi ózen suy toqtausyz aghyp ketip jatqandyqtan, ekinshi ret ózennen ótken kezdegi ózenning suy, alghashqy ret ótkendegi ózenning suy emes ekendigin, alghashqy sudyng aghyp ketkenin týsindiru arqyly obektivti zattar (materiya, veshestvo) men qúbylystardyng ózen suy siyaqty toqtausyz qozghalysta ekendigin úghyndyruda.
Filosofiya adamzatqa mynany dәleldep bergenin, onyng býgingi adamdar ýshin qarapayym bilimge ainalghanyn bәrimiz de biletin bolarmyz: Álem zattan qúralady. Tútas әlem - mәngi qozghalystaghy zattar әlemi. Filosofiyadaghy "qozghalys" bir denening bir orynnan ekinshi bir oryngha jyljuy siyaqty qarapayym mehanikalyq qozghalystar ghana emes, barlyq zattar men qúbylystardyng ózgeristeri men prosessterin (mysaly, adam organiymining ósip-jetilu prosessteri, tanymnyng damu prosessi, t.b.) de kórsetedi. Sondyqtan zattardyng qozghalystary, ózgeristeri men prosessteri zattargha (materiyagha) tәn әuelden bar ózindik qasiyeti (mәni). Qozghalys - zattardyng ómir sýru, saqtalu formasy bolyp tabylady. Mysaly, bylay qarasang tau (mysaly, Alatau) bizding kózimizge bir orynda qozghalmay, ózgermey túrghan siyaqty kórinedi. Ghylym dýniyedegi eng biyik shyng Everest 500000 jyl aralyghynda 1600 metr biyiktegenin anyqtaghan. Yaghni, qoghalysta bolmaytyn zat joq, zattyng bәri qozghalady әri mәngi qozghalysta bolady, qozghalys absolutty bolady degen sóz.
Áriyne qozghalyspen birge tynyshtyq ta bar. Biraq, tynyshtyq salystyrmaly bolady. Salystyrmaly tynyshtyq zattarqozghalysynyng erekshe bir týrli formasy ghana. Tynyshtyq zattardyng salystyrmaly túraqtylyn saqtauy men aiqyn ózgeris bolmaghan kýiinde (sostoyaniye) boluy. Mysaly, adam óz ýiinde tynysh jatqanymen jer sharynyng óz-ózin ainaluymen qosa qozghalysta bolady. Endi bir jaghynan qaraghanda adam tynysh jatqan siyaqty bolghanmen, adam organizminde tynys aluy, jýrek soghuy t.b. tirshilik әreketi toqtausyz jýrilip jatady. Yaghni, adamda ósu nemese qartai prosessi jýrilip jatady. Sondyqtan, әlemde absolutty tynyshtyq joq, tek absolutty qozghalys ghana bar.
Adamzat, býgingi kýnge deyin ghylymnyng jetken óresine negizdelip, tómennen joghary dengeyge qaray damu tәrtibi boyynsha, zattargha tәn barlyq qozghalystardy: 1) mehanikalyq qozghalys, 2) fizikalyq qozghalys, 3) himiyalyq qozghalys, 4) biologiyalyq qozghalys jәne 5) qoghamdyq әreket (qozghalys) dep bes negizgi qozghalys týrine (formasyna) jikteydi.

Qozghalystyng betalu baghyty
Ózenning suy әrqashan yldigha qaray aghady. Kýn әrqashan shyghystan shyghyp batysqa qaray batady. Qystan keyin mindetti týrde kóktem, kóktemnen keyin mindetti týrde jaz keledi. Zattardyng qozghalysynda belgili bir tәrtip, belgili bir baghyt bolady. Qozghalystar, ózgerister men posessterding negizgi bir betalghan baghyty - damu, yaghny damu prosessi. Kórinip túr, zattarda qozghalys, ózgeris bolmasa damu da bolmaydy. Damu - qozghalystar, ózgerister men prosessterding (belgili bir kezendegi) tuyndysy. Biraq, qozghalystar, ózgerister men prosessterding bәri birdey damu bolyp eseptele bermeydi, damugha bastay bermeydi, damugha tәn prosess bola bermeydi. Damu baghytynan adasqan, damu jolynan airylghan (damugha jatpaytyn) qozghalystar, ózgerister men prosesster mindetti týde birtindep keri ketuge (degradasiyagha), qúrdymgha ketuge, qúryp-joyylugha bet alady. Keri ketu basymdylyqqa ie bolady. Qarapayym bir mysal: bir adamnyng ishimdikke salynuy, narkaman boluy, úrlyq-qarlyqpen ainalysuy t.b. jaghymsyz әreketteri (qozghalysy) onyng ósuine, zattyq jәne ruhany mәdeniyet jaghynan damuyna paydaly dep kim aitady. Kerisinshe, sol adamnyng keri ketuge (sheginuge), azghyndauy, qúrdymgha betalghandyghy emespe.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Týsinikti bolu ýshin bylaysha taldayyq: Kezkelgen bir zattyng (mysalgha: bir januar, bir adam, bir otbasy, bir kәsip oryn, bir últ, bir memleketting kez-kelgen bireui delik) qozalysy (mysaly: tirshilik jasauy, ómir sýru әreketi men is-sharalary), ózgerisi qanday bir baghytqa (dúrys baghytqa nemese búrys baghytqa) betaluy, qanday bir nәtiyjege (ong nәtiyje nemese teris nәtiyje) jetui mýmkin? bar bolghan mýmkindikter "ýsh týri ghana" bolady. Odan basqa eshqanday mýmkindik bolmaydy. Bolsa aitarsyz әri dәleldersiz. Ol ýsh mýmkindik (ýsh týrli baghyt) mynalar:
Biri - damu (damudyng ózi úzyn-sonar prosess bolghandyqtan, damudy damu prosessi dep aitugha da bolady), damu prosessi.
Endi biri - keri ketu prosessining oryn aluy (nishodyashiy, regress), qúrdymgha bet aluy, birtindep joyylyp ketui.
ýshinshisi - bir orynda, bir qalypta, tynysh, ózgermey túru.
Álemdi qúraghan zattar - qozghalysta, ózgeriste bolatyndyqtan, әri olar absolutty bolghandyqtan kez-kelgen bir zattyng (mysaldary jogharyda kórsetildi) bir orynda, bir qalypta, tynysh, qozghalmay, ózgermey túruy mýmkin emes. Solay etemiz desekte, solay ete almaymyz. Búghan adamzattyng shamasy jetpeydi. Biz mәngi 18 jasta nemese 25 jasta bolyp, ary qaray qartaymay, sol qalpymyzda túra almaymyz, olay isteu qolymyzdan kelmeydi. Sebebi tirshilik dýniyesining zandylyghy solay, qúday solay jaratqan. Adam bәri bir óspey, ózgermey, ary qaray qartaymay túrmaydy. Ay jer sharyn ainalyp qozghalady. Jer shary óz-ózin ainalady. Sonymen bir uaqytta Kýndi de ainala qozghalady. Olardyng eshqaysysyn ústap túra almaymyz.
Endeshe, kez-kelgen zattyng qozghalysynan, ózgerisinen kýtetin eki týrli ghana baghyt, nәtiyje bar degen sóz: biri - damu (damu prosessi). Eni biri - birtindep keri ketu (nishodyashiy, regress) yaghny keri ketu prosessi, qúrdymgha bet alu. Bar bolghany osy eki-aq týrli mýmkindik, eki-aq týrli baghyt nemese eki-aq týrli nәtiyjening bireui ghana basym bolady. Bireuine ghana tәn belsendilik joghary bolady. Bireui basym bolady degen sóz ekinshisi mýldem bolmaydy degendi bildirmeydi. Manyzdysy belgili bir uaqyt ishinde qaysysynyng basym ekendigin bilude. Al adam ýshin alyp aitqanda, meyli jeke adam nemese bir halyq bolsyn, olardyng ómir sýru ýshin bolghan is-әreketi, tirligi eki týrli baghyttyn, nәtiyjening bireuine kóbirek qol jetkizuge mýmkindik alady, belgili uaqyt ishinde tek bireui ghana basym bolady. Eger dúrys joldy, damu jolyn taba alsa әri sol jolmen jýrse - damu basymdylyqqa ie bolady. Yaghni, damu prosessi basym oryngha ótedi, adamdardyng (halyqtyn) ilgeri jylju (jaqsy jaqtaghy) belsendiligi artady. Al dúrys joldy, damu jolyn taba almasa qalay damu bolady? Al damu bolmady degen sóz - sol uaqyttyng ishinde obekti birtindep keri ketu, sheginu prosessi, qúrdymgha bet alu basym oryngha ótti, keri ketu belsendiligi arta týsti degen sóz. Ýitkeni bir orynda, bir qalypta, tynysh, ózgermey túru mýmkin emes. Sebebi tynyshtyq salystyrmaly bolady, bar siyaqty bolyp kóringenmen, shyntuaytyn aitqanda tynyshtyq joq degen sóz. Sondyqtan zattar qozghalysynyng zandylyghy boyynsha aitqanda aldygha ilgerlemey, damymay, artqa da sheginbey, keri ketpey bir orynda tabjylmay túru mýmin emes. Jer betindegi tirshilikter tarihynda túqymy qúryp ketken januarlar kóptep kezdesedi, "Qyzyl kitap" qa kirgeni qanshama. Tarihta kýiregen imperiyalar da bar. Assimilyasiyagha týsip jútylyp ketken nemese tilin, últtyq bolmysyn joghaltqan mayda últtar da tarihtan tabylady. Búlar sonyng bir dәleli. Yaghni, (olardyn) qozghalystary, ózgeristeri men prosessterining ,birtindep keri ketuinin, qúrdymgha betaluynyng nәtiyjesi. Bireuler búny bylaysha týsindirui mýmkin: olardyng qarsy jaghy, jauy kýshti bolghandyqtan «qúryp ketti», «kýiredi», «jútylyp ketti» dep. Biraq, ishki-syrtqy sebepterding qatar әser etken kezde ghana zatta (obektide) ózgeris boltyndyghyn, ishki sebepting әrqashan sheshushi rol oinaytynyn, syrtqy sebep, syrtqy kýsh (manyzdy rol atqarghanymen) ekinshi orynda túratynyn esten shygharugha bolmaydy. Aytayyn degenim, zattardyng qozghalysy, adamdardyng әreketi (tirligi) bәri damu prosessi bolyp eseptele bermeydi. Damu bolmaghan kezeninde keri ketuge, tipti ózining joyyluyna da alyp keledi. Sondyqtan, damy alu ýshin damudyng jolyn, dúrys joldy, bolashaghy bar joly izdeu, tabu jәne sol jolmen jýru asa manyzdy. Adam ýnemi men qayda bara jatyrmyn? Halyq ýnemi biz qayda bara jatyrmyz? Degen saualgha jauap izdeu arqyly betalysyn, baghytyn dúrystap otyrady. Osy arqyly adasudyn, keri ketuding aldyn alyp otyrady. Adam (halyq) ýnemi damudyng dúrys jolyn anyqtaugha, ózining ótken qateligin (búrys jolgha, keri jolgha týskenin) ózgertuge tyrysyp otyrady. Bir sózben aitqanda, damudyng dúrys jolyn anyqtau arqyly; damu arqyly; әri tek damugha tәn erekshelikti, zandylyqtardy iygeru arqyly ghana birtinep keti ketudin, qúrdymgha betaluynyng aldyn ala alady. Sondyqtan dúrys jolgha, damu jolyna, damudyng dúrys jolyna, damudyng zandylyqty jolyna týse almasa, onyng ózge jolda, búrys jolda, keri ketuge bastaytyn jolda jýr degen sóz emespe.
Adam aldygha da jýre alady, (artymen) artqa da shegine alady. Biraq, bir uaqytta әri aldygha әri artqa sheginip jýre almaydy ghoy. Ekeuining bireuin ghana istey alasyn. Damu degenimiz úzyn prosess. Uaqyt esebi boyynsha, prosess әr bir kezen, әr bir sәt, әr bir minuttan qúralady. Mәlim bir zatta (mysaly, bir adam, bir halyq nemese bir el deyik) birde damu, endi birde keri ketu bolghanmen, bir sәtte (bir uaqyt, qysqa uaqyt ishinde) damu men keri ketuding teng dәrejede qatar oryn aluy mýmkinbe? Jauap - әriyne mýmkin emes. Tek bireui ghana basym bolady. Bir uaqytta әri óleng jazyp, әri matematikalyq esep te shyghara almaysyng ghoy. Tek bireuin toqtatyp, ekinshi bireuin isteysin. Sondyqtan zat damu prosessinde bolghan kezde, keri ketu prosessi ózdiginen bәsendeydi, toqtaugha bet alady. Al damu prosessi joqtyng qasy bolsa, onda keri ketu prosessi mindetti týrde basymdylyqqa ótedi. Sondyqtan, úzynyraq uaqyt ishinde eki týrli posessting qatar oryn aluy mýmkin bolghanymen, biraq, ekeuining shamasy, dengeyi, belsendiligi, jyldamdyghy birdey (ten) bolmady. Tek bireui ghana basym bolady. Belgili bir uaqyt ishinde tek eki joldyng (damu men keri ketu) bireuimen kóbirek jýre alasyn. Adam bir uaqytta eki jolmen qatar jýre almaydy.
Damu jolyna da (damu prosessine de) jatpaytyn, keri ketu jolyna da (keri ketu prosessine de) jatpaytyn ýshinshi qanday bir jol bolu mýmkin? meninshe ýshinshi joldyng joq ekendigine kóz jetedi. Eshqashan bolmaydy. Sebebi, búl dýniyede, әlemde absolutty tynyshtyq joq. Jogharyda da aityldy.
Islam әlemdegi eng beybit sýigish, kemel, haq dinderding biri. Mening biluimshe, islam dininde adamnyng búl dýniyedegi  is-әreketining dúrys ne búrystyghyna baylanysty "sauap" jәne "kýnә" eki týrli ghana baghalau bar.   "sauap"qa da "kýnә"gha da jatpaytyn ýshinshi bir beytarap jaghday joq. Adam dýniyeden ótkennen keyin, o dýniyede de "jannat" pen "tozaq" eki týrli oryn bar. Jannat ta emes, tozaqta emes, ekeuine de jatpaytyn ýshinshi bir baratyn oryn joq. Qortyndylap aitqanda әr adamnyng (nemese bir halyqtyn) is әreketinde, tirliginde ózin aldygha ilgerletetin, damugha bastaytyn әreket te; sheginiske, keri ketuge de alyp ketetin әreket (qylyq) te bolady. Damugha da, keri ketuge de bastamaytyn ýshinshi bir baghyttaghy beytarap is-әreket bolmaydy. Ári belgili bir uaqyt ishinde ekeuining bireui ghana (ne damu, ne keri ketu) basym bolady. Damuy basym bolsa keri ketui toqtay bastady, al damuy joqtyng qasy bolsa birtindep keri ketu, qúrdymgha bet alu basym oryngha ótedi. Ádette adam ózining daghdygha ainalghan kemshilikterin, ózi ólerdey senetin qate iydealaryn birden ózgerte almaydy. Mysaly, úrlyghy әdetke ainalghandy, nәpsi qúmarlyqty, dýnie qúmarlyqty, nashqorlyqty t.b. birden ózgerte almaydy. Osy uaqyt ishindegi ony óz jeke basynyng damuy ýshin dúrys is, paydaly is istep jýr dep aita alamyzba? Sondyqtan, zattardyng belgili uaqyt ishinde damuy nemese birtindep keri ketu prosessining bireui ghana basym bolady.
"Janbyr jausa jerding beti su bolady, ylghaldanady." búl aqiqat. "Júmyrtqamen ýlkendigi júmyrtqaday tasty bir-birine úrsang júmyrtqa synady." búl da aqiqat. Al endi "janbyr jausa jerding beti su bolmaytyn, ylghaldanbaytyn" ekinshi bir aqiqat bar ma? "Júmyrtqamen ýlkendigi júmyrtqaday tasty bir-birine úrsang tas synyp, júmyrtqa synbaytyn." ekinshi bir aqiqat barma? Sondyqtan, әrkim әr týri aitqanmen aqiqat bireu ghana bolady. Obektivti zandylyqta solay bireu ghana. Ghylym da bireu, әlemde eki týrli fizika ghylymy, eki týrli himiya ghylymy joq. t.b. tútas әlem halyqtary sol bir týrli fizika ghylymyn, bir týrli himiya ghylymyn t.b. ýirenude, zertteude jәne qoldanuda. Sondyqtan ghylym da bireu ghana. Din neshe týrli bolghanymen qúday bireu ghana. Damu - aqiqatqa, zandylyqqa, ghylymgha sýienedi (negizdeledi). Endeshe damudyng dúrys joly da bireu ghana bolady. Sol joldy tauyp, sol jolmen jýrseng damisyn, damu basym orynda bolady. Tappasan, sol uaqttarda adasasyn, birtindep keri ketesin. Keri ketu, qúrdymgha bet alu basym oryngha óte bastaydy. Damudyng dúrys jolyn tabu degenimiz - damu prosessine tәn barlyq erekshelikterdi, zanlyqtardy tanu, damudyng ghylymy teoriyalyq negizderin qalau; tútas әlemdi qúraghan zattardyng (materiyanyn) qozghalys, ózgeris, damu zandylyghyna sýiene otyryp qoghamdy damytudyng filosofiyalyq negizin tabu degen sóz. Sol sebepti de qanday qozghalys (әreket), qanday ózgeris dúrys jolgha nemese búrys bolgha bastaytyndyghyn tarihta halqymyzdan shyqqan Abay Qúnanbaev jәne ózge de aghartushy, filosoftar ómirding óz qúbylystaryna (adamdy, adamnyng is-әreketin, ómirge kózqarasyn, qúndylyqtaryn t.b. zertteu arqyly) negizdelip kóp izdengen. Býgin de jәne búdan keyingi kýnde de jalghasty izdenu filosoftarymyzdyn, ghalymdarymyzdyn, mamandarymyzdyng jәne kez-kelgen oqyghan nemese talantty azamattarymyzdyng paryzy bolyp qala beruge tiyis. Olay bolsa damu prosessinde qanday erekshelik, qanday zandylyq,  qanday qaghidalar jәne ózge de qatysty mazmúndar boluy mýmkin? Áriyne eng aldymen damu degenimizding ózi ne? Damudyng mәni (sushnosti razvitiya) ne? ekendigin aita ketu artyq bolmas dep oilaymyn.
Damu jәne damudyng mәni
Damu (Development) sózi filosofiyalyq terminge jatady. Damu filosofiyada zattardyng dúrys baghyttaghy qozghalystaryn, ózgeristerin kórsetedi. Naqtyraq aitqanda, "damu dep zattardyng (zattar men qúbylystardyn/veshy y yavleniya) kishkeneden ýleyip, qarapayymnan kýrdelenip, tómennen joghary dengeyge qaray ósui, eskining (eski zattyn) joyylyp, onyng ornyna jananyng (jana zattyn) qabyldanuyndaghy qozghalystar men ózgerister prosessin aitady." - qazirgi kezdegi Qytay ensiklopediyasynan, "Damudyng týpkilikti mәni (sushnosti razvitiya) -eskining (eski zattyn) ketip, onyng ornyn jananyng (jana zattyn) iyelenui bolyp tabylady." Búny damudaghy sapa ózgerisi, damudyng revolusiyalyq týri (formasy) dep te ataydy. Áriyne búl mening janalyghym emes. filosofiyada әlde qashan anyqtalghan, oqyghan adamdardyng kóp sandysy biletin, qarapayym sauatqa ainalghan bilim ekeni kóbimizge týsinikti jayt. Mysaly, erterek kezderdegi aq-qara teledidardyng (Cherno-belyitelevizor) ornyn bir kezde týrli týsti teledidar iyeledi. Al onyng ornyn býgingi kýnde súiyq kristalldy júqa teledidarlar almastyrdy. Júqa teledidarlardyng ózi funksiyalary kemeldenip (mysaly, 3D) jalghasty aldygha qaray damyp barady. Ázir aq-qara týsti teledidardy bazar, dýkenderden tabalmaysyz. Mine, bir «teledidardyn» damu jaghdayyn mysal retinde alyp aitsaq, damudyng shyn mәni janaru, kóne zattyng (aq-qara teledidardyn) ketip, onyng ornyn jana zattyng (týrli týsti súiyq kristalldy júqa televizordyn) iyeleui ekenin, sapa ózgerisi ekenin aiqyn kóruge bolady. Kezinde «filosofiya» oqulyghynda osylay týsindik. Bir qarasaq osy «damudyng naqty mәnin» týsinip alghan siyaqty boldyq. Biraq, ókinishke oray týsine alghan joqpyz. Oghan bir dәlel: jana tuylghan shiyki júmyrtqany qaynaghan sugha salsang pisedi. Úzaq uaqyt jyly jerge qoysang búzylyp, shiriydi. Júmyrtqanyng sapasy ózgerdi, sapa ózgerisi boldy. Endi ony embrionnyng damuy, balapangha ainaluy dep aita lamaymyz ghoy. Sondyqtan, sapa ózgerisining bәri damu prosessine tәn qozghalys, ózgeris bola bermeydi. Endeshe, eng basty, ózekti, týpkilikti mәsele qanday baghyttaghy ózgeris damu prosessine jatatyndyghyn anyqtauda bolyp túr. Meninshe búny terenirek týsinu ýshin payda bolghan «jana zattyn, mysaly súiyq kristalldy júqa teledidar - fizika ghylymy men elektronikanyng damu jetistigi» ary jaghynda, tereninde ne túrghanyn bilu kerek. Týsinikti bolu ýshin bylaysha taldau jasayyn:
Súiyq kiristaldy júqa teledidar ghylym-tehnika damuynyng jetistigi ekeni aiqyn. Ghylym turaly týsinik pen ol jónindegi tújyrymdama (konsepsiya) býgingi kýnge deyin әli bir izge týse qoymaghan siyaqty. Ár el, әr ghalym әr týrli aitady. Mysaly: «Ghylym - obektivti zattargha tәn zandylyqty naqy beynelegen jýieli bilim.»; «Ghylym tәbighat, qogham,  oilau prosessine (dýnie tanugha) sayatyn obektivti zandylyqtardy tura beynelegen sol ghylymnyng belgili bir tarauy.»; «Ghylym naqty praktika, tәjiriybe negizinde ashylady. Praktika men tәjiriybening synynan ótedi jәne logikalyq dәledeuler arqyly rastalady. Obektivti dýniyedegi әr týrli zattardyng (zattar men qúbylystardyn) mәni men qozghalys zandylyghy jónindegi bilim jýiesi.» t.b. týsinik neshe týrli bolghanymen, olardyng arasynan belgili bir (zattar men qúbylystardyng mәni, zattardyng qozghalys zandylyghy, naq beyneleu siyaqty) ortaqtyqtardy da bayqaugha bolady. Yaghni, ghylym degenimiz obektivti zattar men qúbylystardyng mәnin, qozghalys zandylyghyn ashu, naqty beyneleu jónindegi jýieli bilim ekeni bayqalady. Olay bolsa, súiyq kristalldy júqa teledidardy (býgingi kýn ýshin jana zat) adamzattyng obektivti zattar men qúbylystardyng mәnin, qozghalys zandylyghyn ashu jәne sol zandylyqtardan paydalana biluding nәtiyjesi eken dep bilemiz. Búl jerdegi jana zattyng (súiyq kristaldy júqa teledidardyn) basty janalyghy - onyng syrtqy júqalyghynda emes, ishki elementterinen qúralghan ózaldyna túiyqtalghan jýiening júmys jasau tәrtibindegi sýiengen (fizikalyq) zandylyqtarynda jatyr. Endeshe, jana zat degenimiz - zattardyng qozghalys zandylyqtaryna sýiengen, zandylyqtar boyynsha qozghalys (adam ýshin: әreket) jasaytyn janasha zat. Yaghni, jana zat - zandylyqty qozalys jasaytyn zat. Ekinshi sózben aitqanda qazghalysynda zandylyq bolatyn zat. Adam (bir el ne bir halyq) ýshin alghanda zattar qozghalysynyng zandylyghyn ashu, ony naqty beyneley bilu, sol zandylyq boyynsha (zandylyqqa sýiene otyryp) is jýrgizu, jalpy adamzattyng býgingi kýnge deyin ashqan zandylyqtaryn da (tәbighat, qogham jәne adamnyng oilau, dýnie tanugha baylanysty zandylyqtar) iygere bilu, qoldana bilu onyng jana zatqa ainaluynyng (damuynyn, dúrys baghyttaghy sapa ózgerisinin) alghy sharty bolady. Adamnyng dýniyeni tanuy barghan sayyn terendey beretindikten (ghylym men filosofiyada) búryn beymәlim bolghan jana zandylyqtar da ashylyp otyrady. Sondyqtan, búrynnan belgili birneshe zandylyqqa sýienuge shektelip qalugha bolmaydy. Zandylyqqa sýienbeu, búryn ashylghan belgili zandylyqtargha sýiengenmen, janadan ashylghan zandylyqtardy (jana zandylyqtardy) iygermeu eskige, eski zatqa tәn qasiyet bolady. Adam ýshin (mysaly, bir el, bir halyq) ýshin aitqanda damudyng mәni (sushnosti razvitiya) - zandylyqtardy (jalpy zandylyqtar pen jekelegen zandylyqtardy da óz ishine alady) ashu, iygeru; ózgelerding (ózge el, ózge halyqtardyn) ashqan zandylyqtaryn da zertteu, ýirenu; zandylyqtargha qúmet etu, zandylyqqa sýienu, zandylyqtar boyynsha is jýrgizu bolyp tabylady. Kerisinshe osylardyng birinde jasamaytyn zat - eskirgen, kóne zat, eski zat bolyp esepteledi. Sondyqtan filosofiyada týsiniksiz nemese astarlap aitylatyn damudyng mәni «kóne zattyng ornyn jana zattyng iyeleui» degendi, obektivti zandylyqtargha sýienbey, oiyna kelgenin isteytin, teoriyalyq negizi joq nemese teoriyalyq negizi әlsiz, kózsiz әreketterding (kóne zatqa tәn qasiyet) ornyna zandylyqtargha, belgili teoriyalyq negizderge sýienetin (ghylymi, jýieli, sanaly) dúrys әreketterding oryn aluy (almasuy) dep týsinu kerek.
Filosofiya zattardyng qozghalysynda zandylyq bolatynyn rastaydy. Kýnning birde shyghystan shyghyp, birde batystan shyqqanyn kórdikpe? Kórgen emespiz. Kýn әr qashan shyghystan shyghyp, batystan batady. Búl qozghalysta belgili zandylyq bolatyndyghynyng qarapayym bir dәleli. Jogharyda, damu - qozghalystyng bir baghyty, damu - qozghalystyng tuyndysy dep aityp ótildi. Olay bolsa damuda da zandylyqtar bolady, damu zandylyqtargha sýienedi degen sóz emespe. Sondyqtan, bir eldin, qoghamnyng damuy zandylyqtargha, qaghidalargha, aqiqatqa, ghylymgha sýienedi. Ári búlar bir-birimen organikalyq baylanystaghy, bir-birinen bólip tastaugha kelmeytin nәrseler.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Filosofiyadaghy damu úghymynda (konsepsiyasynda), damu degenimiz «kishkeneden ýlkei», «qarapayymnan kýrdelenu», «tómen dengeyden joghary dengeyge kóterilu», degen týsinikter meninshe damu prosessining belgili bir kezenindegi nәtiyjesine syrttay qarap sýrettep aitylghan. Sol siyaqty damudyng mәni (sushnosti razvitiya, estestvo) - «kóne zattyng ornyn jana zattyng basuy. Mysaly, aq-qara teledidardyng ornyn súiyq kristaldy júqa teledidardyng basuy» degen tújyrymdamagha qarasang bәri de dúrys aitylghan. biraq, damudaghy naqty is-әreketine paydalana almaysyn. Damu prosessine, damu isine jetekshilik rol ataqara almaydy. Sol siyaqty «aspan ashyq kók týsti», «japyraq jasyl týsti», «bir jyl tórt mausymgha bólinedi», «Su yldigha qaray aghady», t.b. bәri dúrys aitylghan. Biraq, osy aitylghandardyng adamdardyng jeke ómiri nemese qoghamnyng damuy ýshin qanday mәn-manyzy bar? Meninshe osy aitylghandardyng pәlendey bir tikeley mәn-manyzy joq. Biraq, olar dúrys aitylghan. Bayqaugha bolady dúrys aitylghan nәrsening bәri mәndi, manyzdy bola bermeydi. Dúrys aitylghan nәrsening bәri adamnyng is-әreketine, damuyna iydealyq jetekshilik ete bermeydi. Sondyqtan, aitayyn degenim býgingi kýnde keybir elderde ghylym, filosofiya qanshalyqty damysa da biz ýshin shaynap qoyghan dayyn tamaq joq. Nemis ózining mashina jasau, japon ózining elektronikalyq búiymdar jasaudaghy tehnikalyq qúpiyalyghyn bizding aldymyzgha әkep jayyp tastamaytyny aiqyn. Jaraydy, tehnikalyq qúpiyalar patenttelgen deyik. Biraq, tehnikadan basqa jetistikterining (mysaly, ghylym, filosofiya salasyndaghy) syryn ózgelerge jasyrmay bәrin jayyp sala beredi degenge óz basym sene bermeymin. Sondyqtan, bәrin de (tehnikany da, ghylymdy jәne filosofiyany da) ózing zertteysin, tabasyn. Ýirenu, zertteu arqyly jetken jetistigindi ózinning (óz elinnin) damuyng ýshin paydalanasyn. Meninshe basqasynan da eng manyzdysy osy. Damu býgingi kýnde әlem elderi asa mәn berip otyrghan eng ózekti mәsele ekeni belgili. Búl endi bir jaghynan damudyng onay nәrse (is) emes ekendigin, birshama kýrdeli ekendigin de úghyndyrady. Men bir elding nemese bir qoghamnyng damuy ýshin ne isteu kerek, qalay damu kerek ekendigi jóninde aiqyn, dúrys bir joldy kórsetip berem nemese damu prosessining syryn ashamyn degen oidan aulaqpyn. Biraq, damu ýshin damudy, damu jolyn, damu prosessining ózindik ereksheligin, damugha tәn zandylyqtardy izdenu, zertteu kerek ekendigin aitqym keledi. Óz elinin, óz halqynyng damuyna bey-jay qaramaytyn azamattardy osyghan kónil bóluge shaqyrghym keledi. Maqalanyng jalghasy (negizgi bólimi) bar.
Avtordan:
1. Maqala tek arnauly mamandargha ghana emse, jalpy azamattargha týsinikti bolu ýshin qarapaym tilmen, qarapayym mysaldar keltire otyryp týsindiruge tyrystym.
2. Pikir bildirushi qúrmetti oqyrman qauym!
Oryndy pikir bildiru kez-kelgen avtor ýshin óte qajet. Qúptarlyq jayt. Biraq, esh negizsiz iydeyalyq «autoimmundyq reaksiya», «autoimmundyq auru» sipatyndaghy pikirde bolmaularynyzdy ótinemin.
«Abay-aqparat»