Qansha jerden «agrarly memleketpiz» dep kýpinsek te, babalardyng ghasyrlar boyy synaqtan ótken tәjiriybesinen ýlgi alyp, mal sharuashylyghyna qatysty últtyq ýrdisterdi saqtap qalmaghan son, bәri beker eken ghoy.

«Aqbastynyng azaby» degen maqala jariyalap, erte kóktemde, júrttan búryn dabyl qaqqan biz edik. Men ol jerde bir auyldyng ghana jaghdayyn aittym, sol arqyly maldyng jappay qyrylu qaupin kórsettim. Sol kezde bir adam miz baqpaghan edi. Endi, mine, mәsele kýlli Qazaqstan boyynsha kóterilip jatyr.
Osy biz taghy da qolymyzdy mezgilinen kesh sermep, kesheuil tartyp qalghan joqpyz ba? Jaz ortasynda qara jerden qyltanaq tappay ashyghyp, qanqasy ghana qalghan malgha shóp jetkizumen mәsele tolyq sheshile me? Biz maman emespiz, dese de biyshikeshter osy jaghyn әlde de indetu kerek siyaqty. Áytpese «Mal ashuy – jan ashuy» dep, kóp adam kijinip otyrghangha úqsaydy. Áriyne, taban et, manday termen jighan maldan qol ýzip qalu kim-kimge onay emes.

Jút óz nyshanyn, yaghny kele jatqanyn, tipti tanau astyna tayap qalghanyn biyl emes, byltyr bildirdi. Kýzde tamshy tambay qoydy, qúmshauyt ónirlerde jerge tong týsken joq, topyraghy shyghyp, qopsyp jatty. Búrynghynyng myndy aidaghan mynghyrghan baylarynyng qasyndaghy ataqty júldyzshylar bolsa, qysta maldyng qony bar kezde tolayym sattyryp jibergen bolar edi. Óitkeni bay malynyng bir júttyq ekenin babalardyng qaqsap aituynyng kemi bolghan emes. Onday tәmsildi úmytqan býgingining mal iyeleri qimastyqpen kóktemdi kýtti. Allanyng búiryghyna ne shara, nauryzda ylghal tamyp jarymady. «Sәuir bolmay, tәuir bolmaydy» degen ýmitti sharua taghy aldandy. Ózderin «Biyl kók kesh shyghayyn dep túr-au» dep júbauratty. Aqyry, mine, ayaghy jappay quanshylyqqa úlasty.

Bizding qazaq jút dep qystaghy qalyng jaughan sere qar men mezgilsiz janbyrdyng әserinen bolghan múzdaqty ataugha qalyptasqan. Búl joly ahual mýldem basqasha bolyp shyqty. Tabighat-ana tosyn minez tanytty, әueli sudan, onyng aqyrynda shópten qysty. Endi kelip, «Ýkimet qayda qarap otyr?» degimiz keledi. Keybireuler «Mal sýmesining raqatyn kórip kelgen sol sharuanyng ózi qayda qarapty?»dep shapshyp jatyr. Shyntuaytyna baqqanda, mal ósirgen júrt tabighattyng da tilin týsinui kerek edi ghoy. Joq, olay bolmay shyqty.

Sóitsek, qanshama jyl әleulәiimge basy ainalghan halyq ata dәstýrden de qol ýzip qalypty. Ókinishti! Allanyng jibergen tabighy apatyna endi kim ne istey almaq?! Amal joq, memleket basshysyna jýginesin, basqa jýginetin kiming bar? Eng bolmasa, mýmkin, osy joly qazaqtyng malyn saqtap qalugha jәrdemi tiyer?!

Batys ónirinen, әsirese Manghystaudan bastalghan jút qazir Aral, Shalqardy kóktey ótip, Qyzylordanyng birshama audandaryn sharpyp kele jatyr. Ortadaghy Aqtóbening jaghdayy neshik ekeni belgisiz. Óitkeni kóp jerler tolyq aqparatpen bólisip otyrghan joq. Qazir Týrkistan oblysyndaghy mal sharuashylyghymen ainalysatyn bauyrlar tórt týlikti jappay sata bastapty. Manghystau men Qyzylorda maldyng basyn saqtap qalu ýmitimen iri qaranyng tólin – qúlyn men botany enesinen aiyryp, tegis satyp jatyr. Quanshylyqtan býginde Jambyl oblysy da qúralaqan emes siyaqty.
Shilingir shildeng bolsa mynau, dýniyeni shyjghyra bastady. Maldy qaydam, myna kýnning aptaby adamnyng miyn qaynatyp barady. Onyng ýstine jer-jerde aty óshkir indetpen alysyp jatyr. Ózi qabyrghasy qausap qalghan týlikting qalghan qanyn masa, sona soryp, dymyn qaldyrmaugha ainaldy. Suy tapshy ónirlerde batpaqqa batyp ólu, qalghanyn qasqyr jeu derekteri de oryn alyp jatyr. Osynyng bәrin qorytyp, sauatty saraptama jasap, mәseleni memleket, ýkimet dengeyinde kóterip jatqan BAQ kórmedim. Sonda búl qalay bolghany?

Mine, Batystan bastalghan jút býginde Ontýstikke jetti. Osy qarqynmen jylanday jylystap otyryp, onyng Ortalyq pen Soltýstikke ótip, olardyng da ayaghyn bir etikting qonyshyna tyqpasyna kim kepil? Jylda osy kezde shalghyny belden bolyp, qúlpyryp jatatyn Almaty oblysy aumaghyndaghy Shalkóde jaylauynda da biyl tobyqqaghar birdene shyghypty. Áriyne, salystyrmaly týrde ol jerding ahualy әzirge әlham shýkir. Bir sózben aitqanda, shóp joq, jút jolyndaghyny jaypap, jyljyp keledi!
...Jaqsy, jazday qausaghan tórt týlikting ashtyqtan aman qalghany búiyrsa qonyr kýzge de iliger. Biyl qyrkýiek janbyrly bolsa, kýn qatayamyn degenshe kýzgi shuaqpen jer kóktep ketui de mýmkin. Tórt týlik sol kezde kógin alyp, biytin bir malyp qalar-au degen ýmit qoy. Onday da ghajap boluy mýmkin ghoy.

Bolmasa, arghy jaghynda qylyshyn sýiretip qys kelse, ol saryshúnaq ayazgha úlassa. Jazday qyltanaq qalmaghan jerge omby qar jausa, jaghday qalay bolmaq? Aman qalghan tulaqtyng qalghanyn sonda qyryp alyp, aq tayaghymyzdy ústap, birynghay saqal sipap qalmaymyz ba? Jogharydaghy joldastar, oilanayyq, búl qazaqtyng malynan basqa júbanyshy az, elding endigi ýmiti ózderinizde!

Berik Jýsipov

Abai.kz