Álqissa

Ádebiyet – adam sanasynyng biyik kókjiyegining biri. Ol әlemdegi eng quatty iydeologiyalyq qarudyng biri bolghan, bola bermek te. Ádebiyetti ózining degenimen jýrgizu arqyly bir qauymdy iydeologiyalyq shyrmauda ústau –  otarlaushy elderding basty qaruy. Basy әdebiyetten bastalyp óner arqyly jalghasa beretin sanany otarlau dәuiri – biyligin әlemge tartqysy keletin últtyng da, jýiening de eshqashan qolynan shygharmaytyn qol shoqpary. Onyng tarihy tym úzaq, arygha barmay-aq qoyayyn, keshegi kenestik zamanda kommunizmdik sanany halyqqa siniru kenes biyligi ol baghytta jazylghan shygharma men  kommunizm ýnine ýn qosqan jazushygha qanday syy bergenin jaqsy bilesizder...

Jә, mening aitqym kelgeni búl emes, әlqissa sózding basy bolsyn dep oy salyp jatqanym ghoy. Aytayyn degenim basqa.

Biyl tәuelsizdik alghaly 30 jyl. Biraq biz tәuelsiz sanagha júmys istedik pe? Azat qazaqtyng azat sanasyn qalyptastyrdyq pa?

Jalpy azattyq, tәuelsizdik – memlekettik biylikting jeke boluy nemese memlekettik rәmizding tóbede túruy emes. Tipti qazir tәuelsizdik shekaramen de ólshenbeytin zaman keldi. Tәuelsizdik – әr saladaghy shynayy tәuelsizdik! Bizding qay sala qansha payyz tәuelsiz?

Biz 1991 jyly kók tudy aspangha kótergende sol tumen birge býkil saladaghy otarlyqtan qalghan qaldyqty qyzyl tumen birge laqtyruymyz kerek edi. Laqtyra almadyq, tipti eski tondy әli sýiretip kelemiz. Sebebi shyn tәuelsiz qazaq qalyptastyru turaly oilanugha sanamyz әli jetpedi әlde mәngýrttik qanymyzgha mәngilikke singen be? Bilmeymin!

Tym sayasilandyryp jiberuden aulaqpyn, biraq búl iste sayasat joq degen adamnyng sayasy sauatyna kýmәn keltirer edim. Bizding qauqarymyz otarsyzdanugha, keleshek úrpaqqa otarlyq sananyng sinbeuine әreket etuge jete me әlde jetpey me, kim bilsin!

Menikin bilesiz, sanagha týigesin, ashynyp kýiingesin aitar әngime. Kez kelgen salany otarlyqtan qalghan qaldyqtan tazartpasaq, bizdi taghy bir otarlyq kýtip ala ma degen oy kelgende týn úiqym tórt bólinedi. Keyde osynday bir azapty oilar mazalay beretinin biletin dostarym Ayatjan emes, Ayatqayghy dep ataytyny esime týsip ketti.

Jә, «Shymshyq soysa da, qasapshy soysyn» demey me, sayasatta neng bar demenizder, men ózge salagha qatysty pikir bildirudi asa qatty dúrys kórmeytin adammyn. Aytayyn degenim sol – bilim salasy. Sondaghy otarlyqtan qalghan qamyttyng biri orys әdebiyeti turaly edi.

Qazaqqa orys bәrinen jaqyn ba?

Mektepte jýrgendikten, himik bolsam da, óleng jazyp, kitap qúmar bolghasyn әdebiyet auylynan alys emespin. Tәrbie men bilim – jan qayghysy, sondyqtan mekteptegi әdebiyet sabaghy men ýshin qyzyq. Eng alghash 2011 jyly mektepke múghalim bolghan kezde oqushylardyng qolynan qazaq әdebiyeti men orys әdebiyetin qatar kórgende «Bizge qazaqtan song eng jaqyn orys pa?» degen súraq miyma keldi. Qatty tanghaldym. Batys-shyghysy, ontýstik-soltýstigi bar dóngelek jer sharynan, aq-qarasy, sarysy bar 2000-gha juyq últ әdebiyetinen qazaq balasy nege orys әdebiyetin ghana oquy kerek? Búl súraqtyng jauabyn әli tappadym. Búl turaly kezinde «Mektebinde ekinshi sortty memlekettik til» atty maqalamda qysqasha aitqan edim. Býgin taghy bir ainalyp, keninen kóterip, tezge salyp týzetu jolyn úsynyp kóreyin. Tyndar qúlaq bolsa, әriyne.

Men orys әdebiyetin nashar әdebiyet demeymin, úly shygharmalargha toly әdebiyet. Orystyng Tolstoyday úly jazushysynyng toqsan tomyn bolmasa da, toghyz tomyn oqyghan adammyn. Biraq nege tek orys әdebiyeti?

Birinshiden, Tolstoydy oqyghan qazaq balasy nege Bayrondy oqymauy kerek, Tolstoydy oqyghan qazaq balasy nege Shekspirdi oqymauy kerek. Pushkindi oqyghan qazaq balasy nege V.Skotty oqymauy kerek. Aytyndarshy әdilet pe?

Ekinshiden, orys әdebiyeti biz ýshin týrki әdebiyetinen biyik pe? Bizding qazaq balasy ózining tamyrlas júrty ózbek, qyrghyz, týrik, tatar әdebiyetin nege oqymauy kerek? Orystyng Pasternagynan Nobeli alghan týrikting Orhon Pamugining nesi kem, Aytmatov shygharmalary men Áuezov hatqa týsirgen «Manas» jyrynan orystyng «Igori jasaghy turaly jyry» nesimen qazaqqa jaqyn? Joq, týrki әlemi – biz ýshin tuysqan, týbi bir әdebiyet! Biraq, biz oqymaymyz, nege?

Ýshinshiden, damydy dep әlem auzyna qarap otyrghan batys әdebiyetin she, ózimizben dindes islam әdebiyetin she? Álemdi tehnokrat etip baurap otyrghan japon, kәris әdebiyetin she? Bizding balalarymyzdyng olardy oquyna bolmay ma?

Tórtinshiden, kórshi desek kórshi, saqtanar dúshpan desek dúshpan, alpauyt desek orystay alpauyt, ne aityp, ne jazghanyn andyp otyruymyz kerek qytay әdebiyetin de nege qazaq balasy oqyp, ol últty ishinen tanyp otyrmasqa?

Álde osy әlemning eng ýzdigi, әdebiyetting eng ozyghy orysta ma? Joq, arygha barmay, bergi 30 jylda әdebiyet salasynda Nobelidi kimder alghanyn bir sýzip kóriniz, jauabyn tabasyz. Dәl sonday әlem әdebiyetin qazaq balasy oquy tiyis, susyndauy tiyis.

Álem әdebiyetin qazaq balasy qay tilde oquy kerek?

Álqissa әngimemizde әdebiyetting halyqty otarlaudaghy rólin aita kettim ghoy, al tәuelsiz elde memlekettik til túryp, ózge últtyng әdebiyetin sol otarlaushy últ tilinde oqu – tragediya. Ol – sol últ pen tilding ýstemdigine qyzmet etu. Sondyqtan qazaq balasy orys әdebiyetining ornyna әlem әdebiyetin oquy tiyis! Álem әdebiyetin ózge tilde emes, memlekettik til qazaq tilinde oquy mindetti!

Qazaq balasy Lermontov pen Pushkindi qazaq әdebiyetining atasy Abaydyng audarmasynan oqysyn. Krylovtyng mysaldaryn últ ústazy Ahannyng audarmasynan tanysyn. Dәl solay ózgesin de qazaq tilinde oquy tiyis.

Bizde audarma әdebiyet, shýkir, qalyptasqan, býginde әlemning mektep oqushysyna arnalghan balalar әdebiyetinen bastap klassikalyq әdebiyetke deyingi qory jetkilikti. Qadyr Myrza Ály syndy aghalarymyz audarghan ólender, kesheli-býgingi buyn audaryp jýrgen әlemning jauharlary da jeterlik. Býgingi kózi tiri, sózi ótkir Nobeli alghan týrikting әigili jazushysy Orhon Pamukting Amangeldi Qúrmet audarghan shygharmalary da joghary synyp ýshin jauhar bolmaq.

Nege? Sebebi audarma jasalghanda ol qazaqtyng tildik, dildik ruhy sinip, ózge últtardyng shovinistik pighylynyng tigisi jatqyzylady. Asa auyr shovinistik shygharmany eshkim de audara qoymas. Al ózge últtyng tilinde sol elding әdebiyetin balagha oqytu – sol últtyng barlyq mentaliytetin qazaq balasyna siniru. Bәlkim, búnday soraqy bizden basqa júrtta joq ta shyghar. Bar bolsa da, TMD kenistiginen basqa jaqta joq. Toqtatpasaq, almastyra almasaq, onda tәuelsizdik turaly jyr jazyp, kósile sóilep jýrgenimizding bәri – ekijýzdilik.

Orys әdebiyetin әlem әdebiyetine almastyrghanda...

IYә, bizding bolashaghymyz ýshin paydasy úshan-teniz. Jaqsygha basyn aitsa, ayaghyn ózi týsinedi. Jogharyda biraz dýnie aittym ghoy, ony qayyra ezbey-aq qoyayyn. Álem әdebiyetin mektepte kimder oqytuy kerek?

Orys әdebiyetin әlem әdebiyetine almastyru jana maman dayyndaudy qajet etpeydi. Ony mektepte qazaq әdebiyeti pәni múghalimi oqyta beredi. Sebebi, birinshiden, ol – qazaq tilindegi audarma bolghandyqtan, jartylay qazaq әdebiyetining ónimi.

Ekinshiden, Qazaqstan tarihy pәni múghalimi de dýnie jýzi tarihyn oqytady ghoy. Sebebi qazaq tarihyn jaqsy bilu ýshin әlem tarihynan bólip qaraugha kelmeydi. Dәl sol sekildi kez kelgen uniyversiytette qazaq әdebiyetin oqyghan maman shetel әdebiyeti pәnin oqidy. Onyng jauharlarymen tanysady. Ádebiyette kenistikpen tynys alu, bәri bir keyipker ómiri, bәri shygharmashylyq. Ol – qazaq әdebiyeti mamandary ýshin jana tynys, jana mýmkindik. Sondyqtan qazaq tili men әdebiyeti mamandary ótkize beredi.

Al әlem әdebiyetining baghdarlamasyn jasauda qiyn emes. Bastauyshta әlem balalar ertegileri men әlem balalar әdebiyetinen susyndasa, besinshi synyp orys, slavyan әdebiyeti, altynshy synyp shyghys, jetinshi synyp batys әdebiyeti, segizinshi synyp islam әdebiyeti, toghyzynshy synyp Europa әdebiyeti, al 10-11-synypty tolyghymen týrki әdebiyetine arnasa, qanday tamasha, ә? Bizding balalarymyz әlem әdebiyetining jauharynan susyndasa, ministrlik bastaghan "Oqugha qúshtar mekteptin" kósegesi kógerer edi. Bәsi bir pәs artar edi.

Jetisu telearnasyndaghy Aynúr Tóleu jýrgizetin "Ádebiyet pen adamzat" baghdarlamasyn kórgen sayyn, әi, bizding balalardyng tek orys әdebiyetimen shektelgeni-ay dep qynjylamyn.

Eng ýlken paydasynyng biri...

Joghary aitqandardan tys, birinshiden, әlem әdebiyetin qazaq tilinde oqytu qazaq tilining mәrtebesin kóterip, balalardyng qazaq tiline qúrmetin oyata týsedi. Mekteptegi orys tilining ýstemdigin sәl de bolsa ornyna qoyar edi. Balalardyng qazaqsha kitap oquyna tipten týrtki bolar edi.

Ekinshiden, qazir eldegi eng tapshy maman – orys tili men әdebiyeti pәni múghalimi. Qoghamdaghy diplomy bar eng kóp júmyssyz maman – qazaq tili men әdebiyeti pәni múghalimi. Eger orys әdebiyetinen qútylsaq, búl mamandar mektepte tek orys tilin berse, orys әdebiyeti saghaty әlem әdebiyetine almasyp, ony qazaq әdebiyeti mamandary berse, búl bir oqpen eki qoyan atudan da ónimdi bolar edi.

Álqissa oidyng týiini, ózgesin aitpaghanda bilim salasynyng otarsyzdanuy, qazaq balasynyng sanasy otarsyzdanuy ýshin, qazaq balasynyng әlemge qanat qaghuy, tek orysty emes әlemdi tanuy ýshin búl qadam dәl býgin jasaluy kerek! Erteng kesh!

P.S. «Ministrlikpen arang jaman emessing ghoy, aptasyna bolmasa da, aiynda sóilesip jýrsin, solargha aitpadyng ba?» deuiniz mýmkin. IYә, ol sóz oryndy.

2019 jyldyng shildesinde til janashyrlarymen birge ministr Ashat Aymaghambetovpen kezdesude búl mәseleni kóterdim. Men bilmeytin әldebir sebepter bar shyghar, Asekeng orys tiline búryp ainalyp ótip ketti. Biyl 12 jyldyqtyng baghdarlamasy kóterilip jatqanyn estip, birden ózim súranyp, Y. Altynsarin atyndaghy Bilim akademiyasynyng preziydenti Ghany Beysenbaev myrzamen kezdesip, osy aitqanymdy tolyq jetkizdim. Quana qoldaytynyn, shamasy kelgenshe búl iske bel sheshe kirisetinin aitty. Biraq búl bir shenberde sheshiler týiin bolmaghasyn ótken joly Bilim jәne ghylym ministrliginde "Bilimdi últ" jobasynyng tanystyrylymynda viyse-ministr Karinova Sholpan Tanatqyzy jәne sol baghdarlamany jasaushylar aldynda úsynysymdy aittym. Sholpan Tanatqyzy da úsynysty quana qoldady. Talqygha salatynyn aitty.

Aytpaqshy, kezinde ózim jaqyn aralasatyn deputat agham «Osy mәseleni parlamentte kóteremin» degen uәde berip, "laqtyryp" ketip edi. Bәlkim, sayasy erik-jigeri jetpegen shyghar. Sondyqtan býgingi parlamenttegi aghalardyng qúlaghyna altyn syrgha.

Alayda búl – qogham bop qoldap, el bop sheshetin, kóp bop kóteretin dýniye. Kelisseniz de, kelispeseniz de oiynyzdy aitarsyz. Mening alanym – elding erteni. Salanyng jayy, janymnyng aiqayy.

Ayatjan Ahmetjanúly,

Núr-Súltan qalasy №90 gimnaziya diyrektory

Abai.kz