Jәdy Shәkenúly: «Birding múnyn aitpasaq, mynnyng joghyn joqtay almaymyz»

Jәdy Shәkenúly, Qazaqstan jazushylar odaghynyn, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy:

- Jәke, eki jiyrmany enserip ótip, qyryqtyng beseuine de kelip qalypsyz. Búl jas,  aqyl aitatyn jas shamasy bolmasa da, er jigitting naghyz boyynda qany tasyp túratyn shaghy. Osy rette qalam ústap, qalyng búqaranyng qamyn jegeninizge  shiyrek  ghasyrgha juyqtady. Onymen birge, siz arghy betten atajúrtqa oralyp, shettegi qandastarymyzdyng qamyn jep jýrgen sanauly qalamgerlerding birisiz. Qazaq «kóp ómir sýrgennen emes, kópti kórgennen súra» dep jatady. Arghy bet pen bergi betti de kórgen jansyz ghoy. Osy tústa kónilge týigeninizdi aita otyrsanyz?

Jәdy Shәkenúly: «Birding múnyn aitpasaq, mynnyng joghyn joqtay almaymyz»

Jәdy Shәkenúly, Qazaqstan jazushylar odaghynyn, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy:

- Jәke, eki jiyrmany enserip ótip, qyryqtyng beseuine de kelip qalypsyz. Búl jas,  aqyl aitatyn jas shamasy bolmasa da, er jigitting naghyz boyynda qany tasyp túratyn shaghy. Osy rette qalam ústap, qalyng búqaranyng qamyn jegeninizge  shiyrek  ghasyrgha juyqtady. Onymen birge, siz arghy betten atajúrtqa oralyp, shettegi qandastarymyzdyng qamyn jep jýrgen sanauly qalamgerlerding birisiz. Qazaq «kóp ómir sýrgennen emes, kópti kórgennen súra» dep jatady. Arghy bet pen bergi betti de kórgen jansyz ghoy. Osy tústa kónilge týigeninizdi aita otyrsanyz?

- Dauyldy shaqtarda alysqa shyghyp ketken júqa qayyq keyde taghdyryn tәnirge ghana tapsyrady. Shet júrtqa shashylghan halyqtyng taghdyry soghan úqsaydy. Jel qaydan túrady, qanday dәu tolqyndar ony kelip úrady. Onyng aldynda jaziraly jasyl jaghalau túr ma, әlde týpsiz tolqyndardyng ajal arany ashylyp túr ma? Múnyng bәri tәnirding eng auyr synaghy. Degenmende jýregine Allany úyalatqan pende adaldyqty eskek, senimin serik etip ómirden kýder ýzbeydi. Biraq sonday auyr taghdyrly jandardy keshken tauqimeti men jat júrtta ómir sýrgenine bola qalay kinәlaysyn. Jәne de qan jútyp, qasiret keshken sonday qandastarynnyng sany az emes, 5 million ghoy. Mende sol kópting birimin. Ári әr kýni olardyng taghdyryna alandaumen ómir sýrip jatqanday ógey oilargha kóp berilemin. Búl arghy bette yaghni, Qazaqstangha alystan telimirip otyrghan aghayyn jayynda aitarym.

Al jalpy qazaq mәselesi jәne egemendi elimiz turaly sóz bolghanda Allagha shýkirshilik bildiremiz. Enseli elimiz, túghyrly otanymyz bar. Atasynda kórmegen baqytty kýndi botasynda kórgen tәleyli úrpaqpyz. Osy dalany, el egemendigin qalay ayalau, ony úrpaqqa últtyq ar-ojadanmen tabystau әriyne barsha qazaq qandynyng paryzy ghoy.

- Jәke, Qytay qazaqtarynyng tarihy az jazylyp jýrgen joq. Degenmen qazaq qauymy ýshin әli de ondaghy bauyrlarymyzdyng ótken ómiri turaly tarihy derekter jútandau. Esesine, halyq tarihiy-әdeby tuyndylarmen keninen, tanys. Qytay qazaqtary HH ghasyrdaghy zúlmattyng talayyn basynan keshirdi. Kir juyp, kindik kesken jerden ýdere kóship, Tiybet, Ýndi asty. Osy taqyrypqa óziniz de qalam tarttynyz. «Qaraly kósh» romanynyz qazaq әdebiyetining altyn qoryna qúiylghan qomaqty tuyndy. Osy kórkem dýniyeni jazugha qalay tәuekel ettiniz. Sonday-aq, búl tuyndynyz qalamgerler tarapynan qalay baghalandy?

- Qazaqtyng qandy keshuleri jayynda jazylghan shygharmalar az emes. Ókinishtisi sonyng kóbi Kenes odaghy dәuirinde jazyldy. Imperiyalardyng iyegining astynda otyryp jazghan dýniyeler últtyq taqyrypty qansha qauzadyq dese de odan jat júrttyn, qúldyqtyng iyisi anqyp túrady. Allasyn «Allam», alashyn «Alashym», tegin «týrkimin» dep aita almaghan bir buyn kóz jasyna túnshyghyp otyryp qalamnyng erkimen emes, zamanynyng ekpinimen sóz qozghady. «Jeteyin desem jete almay» deytin ghashyqtar әnindey, jeter kómbesine tóte jolmen emes, búrang joldar arqyly jetudi oilap, kóligin de, kónilin de, oqyrmanynda sharshatty. Keshegi kenes qalamgerlerining sol jyrtyq kebinin býgin qytaylyq qalamgerler jamap-jasqap jamylyp jýr.

Men «Qaraly kóshti» tәuelsiz, erkin sanadaghy qazaqtyn, týrki músylmanynyng ór ruhy arqyly jazghym keldi. Jәne de ózimdi tughan halyqtyng tekti, qaysarlyghyn barynsha ashu oiynda boldym. Eger oqyrmandarym osy oilarymnyng úshqynyn shygharmamnan tauyp jatsa onda men baqyttymyn.

«Qaraly kósh» romanym jaryq kórgenen keyin Almaty, Astana qalalarynda arnayy túsau keseri ótti. Kitabymdy oqyp shyqqan Túrsynbek Kәkishev, Toqtar Beyisqúlov, Janat Ahmadi, Temirhan Tebegenov, Rahymjan Otarbay, Naghashybek Qapalbek, Túrsyn Júrtbay, Qarjaubay Sartqoja, Qabidash Qaliyasqar sekildi kóptegen ghalym, jazushylar óte joghary bagha berdi. «Qaraly kósh» jayynda jazylghan dýniyelerding ózi bir kitap boldy.

Jekeler osylay tanyghan, qazaq әdebiyetine qosylghan olja retinde onymen maqtanghysy keletin últjandy úldardyng jýrek sózi qúlaghyna jetse, qoghamdyq úiymdar men memlekettik mekemeler de sәl qaramas degen oidamyn. Degenmende 2012 jyldyng Memlekettik tapsyryspen shyqqaly túrghan kitaptarynyng ishinen «Qaraly kóshtin» ótpey qaluy últ әdebiyetine jasalghan qiyanat emes pe eken degen de oida tuady. Onyng bәrining jauabyn uaqyt, bolashaq aitady.

- Jәke, Ospan batyr turaly da qalam tartyp jýrsiz. Songhy  on jyldyqta Ospan batyr halqymen qauyshyp, Atajúrttta әjeptәuir tanylyp ýlgerdi. Desek te, Qytay jaghy Oshandy әli de bandy dep keledi. Tipti, ondaghy keybir qandastarymyz da Oshekendi bandy deuden tanbay keledi. Búghan ne aitasyz?

Ospan últ tarihyndaghy úly túlghanyng biri. Onyng tónkeris jasaghan dәuiri qyp-qyzyl órting ortasyna dýp keldi. Solay bola túrsa da onymen Amerika basshysy Rozvelt, kenestik qyzyl imperiyanyng qandy qylyshynyng iyesi Staliyn, Mongholiya marshaly Choybalsan, Gomindang qytayynyng qojasy Jang Kayshy, qyzyl qytay tóraghasy Mau Zydún  sekildi bes elding patshasy sanasty. Onyng elim, jerim degen et-jýregining әmirimen onyng sonynan 6-7 myng qazaq ilesip jýrip soghys jýrgizdi. Tipti solardyng kózi bary ózi, kózi joghy úrpaghy kýni býginge deyin Oshyngha shang juytpaydy. Ospan óz dalasyn, elin, jerin, dinin, tilin qorghap kýresti. Otarlaugha úmtylghan qytaydyng shapqynshy armisynan ilgerindi-keyindi 50 myng shamaly jau sherigining kózin qúrtty. Múnday erlik ejelgi qazaq batyrlarynda da asa siyrek kezdesse kerek.

Qazaqtyng dosy da, jauy da qazaq. Ospangha jau bolghan nemese ony qaralaghan adamdar qazaqtyq qany joq, últyna býiregi búrylmaytyn bezbýirekter ghana. Últyn úlaghattap janyn qighan bahadýr babasynyng qadirin bilmeytin qara qúrsaq jandardan eshtene kýtuge bolmaydy. Aqshany ardan qymbat sanaghandar últyn da anasyn da op-onay sata salady. Últynyng ertenine kerekti últtyq ruhtyng tu ústaushylaryn da joqqa shygharudan tayynbaydy. Al qytay ýkimetine kelsek, ózi atqan adamdy ózi aqtamaytyny da, maqtamaytyyn da belgili. Ospan olardyng «әkesin óltirgen» túrsa, qalay úmyta alady. Dese de Ospannyng jer qorghaudan qalyptasqan azattyq iydeyasyn otanshyldyqqa balaytyn ashyq oily qytay ziyalylary da kóptep tabylady. Olardyng ishinde «Ospan otanshyl adam» dep maqala jazghandar da bolghan.

- Jәke, Qytay qazaqtarynyng býgingi tynys-tirshiligi turaly da jiyi-jii mәsele kóterip, baspasózde kórinip jýrsiz. Ondaghy bauyrlarymyzdyng әleumettik túrmysy, mәdeny hal-ahualy jóninde ne aitar ediniz?

Qytaydaghy qazaqtardyng zattyq jaghdayy jaqsy bolmaghanmen ruhany әlemi barynsha әlsirep barady. Kenester odaghy dәuirinde últtyq bolmysyn joghaltqan qazaqtar orystyng qúshaghyna qalay qúlasa qytaydaghy qazaqtar da otarlaushy últtyng telegeyine dәl sonday jútylu qaupinde túr. Ol ýshin qytay ýkimetin kinәlaudyng da negizi az. Qazaq memleketinen basqa ózge últtyng bәrin jarylqaymyz deytin jalpaqshesheylik ózge әlemde kýn sayyn azayyp bara jatyr. Ózin ozyq, shoqtyqty kóretin elderdegi basym últ qashanda óz basymdylyghyn kórsetip, ózge últ mektepterining bәrin jauyp, óz tilinde ghana bilim berip keledi. Qytay memleketi de sol ýrdispen óz óktemdigin kórsetip, úsaq últtardy erikti jine eriksiz týrde ózine bas iydirse, tilin ýirenuge mәjbýrlese oghan tanghaludyng esh reti joq.

Qytay týgili «ózimizdi erkeletti» dep monghol últyna qúrmet etip kelgen mongholiya qazaqtary da sonday auyr synaqqa dóp keldi. Monghol memleketi de búdan keyin memlekettik oqu jýiesin bir ghana - monghol tilinde jýrgizedi. Jәne de oqulyqtary da bir tútas jaryq kóretin bolyp jatyr.

Europadaghy qazaqtar bolsa, ózderi jasaghan ortanyng telegeyinde maltyghyp, kózderi anda-múnda әzer jyltyraydy.

Birding múnyn aitpasaq, mynnyng joghyn qalay joqtaymyz. Qytay qazaqtary sóz bolghanda әriyne әlemde taryday shashylghan qazaqtar taghdyry da jan qinaydy. Endigi olardyng ýmiti, jan ashyry, Alladan keyingi seneri jalghyz Qazaqstan. Olar otanynyng kók tuyna qarap: «qútqarsang qútqardyn, qútqarmasang ólemin» degen auyr kýide otyr. Olardy týp qotaryp kóshirip әkelmegen kýnning ózinde ruhani, mәdeny baylanystardy kýn sayyn terendetip, tabighy assmilasiyasyn barynsha tejeu kerek. Sonda ghana qara shanyraq atanghan qazaq eli tarih aldyndaghy óz mindetin adaldyqpen atqarghan bolady.

- Júrttyng bәri kósh toqyrady degen pikirdi aityp jýr. Búghan ne sebep bolyp otyr?

- Kóshi-qon tóniregindegi qúzyretti organdardyng qyryq ret qúbylghanyna qarap, bizdegi kóshi-qon ýrdisinng әli de retke týse almay kele jatqanyn bayqaymyz. Syrtqy kóshi-qondy qoyyp, ishki kóshi-qon mәselelerinde de ishekshe shúbatylghan ishki týiinshekter  az emes. Búl ózi auy men dauy kóp, «paydasynan shyghyn kóp» degendey is bolghandyqtan kóp adamnyng tisi batpaydy. Preziydentke nemese ýkimetke jaltaqtap júmys isteushiler búl isting jenisi men jemisi bolsa ózine jazyp, ayaghy aqsaghan kemistigi kórinse ony oralmannyng ózine iytere salatyn «jaqsy әdis» tauyp aldy. Sondyqtan da oralman men biylik arasyndaghy týsinbeushilikten olardyng kóshine alandaushylardan kóri kóniline syzat salatyn qanqugha barushylar kóbeydi.

Qazaqstandy baghyp otyrghan shettegi 5 million qazaq teledidargha telmirip ertengi aurayyn andyp otyrghan malshy men eginshi siyaqty. Olar «auarayy mәlimetinen» sәl qalypsyzdyq bayqalsa boldy, atynyng basyn irkedi. Ásirese keshegi qan keshken batyr babalar ruhyna shóldey bastaghan «jana budannyn» qatty jel men yzghardan ýrketindigine tandanugha bolmas.

Qazir Qazaqstandaghy qazaqtyng jan sanaqtyq payyzynyng ósuine baylanysty alystaghy aghayyndy asa kereksinip ketpeytin de iydeya qalyptasty. Osynday ólara shaqtan óz úpayyn izdegen keybir mansaptylar halyqty «jerlik», «oralman» dep eki jikke bóluden qalsa, oralmannyng óz ishine de irtki tastap ishten iritu sayasatyn jýrgizip otyr. Tómende halyq pen halyq qyrqyssa jogharydaghylar alansyz oiyn kórip, otty kósep qoyady. Sóitip ishki birliginen airylghan halyqty iritu onay bolady. Irigen sýt ne airangha qosylyp bojyma bolady, ne itayaqqa qúiylyp, kýshikterding enshisine búiyrady.

Jogharydaghy kóp týrli sebep, jýieden kónildegi kóktemning azangy qazaq kóshining qantaryluyna sebep bolyp otyr.

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan - Múhan Isahan

«Abay-aqparat»