Árbir halyq ózining arghy-bergi tarihyn ózi jazuy tiyis. Búl Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng “Tәuelsizdik bәrinen qymbat” atty kólemdi maqalasynda aitylghan oi.

Preziydent atalghan maqalasynda tarihy sanany janghyrtugha qatysty birneshe ret atap ótken bolatyn. Al, búghan deyin Memleket basshysy ózining tikeley  bastamasymen Altyn Ordanyng 750 jyldyghyn atap ótudi tapsyrghan bolatyn. Altyn Orda mereytoyy ayasynda qasiyetti Úlytau ónirin turistik ortalyqqa ainaldyryp, býkil әlemning nazaryn Joshy hannyng eren enbegin tanugha audaru qajettigin tilge tiyek etken edi.

Al, osy jyldyng basynda jariyalanghan “Tәuelsizdik bәrinen qymbat” atty maqalasynda sol oidy shegendey týsken Preziydent osynday tarihy túlghalarymyzdy jas úrpaqtyng esinde qaldyru ýshin tarihy kinolargha ýlken mәn beru kerektigin aitqan bolatyn.

Preziydentting atalghan maqalasy ayasyndaghy irgeli júmystar býginde óz jalghasyn tauyp jatyr. Solardyng biri kýni keshe Elordadaghy Últtyq akademiyalyq kitaphanada ótken “Úlyq Úlys – Altyn Orda: bastauy, tarihy jәne múrasy” atty halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiyany atap ótuge bolady. Atalghan jiynda QR Preziydenti Ákimshiligi basshysynyng birinshi orynbasary Dәuren Áskerbekúly arnayy sóz sóiledi.

Áueli atalghan konferensiyanyng el tәuelsizdigining 30 jyldyghymen qatar keluining ýlken mәni bar ekenine toqtalghan Dәuren Abaev osy arqyly memlekettiligimizding payda bolu kezenine taghy bir mәrte sholu jasaugha bolatynyn aityp ótti.

Eng әueli múnday tarihy mereytoylardyng iydeologiyalyq astary teren. Sebebi, osydan alty jyl búryn, 2015 jyly eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng bastamasymen Qazaq handyghynyng 550 jyldyghy keng kólemde, respublika boyynsha atalyp ótken bolatyn. Áriyne, memleketting qalyptasuy bir kýnde jýzege asatyn sharua emes. Sondyqtan búl túrghyda 1465 jyldyng elimiz ýshin manyzy men auqymy ken. Sebebi, sol kezde alghash ret Kerey men Jәnibek handar óz aldyna Jetisugha bólek qonys audaryp, qazaq halqynyng últqa ainaluyna ýlken enbek sinirgen bolatyn. Ghalymdardyng zertteuinde búl kezeng Úlyq Úlystyng dәuirlep túrghan uaqytynan bastalatyn kórinedi.

Al, Memleket basshysynyng tapsyrmasy boyynsha Bilim jәne ghylym ministrligining janynan qúrylatyn Joshy Úlysyn zertteytin ghylymy institut ta osy maqsatty kózdeydi.

Jalpy alghanda Úlyq Úlys әrtýrli tilde sóilep, әrtýrli din ústanghan biraz halyqty bir shanyraq astyna biriktire otyryp, ilgeri mәdeniyetti ómirge әkeldi. Dәl osy kezende qazaq halqynyng etnogenezdik negizi qalyptasty.

Sonay Altyn Orda dәuirinen kele jatqan keybir belgiler qazir de kýndelikti ómirde kezdesip jatady. Sonyng biri Tәuelsizdik alghannan keyin ainalymgha engen tól tengening atauy sol kezennen alynghan.

Al, býgingi arqa tósindegi aishyqty astana Núr-Súltan qalasy Úlyq Úlys biyleushilerining jalghasy ispetti.

Sonymen qatar, Dәuren Abaev Altyn ordanyng tek ótken dәuirge tiyesili emes ekenin aita kelip, ol bizding býginimiz ben bolashaghamyzy ekenin tilge tiyek etti. Sebebi, býgingi barsha qogham bolyp bet alghan baghytymyz da, ortaq maqsat-múratymyz da Altyn Orda dәuirinen bastau alatyn ghasyrlyq ghúryptar.

Mәselen, solardyng alghashqysy – ortalyqtan basqaryllatyn memleket. Joshy Úlysynyng “Altyn ghasyryn” tughyzghan búl manyzdy shart óz tәjiriybesinde tabighaty qatal, auqymy keng Euraziya qúrlyghy kenistiginde myzghymas biylik vertikali arqyly memleket ortalyqtan basqaru arqyly ghana ósip-órkendeytinin kórsetti.

Al, ekinshisi – meritokratiya. Yaghni, Altyn Orda kezeni adamdardy elita qataryna jeke qasiyetterine qaray qosty. Búl sol qogham men memleketting basty ereksheligi edi. Oghan – Altyn Ordanyng beklerbegine ainalghangha deyin qarapayym jigit- batyr hәm by satylarynan ótken er edigening ghúmyry dәlel.

Al, býgingi Tәuelsiz Qazaqstan da sonau Altyn Orda dәuirindegi osy bir qaghidany negizge alady. Onsyz qogham men memleketting ilgeri qaray damuy qiyndamaq.

Ýshinshisi ghasyrlyq ghúryp – tiyimdilik. Altyn Orda memleketinde logistika men memlekettik basqarudyng tiyimdi jýiesining biri jәmshik qyzmeti boldy. Búl jýie keyinnen ghasyrlar boyy Reseyde keninen paydalanyldy. Sonymen qatar altyn Orda kezeninen jetken “darugha” dep atalatyn azamattyq әkimshilikting jýieli júmysy da osy sózge dәlel bola alady.

Kelesi bizge múra bop jetken ghúryp – ghylym-bilim ghúrpy. Mәselen, Altyn Ordany Ózbek han men Jәnibek handar biylep túrghan tústa shet elden ghalymdar men aghartushylar aghylyp kelip jatqany tarihtan belgili. Sonday-aq, sol kezende kóptegen medreseler salynyp, ol jerde dinnen bólek medisina, matematika syndydy taghy basqa kóptegen ghylymdar iygeru jolgha qoyyldy.

Besinshi ghasyrlyq ghúryp – dialog mәdeniyeti. Euraziyanyng kindiginde ornalasqan altyn orda memleketinde әuel bastan diny senimi men salt-dәstýri bólek, iyili әrtýri halyqtar ómir sýrgen. Sol halyqtardyng eki jýz jyl boyy bir memlekette tirshilik etui olardyng ózara bite qaynasyp ketuine sebep boldy. Búl óz kezeginde ruhany baylyq pen dialog mәdeniyetining sonday-aq, ózgege degen qúrmetting eren ýlgisine ainaldy.

Býgingi Tәuelsiz Qazaqstannyng etnosaralyq qatynastardy retteu tetigining modelin sol Altyn Orda kezenining ýlgisinen alynghan deuge negiz bar. Ayta keterligi múndaghy birlik degen – birkelkilik emes.

Altynshy ghúryp – halyqaralyq mediasiya mәdeniyeti. Yaghni, Altyn orda memleketi Shyghys pen Batysty jalghaghan kópir sekildi boldy. Úly Jibek jolynyng slotýstk baghytyn mekendegen alyp imperiya órkeniyetter arasyndaghy dialogty tek materialdyq qúndylyqtarmen ghana emes, innovasiya men iydeyalar negizinde damytty.

Ayta ketsek, Elbasy Núrsúltan Ábishúlynyng Birikken Últtar úiymy bas assambleyasynyng minberinen tanystyrghan “Ýlken Euraziya” jobasy sol altyn Orda memleketining sayasatynan bastau alady.

Jetinshi ghasyrlyq ghúryp – adamy qúndylyq. Altyn Orda memleketinde memlekettik basqarudyng ortalyqtandyrylghan jýiesine qaramastan, ol eshqashan qoghamnyng ózegin biylikke degen qorqynysh emes, halyqtyng  imany týpnegizi qúrady. Al, qazirgi bizding qoghamnyng da ózegi – ruhany qúndylyqtar men imandylyq ekeni aqiqat.

Abai.kz