Qazaqta: «Eki kemeni ústaghan adam sugha ketedi» degen maqal bar. Soghan sәikes әigili «Segiz ayaq» óleni sonyna qaray Abay:

Ghylymdy izdep,
Dýniyeni kózdep,
Eki jaqqa ýnildim.
...Eki keme qúiryghyn –
Ústa, jetse búiryghyn!  –

deydi. Búl arada oishyl «Bótenge elikteuden qash, óz jolyndy tap, jazmysh búiryghy sol!»  degen oy tastaghan. Óitkeni, eki kemeni ústau sony – tragediya. Qazaq degen dini, jeri, tarihy, dәstýri hәm mentaliyteti – Shyghystyq halyq. Aziya topyraghynanbyz. Biraq, óziniz de bilesiz, kiygen kiyim, jýrgen jýris, alghan bilim, oilau jýiesi, istegen is – bәri-bәri Batystiki. Kónildi kýpti qylatyn tap osy ekiúdayylyq.

Óz biluimshe, eki kemeni ústaghandyq, birinshi kezekte, qamsyzdyq hәm kózsiz elikteushilik saldary. Ekinshiden, strategiyalyq qúbylamyz Batys pa, әlde Shyghys pa? degen mәseleni anyqtap alsaq qúba-qúp. Tómende Abay ilimderine sýiene otyryp, ózara tyghyz baylanysty eki mәsele tónireginde oi-pikirlerimizdi ortagha salghandy jón kórdik.

Elikteushilik – orgha jyghatyn oghattyq

Elikteushilik (ózgenikine әuestik), qoghamdyq túrghydan alghanda, ózine degen senimi joghalghan últqa tәn minezding biri. Múnday últtyng ókili ózining tilin, mәdeniyetin tómen sanamaq. Oi-sanasyna mensinbeytin «virus» úyalap almaq. Búl ozyq, órkeniyetti elderge ayan nәrse, sondyqtan soqyr elikteuden at-tonyn ala qashady. Olar óner, kәsip, tәrbie beru, meyli, ghylym deyik, mindetti týrde dara soqpaghyn salyp, tek óz jolymen jýruge beyildi.

Árnege elikteu hәm qyzyqpaqtyq – adamnyng tabighatynda bar nәrse. Búl turaly Abay bylay deydi: «Áueli – pende adam bolyp jaratylghan son, dýniyede eshbir nәrseni qyzyq kórmey jýre almaydy. ...Sonda esti adam oryndy iske qyzyghyp, qúmarlanyp izdeydi eken-daghy, kýninde aitsa qúlaq, oilansa kónil sýisingendey bolady eken. Eser kisi ornyn tappay, ne bolsa sol bir bayansyz, baghasyz nәrsege qyzyghyp, qúmar bolyp, ómirining qyzyqty, qymbatty shaghyn iytqorlyqpen ótkizip alady eken-daghy, kýninde ókingeni payda bolmaydy eken» (15-sóz).

Kórip otyrmyz, Abay jeke adamdardy, yaghny esti kisi men eser kisini salystyrghan. Biraq búl sózi býkil qoghamgha da qatysty. Ózining qayraty men aqylyna sengen, ósetin esti últ – damuynyng dúrys baghytyna týsedi. Árnege  qúmar, eliktegish, sol sebepti óspeytin últ – altyn uaqytyn bayansyz, baghasyz nәrsege júmsap, aqyr sonynda zor ókinishte qalary aitpasaq ta týsinikti.

Terendey týseyik. «Allanyng ózi de ras, sózi de ras» degen óleninde adamdyqtyng tamyry – «ýsh sýng» ilimi ekenin úqtyra kele, kemenger:

                                 Osylardy búzatyn jәne ýsh is bar:

                                 Payda, maqtan, әuesqoy – onan shoshy, –

dep eskertken. Búl jerde «әuesqoy» degeni – sóz bolyp otyrghan elikteushilik hәm әrnege qyzyqpaqtyq. Ol – jasandylyqqa úryndyratyn pәlening biri.

Kәne, osy aitylghan ýsh dúshpannan (payda, maqtan, әuesqoy) shoshydyq pa? Búlay dep maqtana almaymyz. Shyny kerek, el tәuelsizdigining otyz jylynda últtyng ghylymy, onymen birge, tili damy almady. Elimizding bilim salasyn jaulaghan reformalar sekildi  elikteuding týr-týrinen kóz ashpadyq. Izraili memleketi qúm basqan shól dalada auyl sharuashylyghyn gýldendirip otyr. Mine – ghylymnyng qúdireti. Biz bolsaq, «Oy-hoy, jana tehnologiya, әlemdik pәlenshe revolusiya» desip, aspandaghy aigha qol sozdyq. Esesine qazaq dalasyn mengeruge auaday qajetti ghylym salalary (topyraqty zertteu – agronomiya, su qoryn jasau, sulandyru jýiesi – gidromeliorasiya, jergilikti túqym shygharu – seleksiya jәne t.b.) әdirem qaldy. Týgel toqyrady. Biylghy quanshylyq, turasyn aitqanda, kele jatqan jút Jaratqan IYemizding ata kәsipti ardaqta,  ónir-ónirge qajetti ghylymgha kónil ból, tek óz kýshine sen degen eskertui esepti. Qabyldasaq, sabaq alsaq, kәne.

Sonymen, әsire elikteushilik, yaghny fәny dýnie jarqylyna aldanu, aqyldyng kózin baylau jaqsylyqqa aparmaydy. Aytylmysh minezden arylu amaly – «әsempaz bolmay әrnege» últtyng ózindik jolyn tauyp, tól kәsibin, ónerin damytuda bolsa kerek.  Ýsh sýng (ar men imandylyq) túnyghyn búzatyn ýsh oghattyng biri – әuesqoylyq (elikteushilik) degen Abay eskertpesin qaperge alatyn uaqyt jetti.

Adastyrmas qúbylany – Shyghystan izdeyik

Últ bolmysy saqtaluy ýshin qaytpek kerek? Strategiyalyq qúbylamyz Batys pa, әlde Shyghys pa? Endi osy mәselege kósheyik. Últ damuynyng dúrys baghytyn izdestiru – dýniyetanymdyq mәsele. Damudyng qúbylasyn biluding jóni erekshe, dýniyede tiyetin paydasy zor. Abay: «Dýniyeni kózdep, Eki jaqqa ýnildim», –  dep osyny aitqan.

Jә dep, Batys pen Shyghysqa ýnileyik. Olardyng aiyrmasy nede? Órkeniyetting qos jaghalauy nesimen bólek? Abaydy qatty qyzyqtyrghan búl mәsele әli kýnge eskirgen joq, kerisinshe, ózektiligi arta týsude.

Qazaq ziyaly qauymy әli kýnge Batys әlemine bas iyip, oghan tabynyp keledi. Óitkeni, Batys demokratiyanyng ýlgisi jәne adamnyng zanmen qorghalu dengeyi keremet. Osy zamanghy órkeniyetting lokomotiyvi ekeni sózsiz. Ádili kerek, jastyq shaghynda Abay da  «Kýn shyghysym kýn batys, kýn batysym kýn shyghys bolyp ketti» dep Batysqa tanyrqap, onyng ghylymynan ýirengen, ónerine eliktegen edi. Búl – 1879-1883 jyldar oqighasy (osy bes jylda Abay Semey shaharyna jii qatynaghan, 12 ýlken ispen tergeluine oray, shaharda ailap jatugha tura kelgen).

1885 jyly Semeyge kelgen amerikandyq sayahatshy Djordj Kennan Abay Semey kitaphanasyndaghy ghylymiy-tanymdyq әdebiyetti qúnygha oqydy, týgesti degendi estip, tan-tamasha qalghan. Abaydyng mengergeni –  Aristoteli, Sokrattan bastap, bertingi Bokli, Milli, Dreper syndy ghalymdar jazghan kileng filosofiya, sosiologiya ilimderi. «Sibiri y ssylka» atty kitabynda Kennan deduksiya men induksiya mәselesin kótergen  Abaydy sýisine jazady.

Abay jazghan alghashqy eki poema («Ázim әngimesi» jәne «Masghút») Pushkinge eliktegendik, al tyrnaqaldy eki mysal óleni («Lashyn men shymshyq», «Esek») Krylovtan alynghan ýlgi. Kórkem әdebiyetten bólek, Mihaeliys, Gross, Blek, Dolgopolov, Lobanovskiy, Konshin sekildi Semeyge jer audarylyp, jazasyn óteuge kelgen orys dostary da oy órisin keneytti.

Dey túrsaq ta, jigit aghasy Abay Batysqa moyynsúnghan, oghan eliktegen kezeng úzaqqa barmady. Ruhany jetilu, tolysuynyng kelesi satysyna shyqqan son, oishyl aqyn Batystyng ghylymy jaratylystanu (óz sózinshe «dýniyeni tanymaqtyq») shenberinde qalyp qalghanyna, sol sebepti Europanyng damuy  synarjaq ekenine kóz jetkizedi. Búl órkeniyet aldy tyghyryq ekenin kóre biledi. Onan ruhany qazyna taba almay, Shyghysqa qaytadan ýniledi. Kónili sharq úryp izdegen oy órisin, tolyq ghylymdy sonan tabatyn bolady.

Sóitip, 1894-1895 jyldary Abaydyng «Kýn batysy kýn shyghys, kýn shyghysy kýn batys bolyp» Shyghys qaynarymen qayyra qauyshqany anyq. Tәnirini tanugha qúlshynysy jәne «Tolyq adam» ilimin qolgha aluy sonyng aiqyn dәleli.  Estelikterden mәlim, medresede birge oqyghan, kóbisi eseygende Semeyding meshit-medresesinde ishan, imam, molda bolyp qyzmet etken, Kәmәly bastatqan tatar dostarymen Abay eshqashanda qarym-qatynasyn ýzgen emes. Shyny sol, ol kýnde medrese sórelerinde san aluan әdebiyetter iyin tiresip túrdy. Qúran jәne sharighat kitaptary óz aldyna, sonymen qatar, Qazan baspasynan jaryq kórgen reformator túlgha Shahabuddin Marjaniyding «Uafit әl-әssәlәf» («Ótken babalar ómirinen») degen jeti tomdyq kitaby siyaqty әdebiyettermen dәiim tolyghyp otyrdy. Abay kitaphanasy, aqyn nәr alghan Shyghys qaynary degende osy jaghdaydy úmytpay eskeru kerek.

Sonymen, Batys ghylymiy-tehnikalyq progresske qalay jol salsa, solay sanany nәpsi (ózimshildik, tútynushylyq) biyleuine aiqara jol ashty. Ruhany qazyna jútady. Sol sebepti Abay ol jaghalaudan kónilin suytty.

Aytpaghym úghynyqty bolu ýshin «Batys pen Shyghystyng aiyrmasy nede? Eki jaqtyng tanymdyq tәsilderi nesimen bólek?» degen mәselege kósheyik.

Shyghystyng tanymdyq tәsili – jogharydan tómenge qaray. Adamnyng Allany tanuy, onan song ózin tanuy, onan song dýniyeni tanuy degen rettilik bar. Adamnyng aty adam boluy, yaghny ómirde adaspauy ghylym-bilimdi osylay saty-satylap ýirenuine tәueldi ekenin Abay 38-sózining kirispesinde qadap aitqan. Búl tәsil ghylymda «deduksiya» delinedi. Adamzat damuynyng dúrys baghytta jәne ornyqty boluynyng kepili – osy deduksiyalyq tanym.

Batys әlemi she deseniz, Europada bes ghasyr búryn «Qayta órleu» atty zor betbúrys bolghan-dy. Ol boyynsha batys ghalymdary «induksiya» deytin (tómennen joghary qaray, yaky obektivti dýniyeni zertteushilik) tanymdyq tәsil sorabyna auysty. Onyng jaqsy jaghy – fәny dýnie syryna qanyqty. Býgingi tanghajayyp materialdyq gýldenu sonyng arqasy. Alayda Qúdaydy úmytty. Abay qoyghan: «Ghylym, óner ghadalәttan shyqpasyn, sharghygha (Qúday zanyna) muafih (sәikes) bolsyn» degen talap jayyna qaldy. Jaratqan Ie men adamdar arasyndaghy nәzik baylanys, yaghny әlemdik garmoniya zandylyghy býlindi. Adamnyng mәni – jan, ruh ekeni eskerilmedi. Europa materialistik dengeyge qúldyrady. Qazaqy týrde aitsaq, jeteleushi joq – «jetesiz» qaldy.

Qoryta kelgende, Batys dýniyening kóringen syryna, Shyghys dýniyening kórinbegen syryna jýirik. Osymenen erekshelenedi. Batys әleminde sanany nәpsining biyleui, Shyghysta túrmysqa sananyng qoja boluy sodan. Yaghny sana dengeyi әrtýrli. Batysta – aqyl dengeyinde zang arqyly qalyptasqan sana, Shyghysta – aqylgha jýrek senimi qosylghan sana basym. Prinsiptik ózgeshelik osy arada.

Qazir tanda kisilik birte-birte alystap barady. Onyng jalghyz sebebi –  jan tәnnen jenildi. Tepe-tendik joyyldy. Shәkәrimge jýgineyik:

Jan – qoja, tәn degening – jannyng qúly,
Nәpsi nege bilmegen búryn múny?
Oylashy: jan tapty ma, tәn tapty ma
Jogharghy keremetti neshe qily?      

Býgingi kýnning shyndyghy – jarqyraghan materialdyq progreske bola, jandy tәnning qúly ettik. Dinsizdik (jan joq deushilik) jaylap aldy.  Qúdayshylyq (jýrektegi iman) ketip, ýstingi qabaty – adamshylyq (morali, etika dep úghynyz) qana qaldy. «Adam nemene?» óleninde taghy Shәkәrim:

Oylasan, barsha adamzat – tughan bauyr,
Birin biri shúqylap qyldy jauyr.
Balalyq, aiuandyqtan shyqqan el joq,
Búl sózim talay jangha tiyse de auyr.
Europa bilimdi júrt osy kýnde,
Shyqqan joq aiuandyqtan ol da mýlde, –

deydi. Bir ghasyr ótti, ahual ózgerdi me? Ózgergen joq, osy zamanghy órkeniyet onan әrmәn tyghyryqqa әkep tiredi. Zaman aqyr belgisi kóp. Qúdayshylyqtan ada, tek adamnyng zanymen ómir sýruge mýddeli órkeniyetting jetken jeri osy.

Zattyqtan jogharylap ruhany dengeyge kóterilgen oily kisi ýshin barsha adamzat – tughan bauyr. Ayuandyq (jarym es, jarym sana dep oqynyz) syryn shalghay Shynghystau bókterinen-aq kórip-bilgen, zerttegen hakim Abay:   «Adamzattyng bәrin sýi!» dep әlemge jar saldy. Jan men tәnning «balansyn» saqtaugha shaqyrdy. Sol sebepti Abay ilimi adamzat kóshining dúrys baghytta jәne ghalammen ýilesimdi damuynyng kepili.

Osy aitylghandar janalyq emes. Batysshyl azamattar oigha toqysyn dep qaytaladyq. Batys әlemine dәl qazaqtay ergen, eliktegen últ, әi, neken-sayaq. Onan ne taptyq? Reseydin, keng maghynasynda Batystyn, otarshyldyq jýiesi dәstýrli qoghamdy kýiretti. Álemdik eki soghys órtine sharpyldyq. Eng jamany, qoldan jasalghan asharshylyq qazaqtyng jarymyn jalmady.

Endi esti jisaq, shyn erikti el bolsaq. Ay asty әlem ýshin Abay Shyghys ghúlamasy, qaymana qazaq ta asyl qúbyla – Shyghys dep bilsin. Sonda ghana últ bolmysy saqtalmaq, kónil tórinde Jaratqan IYege senim, kәmil iman tereng ornyqpaq. Niyeti týzelgen  últ ruhy kóterilip, ómirin maghynaly, ózin baqytty sezinbekshi. Kýtuli dýniye. Osynday ýmitpen maqalany sabaqtaymyn.

Asan Omarov,

Semey qalasy

Abai.kz