ءجادي شاكەنۇلى: «ءبىردىڭ مۇڭىن ايتپاساق، مىڭنىڭ جوعىن جوقتاي المايمىز»

ءجادي شاكەنۇلى, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى:

- جاكە، ەكى جيىرمانى ەڭسەرىپ ءوتىپ، قىرىقتىڭ بەسەۋىنە دە كەلىپ قالىپسىز. بۇل جاس،  اقىل ايتاتىن جاس شاماسى بولماسا دا، ەر جىگىتتىڭ ناعىز بويىندا قانى تاسىپ تۇراتىن شاعى. وسى رەتتە قالام ۇستاپ، قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەنىڭىزگە  شيرەك  عاسىرعا جۋىقتادى. ونىمەن بىرگە، ءسىز ارعى بەتتەن اتاجۇرتقا ورالىپ، شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ساناۋلى قالامگەرلەردىڭ ءبىرىسىز. قازاق «كوپ ءومىر سۇرگەننەن ەمەس، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەپ جاتادى. ارعى بەت پەن بەرگى بەتتى دە كورگەن جانسىز عوي. وسى تۇستا كوڭىلگە تۇيگەنىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز؟

ءجادي شاكەنۇلى: «ءبىردىڭ مۇڭىن ايتپاساق، مىڭنىڭ جوعىن جوقتاي المايمىز»

ءجادي شاكەنۇلى, قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ، ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى:

- جاكە، ەكى جيىرمانى ەڭسەرىپ ءوتىپ، قىرىقتىڭ بەسەۋىنە دە كەلىپ قالىپسىز. بۇل جاس،  اقىل ايتاتىن جاس شاماسى بولماسا دا، ەر جىگىتتىڭ ناعىز بويىندا قانى تاسىپ تۇراتىن شاعى. وسى رەتتە قالام ۇستاپ، قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جەگەنىڭىزگە  شيرەك  عاسىرعا جۋىقتادى. ونىمەن بىرگە، ءسىز ارعى بەتتەن اتاجۇرتقا ورالىپ، شەتتەگى قانداستارىمىزدىڭ قامىن جەپ جۇرگەن ساناۋلى قالامگەرلەردىڭ ءبىرىسىز. قازاق «كوپ ءومىر سۇرگەننەن ەمەس، كوپتى كورگەننەن سۇرا» دەپ جاتادى. ارعى بەت پەن بەرگى بەتتى دە كورگەن جانسىز عوي. وسى تۇستا كوڭىلگە تۇيگەنىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز؟

- داۋىلدى شاقتاردا الىسقا شىعىپ كەتكەن جۇقا قايىق كەيدە تاعدىرىن تاڭىرگە عانا تاپسىرادى. شەت جۇرتقا شاشىلعان حالىقتىڭ تاعدىرى سوعان ۇقسايدى. جەل قايدان تۇرادى، قانداي ءداۋ تولقىندار ونى كەلىپ ۇرادى. ونىڭ الدىندا جازيرالى جاسىل جاعالاۋ تۇر ما، الدە ءتۇپسىز تولقىنداردىڭ اجال ارانى اشىلىپ تۇر ما؟ مۇنىڭ ءبارى ءتاڭىردىڭ ەڭ اۋىر سىناعى. دەگەنمەندە جۇرەگىنە اللانى ۇيالاتقان پەندە ادالدىقتى ەسكەك، سەنىمىن سەرىك ەتىپ ومىردەن كۇدەر ۇزبەيدى. بىراق سونداي اۋىر تاعدىرلى جانداردى كەشكەن تاۋقىمەتى مەن جات جۇرتتا ءومىر سۇرگەنىنە بولا قالاي كىنالايسىڭ. جانە دە قان جۇتىپ، قاسىرەت كەشكەن سونداي قانداستارىڭنىڭ سانى از ەمەس، 5 ميلليون عوي. مەندە سول كوپتىڭ ءبىرىمىن. ءارى ءار كۇنى ولاردىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي وگەي ويلارعا كوپ بەرىلەمىن. بۇل ارعى بەتتە ياعني، قازاقستانعا الىستان تەلىمىرىپ وتىرعان اعايىن جايىندا ايتارىم.

ال جالپى قازاق ماسەلەسى جانە ەگەمەندى ەلىمىز تۋرالى ءسوز بولعاندا اللاعا شۇكىرشىلىك بىلدىرەمىز. ەڭسەلى ەلىمىز، تۇعىرلى وتانىمىز بار. اتاسىندا كورمەگەن باقىتتى كۇندى بوتاسىندا كورگەن تالەيلى ۇرپاقپىز. وسى دالانى، ەل ەگەمەندىگىن قالاي ايالاۋ، ونى ۇرپاققا ۇلتتىق ار-وجادانمەن تابىستاۋ ارينە بارشا قازاق قاندىنىڭ پارىزى عوي.

- جاكە، قىتاي قازاقتارىنىڭ تاريحى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. دەگەنمەن قازاق قاۋىمى ءۇشىن ءالى دە ونداعى باۋىرلارىمىزدىڭ وتكەن ءومىرى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر جۇتاڭداۋ. ەسەسىنە، حالىق تاريحي-ادەبي تۋىندىلارمەن كەڭىنەن، تانىس. قىتاي قازاقتارى حح عاسىرداعى زۇلماتتىڭ تالايىن باسىنان كەشىردى. كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەردەن ۇدەرە كوشىپ، تيبەت، ءۇندى استى. وسى تاقىرىپقا ءوزىڭىز دە قالام تارتتىڭىز. «قارالى كوش» رومانىڭىز قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قۇيىلعان قوماقتى تۋىندى. وسى كوركەم دۇنيەنى جازۋعا قالاي تاۋەكەل ەتتىڭىز. سونداي-اق، بۇل تۋىندىڭىز قالامگەرلەر تاراپىنان قالاي باعالاندى؟

- قازاقتىڭ قاندى كەشۋلەرى جايىندا جازىلعان شىعارمالار از ەمەس. وكىنىشتىسى سونىڭ كوبى كەڭەس وداعى داۋىرىندە جازىلدى. يمپەريالاردىڭ يەگىنىڭ استىندا وتىرىپ جازعان دۇنيەلەر ۇلتتىق تاقىرىپتى قانشا قاۋزادىق دەسە دە ودان جات جۇرتتىڭ، قۇلدىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇرادى. اللاسىن «اللام»، الاشىن «الاشىم»، تەگىن «تۇركىمىن» دەپ ايتا الماعان ءبىر بۋىن كوز جاسىنا تۇنشىعىپ وتىرىپ قالامنىڭ ەركىمەن ەمەس، زامانىنىڭ ەكپىنىمەن ءسوز قوزعادى. «جەتەيىن دەسەم جەتە الماي» دەيتىن عاشىقتار انىندەي، جەتەر كومبەسىنە توتە جولمەن ەمەس، بۇراڭ جولدار ارقىلى جەتۋدى ويلاپ، كولىگىن دە، كوڭىلىن دە، وقىرمانىندا شارشاتتى. كەشەگى كەڭەس قالامگەرلەرىنىڭ سول جىرتىق كەبىنىن بۇگىن قىتايلىق قالامگەرلەر جاماپ-جاسقاپ جامىلىپ ءجۇر.

مەن «قارالى كوشتى» تاۋەلسىز، ەركىن ساناداعى قازاقتىڭ، تۇركى مۇسىلمانىنىڭ ءور رۋحى ارقىلى جازعىم كەلدى. جانە دە ءوزىمدى تۋعان حالىقتىڭ تەكتى، قايسارلىعىن بارىنشا اشۋ ويىندا بولدىم. ەگەر وقىرماندارىم وسى ويلارىمنىڭ ۇشقىنىن شىعارمامنان تاۋىپ جاتسا وندا مەن باقىتتىمىن.

«قارالى كوش» رومانىم جارىق كورگەنەن كەيىن الماتى، استانا قالالارىندا ارنايى تۇساۋ كەسەرى ءوتتى. كىتابىمدى وقىپ شىققان تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، توقتار بەيىسقۇلوۆ، جانات احمادي، تەمىرحان تەبەگەنوۆ، راحىمجان وتارباي، ناعاشىبەك قاپالبەك، تۇرسىن جۇرتباي، قارجاۋباي سارتقوجا، قابيداش قالياسقار سەكىلدى كوپتەگەن عالىم، جازۋشىلار وتە جوعارى باعا بەردى. «قارالى كوش» جايىندا جازىلعان دۇنيەلەردىڭ ءوزى ءبىر كىتاپ بولدى.

جەكەلەر وسىلاي تانىعان، قازاق ادەبيەتىنە قوسىلعان ولجا رەتىندە ونىمەن ماقتانعىسى كەلەتىن ۇلتجاندى ۇلداردىڭ جۇرەك ءسوزى قۇلاعىنا جەتسە، قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر دە ءسال قاراماس دەگەن ويدامىن. دەگەنمەندە 2012 جىلدىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققالى تۇرعان كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن «قارالى كوشتىڭ» وتپەي قالۋى ۇلت ادەبيەتىنە جاسالعان قيانات ەمەس پە ەكەن دەگەن دە ويدا تۋادى. ونىڭ ءبارىنىڭ جاۋابىن ۋاقىت، بولاشاق ايتادى.

- جاكە، وسپان باتىر تۋرالى دا قالام تارتىپ ءجۇرسىز. سوڭعى  ون جىلدىقتا وسپان باتىر حالقىمەن قاۋىشىپ، اتاجۇرتتتا اجەپتاۋىر تانىلىپ ۇلگەردى. دەسەك تە، قىتاي جاعى وشاندى ءالى دە باندى دەپ كەلەدى. ءتىپتى، ونداعى كەيبىر قانداستارىمىز دا وشەكەڭدى باندى دەۋدەن تانباي كەلەدى. بۇعان نە ايتاسىز؟

وسپان ۇلت تاريحىنداعى ۇلى تۇلعانىڭ ءبىرى. ونىڭ توڭكەرىس جاساعان ءداۋىرى قىپ-قىزىل ءورتىڭ ورتاسىنا ءدۇپ كەلدى. سولاي بولا تۇرسا دا ونىمەن امەريكا باسشىسى روزۆەلت، كەڭەستىك قىزىل يمپەريانىڭ قاندى قىلىشىنىڭ يەسى ستالين، موڭعوليا مارشالى چويبالسان، گومينداڭ قىتايىنىڭ قوجاسى جاڭ كايشى، قىزىل قىتاي توراعاسى ماۋ زىدۇڭ  سەكىلدى بەس ەلدىڭ پاتشاسى ساناستى. ونىڭ ەلىم، جەرىم دەگەن ەت-جۇرەگىنىڭ امىرىمەن ونىڭ سوڭىنان 6-7 مىڭ قازاق ىلەسىپ ءجۇرىپ سوعىس جۇرگىزدى. ءتىپتى سولاردىڭ كوزى بارى ءوزى، كوزى جوعى ۇرپاعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وشىڭعا شاڭ جۋىتپايدى. وسپان ءوز دالاسىن، ەلىن، جەرىن، ءدىنىن، ءتىلىن قورعاپ كۇرەستى. وتارلاۋعا ۇمتىلعان قىتايدىڭ شاپقىنشى ارميسىنان ىلگەرىندى-كەيىندى 50 مىڭ شامالى جاۋ شەرىگىنىڭ كوزىن قۇرتتى. مۇنداي ەرلىك ەجەلگى قازاق باتىرلارىندا دا اسا سيرەك كەزدەسسە كەرەك.

قازاقتىڭ دوسى دا، جاۋى دا قازاق. وسپانعا جاۋ بولعان نەمەسە ونى قارالاعان ادامدار قازاقتىق قانى جوق، ۇلتىنا بۇيرەگى بۇرىلمايتىن بەزبۇيرەكتەر عانا. ۇلتىن ۇلاعاتتاپ جانىن قيعان ءباھادۇر باباسىنىڭ قادىرىن بىلمەيتىن قارا قۇرساق جانداردان ەشتەڭە كۇتۋگە بولمايدى. اقشانى اردان قىمبات ساناعاندار ۇلتىن دا اناسىن دا وپ-وڭاي ساتا سالادى. ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە كەرەكتى ۇلتتىق رۋحتىڭ تۋ ۇستاۋشىلارىن دا جوققا شىعارۋدان تايىنبايدى. ال قىتاي ۇكىمەتىنە كەلسەك، ءوزى اتقان ادامدى ءوزى اقتامايتىنى دا، ماقتامايتىىن دا بەلگىلى. وسپان ولاردىڭ «اكەسىن ولتىرگەن» تۇرسا، قالاي ۇمىتا الادى. دەسە دە وسپاننىڭ جەر قورعاۋدان قالىپتاسقان ازاتتىق يدەياسىن وتانشىلدىققا بالايتىن اشىق ويلى قىتاي زيالىلارى دا كوپتەپ تابىلادى. ولاردىڭ ىشىندە «وسپان وتانشىل ادام» دەپ ماقالا جازعاندار دا بولعان.

- جاكە، قىتاي قازاقتارىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى تۋرالى دا ءجيى-ءجيى ماسەلە كوتەرىپ، باسپاسوزدە كورىنىپ ءجۇرسىز. ونداعى باۋىرلارىمىزدىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى، مادەني حال-احۋالى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

قىتايداعى قازاقتاردىڭ زاتتىق جاعدايى جاقسى بولماعانمەن رۋحاني الەمى بارىنشا السىرەپ بارادى. كەڭەستەر وداعى داۋىرىندە ۇلتتىق بولمىسىن جوعالتقان قازاقتار ورىستىڭ قۇشاعىنا قالاي قۇلاسا قىتايداعى قازاقتار دا وتارلاۋشى ۇلتتىڭ تەلەگەيىنە ءدال سونداي جۇتىلۋ قاۋپىندە تۇر. ول ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتىن كىنالاۋدىڭ دا نەگىزى از. قازاق مەملەكەتىنەن باسقا وزگە ۇلتتىڭ ءبارىن جارىلقايمىز دەيتىن جالپاقشەشەيلىك وزگە الەمدە كۇن سايىن ازايىپ بارا جاتىر. ءوزىن وزىق، شوقتىقتى كورەتىن ەلدەردەگى باسىم ۇلت قاشاندا ءوز باسىمدىلىعىن كورسەتىپ، وزگە ۇلت مەكتەپتەرىنىڭ ءبارىن جاۋىپ، ءوز تىلىندە عانا ءبىلىم بەرىپ كەلەدى. قىتاي مەملەكەتى دە سول ۇردىسپەن ءوز وكتەمدىگىن كورسەتىپ، ۇساق ۇلتتاردى ەرىكتى جىنە ەرىكسىز تۇردە وزىنە باس يدىرسە، ءتىلىن ۇيرەنۋگە ماجبۇرلەسە وعان تاڭعالۋدىڭ ەش رەتى جوق.

قىتاي تۇگىلى «ءوزىمىزدى ەركەلەتتى» دەپ موڭعول ۇلتىنا قۇرمەت ەتىپ كەلگەن مونعوليا قازاقتارى دا سونداي اۋىر سىناققا ءدوپ كەلدى. موڭعول مەملەكەتى دە بۇدان كەيىن مەملەكەتتىك وقۋ جۇيەسىن ءبىر عانا - موڭعول تىلىندە جۇرگىزەدى. جانە دە وقۋلىقتارى دا ءبىر تۇتاس جارىق كورەتىن بولىپ جاتىر.

ەۋروپاداعى قازاقتار بولسا، وزدەرى جاساعان ورتانىڭ تەلەگەيىندە مالتىعىپ، كوزدەرى اندا-مۇندا ازەر جىلتىرايدى.

ءبىردىڭ مۇڭىن ايتپاساق، مىڭنىڭ جوعىن قالاي جوقتايمىز. قىتاي قازاقتارى ءسوز بولعاندا ارينە الەمدە تارىداي شاشىلعان قازاقتار تاعدىرى دا جان قينايدى. ەندىگى ولاردىڭ ءۇمىتى، جان اشىرى، اللادان كەيىنگى سەنەرى جالعىز قازاقستان. ولار وتانىنىڭ كوك تۋىنا قاراپ: «قۇتقارساڭ قۇتقاردىڭ، قۇتقارماساڭ ولەمىن» دەگەن اۋىر كۇيدە وتىر. ولاردى ءتۇپ قوتارىپ كوشىرىپ اكەلمەگەن كۇننىڭ وزىندە رۋحاني، مادەني بايلانىستاردى كۇن سايىن تەرەڭدەتىپ، تابيعي اسسميلاتسياسىن بارىنشا تەجەۋ كەرەك. سوندا عانا قارا شاڭىراق اتانعان قازاق ەلى تاريح الدىنداعى ءوز مىندەتىن ادالدىقپەن اتقارعان بولادى.

- جۇرتتىڭ ءبارى كوش توقىرادى دەگەن پىكىردى ايتىپ ءجۇر. بۇعان نە سەبەپ بولىپ وتىر؟

- كوشى-قون توڭىرەگىندەگى قۇزىرەتتى ورگانداردىڭ قىرىق رەت قۇبىلعانىنا قاراپ، بىزدەگى كوشى-قون ءۇردىسىنڭ ءالى دە رەتكە تۇسە الماي كەلە جاتقانىن بايقايمىز. سىرتقى كوشى-قوندى قويىپ، ىشكى كوشى-قون ماسەلەلەرىندە دە ىشەكشە شۇباتىلعان ىشكى تۇيىنشەكتەر  از ەمەس. بۇل ءوزى اۋى مەن داۋى كوپ، «پايداسىنان شىعىن كوپ» دەگەندەي ءىس بولعاندىقتان كوپ ادامنىڭ ءتىسى باتپايدى. پرەزيدەنتكە نەمەسە ۇكىمەتكە جالتاقتاپ جۇمىس ىستەۋشىلەر بۇل ءىستىڭ جەڭىسى مەن جەمىسى بولسا وزىنە جازىپ، اياعى اقساعان كەمىستىگى كورىنسە ونى ورالماننىڭ وزىنە يتەرە سالاتىن «جاقسى ءادىس» تاۋىپ الدى. سوندىقتان دا ورالمان مەن بيلىك اراسىنداعى تۇسىنبەۋشىلىكتەن ولاردىڭ كوشىنە الاڭداۋشىلاردان كورى كوڭىلىنە سىزات سالاتىن قاڭقۋعا بارۋشىلار كوبەيدى.

قازاقستاندى باعىپ وتىرعان شەتتەگى 5 ميلليون قازاق تەلەديدارعا تەلمىرىپ ەرتەڭگى اۋرايىن اڭدىپ وتىرعان مالشى مەن ەگىنشى سياقتى. ولار «اۋارايى مالىمەتىنەن» ءسال قالىپسىزدىق بايقالسا بولدى، اتىنىڭ باسىن ىركەدى. اسىرەسە كەشەگى قان كەشكەن باتىر بابالار رۋحىنا شولدەي باستاعان «جاڭا بۋداننىڭ» قاتتى جەل مەن ىزعاردان ۇركەتىندىگىنە تاڭدانۋعا بولماس.

قازىر قازاقستانداعى قازاقتىڭ جان ساناقتىق پايىزىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى الىستاعى اعايىندى اسا كەرەكسىنىپ كەتپەيتىن دە يدەيا قالىپتاستى. وسىنداي ءولارا شاقتان ءوز ۇپايىن ىزدەگەن كەيبىر مانساپتىلار حالىقتى «جەرلىك»، «ورالمان» دەپ ەكى جىككە بولۋدەن قالسا، ورالماننىڭ ءوز ىشىنە دە ىرتكى تاستاپ ىشتەن ءىرىتۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىر. تومەندە حالىق پەن حالىق قىرقىسسا جوعارىداعىلار الاڭسىز ويىن كورىپ، وتتى كوسەپ قويادى. ءسويتىپ ىشكى بىرلىگىنەن ايرىلعان حالىقتى ءىرىتۋ وڭاي بولادى. ىرىگەن ءسۇت نە ايرانعا قوسىلىپ بوجىما بولادى، نە يتاياققا قۇيىلىپ، كۇشىكتەردىڭ ەنشىسىنە بۇيىرادى.

جوعارىداعى كوپ ءتۇرلى سەبەپ، جۇيەدەن كوڭىلدەگى كوكتەمنىڭ ازايۋى قازاق كوشىنىڭ قاڭتارىلۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان - مۇحان يساحان

«اباي-اقپارات»