اسىل قۇبىلامىز – شىعىس بولۋى كەرەك!
قازاقتا: «ەكى كەمەنى ۇستاعان ادام سۋعا كەتەدى» دەگەن ماقال بار. سوعان سايكەس ايگىلى «سەگىز اياق» ولەڭى سوڭىنا قاراي اباي:
عىلىمدى ىزدەپ،
دۇنيەنى كوزدەپ،
ەكى جاققا ءۇڭىلدىم.
...ەكى كەمە قۇيرىعىن –
ۇستا، جەتسە بۇيرىعىڭ! –
دەيدى. بۇل ارادا ويشىل «بوتەنگە ەلىكتەۋدەن قاش، ءوز جولىڭدى تاپ، جازمىش بۇيرىعى سول!» دەگەن وي تاستاعان. ويتكەنى، ەكى كەمەنى ۇستاۋ سوڭى – تراگەديا. قازاق دەگەن ءدىنى، جەرى، تاريحى، ءداستۇرى ءھام مەنتاليتەتى – شىعىستىق حالىق. ازيا توپىراعىنانبىز. بىراق، ءوزىڭىز دە بىلەسىز، كيگەن كيىم، جۇرگەن ءجۇرىس، العان ءبىلىم، ويلاۋ جۇيەسى، ىستەگەن ءىس – ءبارى-ءبارى باتىستىكى. كوڭىلدى كۇپتى قىلاتىن تاپ وسى ەكىۇدايىلىق.
ءوز بىلۋىمشە، ەكى كەمەنى ۇستاعاندىق، ءبىرىنشى كەزەكتە، قامسىزدىق ءھام كوزسىز ەلىكتەۋشىلىك سالدارى. ەكىنشىدەن، ستراتەگيالىق قۇبىلامىز باتىس پا، الدە شىعىس پا؟ دەگەن ماسەلەنى انىقتاپ الساق قۇبا-قۇپ. تومەندە اباي ىلىمدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، ءوزارا تىعىز بايلانىستى ەكى ماسەلە توڭىرەگىندە وي-پىكىرلەرىمىزدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىك.
ەلىكتەۋشىلىك – ورعا جىعاتىن وعاتتىق
ەلىكتەۋشىلىك (وزگەنىكىنە اۋەستىك), قوعامدىق تۇرعىدان العاندا، وزىنە دەگەن سەنىمى جوعالعان ۇلتقا ءتان مىنەزدىڭ ءبىرى. مۇنداي ۇلتتىڭ وكىلى ءوزىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن تومەن ساناماق. وي-ساناسىنا مەنسىنبەيتىن «ۆيرۋس» ۇيالاپ الماق. بۇل وزىق، وركەنيەتتى ەلدەرگە ايان نارسە، سوندىقتان سوقىر ەلىكتەۋدەن ات-تونىن الا قاشادى. ولار ونەر، كاسىپ، تاربيە بەرۋ، مەيلى، عىلىم دەيىك، مىندەتتى تۇردە دارا سوقپاعىن سالىپ، تەك ءوز جولىمەن جۇرۋگە بەيىلدى.
ارنەگە ەلىكتەۋ ءھام قىزىقپاقتىق – ادامنىڭ تابيعاتىندا بار نارسە. بۇل تۋرالى اباي بىلاي دەيدى: «اۋەلى – پەندە ادام بولىپ جاراتىلعان سوڭ، دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى قىزىق كورمەي جۇرە المايدى. ...سوندا ەستى ادام ورىندى ىسكە قىزىعىپ، قۇمارلانىپ ىزدەيدى ەكەن-داعى، كۇنىندە ايتسا قۇلاق، ويلانسا كوڭىل سۇيسىنگەندەي بولادى ەكەن. ەسەر كىسى ورنىن تاپپاي، نە بولسا سول ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يتقورلىقپەن وتكىزىپ الادى ەكەن-داعى، كۇنىندە وكىنگەنى پايدا بولمايدى ەكەن» (15-ءسوز).
كورىپ وتىرمىز، اباي جەكە ادامداردى، ياعني ەستى كىسى مەن ەسەر كىسىنى سالىستىرعان. بىراق بۇل ءسوزى بۇكىل قوعامعا دا قاتىستى. ءوزىنىڭ قايراتى مەن اقىلىنا سەنگەن، وسەتىن ەستى ۇلت – دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتىنا تۇسەدى. ارنەگە قۇمار، ەلىكتەگىش، سول سەبەپتى وسپەيتىن ۇلت – التىن ۋاقىتىن بايانسىز، باعاسىز نارسەگە جۇمساپ، اقىر سوڭىندا زور وكىنىشتە قالارى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.
تەرەڭدەي تۇسەيىك. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىندە ادامدىقتىڭ تامىرى – «ءۇش ءسۇيۋ» ءىلىمى ەكەنىن ۇقتىرا كەلە، كەمەڭگەر:
وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:
پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى، –
دەپ ەسكەرتكەن. بۇل جەردە «اۋەسقوي» دەگەنى – ءسوز بولىپ وتىرعان ەلىكتەۋشىلىك ءھام ارنەگە قىزىقپاقتىق. ول – جاساندىلىققا ۇرىندىراتىن پالەنىڭ ءبىرى.
كانە، وسى ايتىلعان ءۇش دۇشپاننان (پايدا، ماقتان، اۋەسقوي) شوشىدىق پا؟ بۇلاي دەپ ماقتانا المايمىز. شىنى كەرەك، ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ وتىز جىلىندا ۇلتتىڭ عىلىمى، ونىمەن بىرگە، ءتىلى دامي المادى. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن جاۋلاعان رەفورمالار سەكىلدى ەلىكتەۋدىڭ ءتۇر-تۇرىنەن كوز اشپادىق. يزرايل مەملەكەتى قۇم باسقان ءشول دالادا اۋىل شارۋاشىلىعىن گۇلدەندىرىپ وتىر. مىنە – عىلىمنىڭ قۇدىرەتى. ءبىز بولساق، «وي-حوي، جاڭا تەحنولوگيا، الەمدىك پالەنشە رەۆوليۋتسيا» دەسىپ، اسپانداعى ايعا قول سوزدىق. ەسەسىنە قازاق دالاسىن مەڭگەرۋگە اۋاداي قاجەتتى عىلىم سالالارى (توپىراقتى زەرتتەۋ – اگرونوميا، سۋ قورىن جاساۋ، سۋلاندىرۋ جۇيەسى – گيدرومەليوراتسيا، جەرگىلىكتى تۇقىم شىعارۋ – سەلەكتسيا جانە ت.ب.) ادىرەم قالدى. تۇگەل توقىرادى. بيىلعى قۋاڭشىلىق، تۋراسىن ايتقاندا، كەلە جاتقان جۇت جاراتقان يەمىزدىڭ اتا كاسىپتى ارداقتا، وڭىر-وڭىرگە قاجەتتى عىلىمعا كوڭىل ءبول، تەك ءوز كۇشىڭە سەن دەگەن ەسكەرتۋى ەسەپتى. قابىلداساق، ساباق الساق، كانە.
سونىمەن، اسىرە ەلىكتەۋشىلىك، ياعني ءفاني دۇنيە جارقىلىنا الدانۋ، اقىلدىڭ كوزىن بايلاۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. ايتىلمىش مىنەزدەن ارىلۋ امالى – «اسەمپاز بولماي ارنەگە» ۇلتتىڭ وزىندىك جولىن تاۋىپ، ءتول كاسىبىن، ونەرىن دامىتۋدا بولسا كەرەك. ءۇش ءسۇيۋ (ار مەن يماندىلىق) تۇنىعىن بۇزاتىن ءۇش وعاتتىڭ ءبىرى – اۋەسقويلىق (ەلىكتەۋشىلىك) دەگەن اباي ەسكەرتپەسىن قاپەرگە الاتىن ۋاقىت جەتتى.
اداستىرماس قۇبىلانى – شىعىستان ىزدەيىك
ۇلت بولمىسى ساقتالۋى ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟ ستراتەگيالىق قۇبىلامىز باتىس پا، الدە شىعىس پا؟ ەندى وسى ماسەلەگە كوشەيىك. ۇلت دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتىن ىزدەستىرۋ – دۇنيەتانىمدىق ماسەلە. دامۋدىڭ قۇبىلاسىن ءبىلۋدىڭ ءجونى ەرەكشە، دۇنيەدە تيەتىن پايداسى زور. اباي: «دۇنيەنى كوزدەپ، ەكى جاققا ءۇڭىلدىم»، – دەپ وسىنى ايتقان.
ءجا دەپ، باتىس پەن شىعىسقا ۇڭىلەيىك. ولاردىڭ ايىرماسى نەدە؟ وركەنيەتتىڭ قوس جاعالاۋى نەسىمەن بولەك؟ ابايدى قاتتى قىزىقتىرعان بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە ەسكىرگەن جوق، كەرىسىنشە، وزەكتىلىگى ارتا تۇسۋدە.
قازاق زيالى قاۋىمى ءالى كۇنگە باتىس الەمىنە باس ءيىپ، وعان تابىنىپ كەلەدى. ويتكەنى، باتىس دەموكراتيانىڭ ۇلگىسى جانە ادامنىڭ زاڭمەن قورعالۋ دەڭگەيى كەرەمەت. وسى زامانعى وركەنيەتتىڭ لوكوموتيۆى ەكەنى ءسوزسىز. ءادىلى كەرەك، جاستىق شاعىندا اباي دا «كۇن شىعىسىم كۇن باتىس، كۇن باتىسىم كۇن شىعىس بولىپ كەتتى» دەپ باتىسقا تاڭىرقاپ، ونىڭ عىلىمىنان ۇيرەنگەن، ونەرىنە ەلىكتەگەن ەدى. بۇل – 1879-1883 جىلدار وقيعاسى (وسى بەس جىلدا اباي سەمەي شاھارىنا ءجيى قاتىناعان، 12 ۇلكەن ىسپەن تەرگەلۋىنە وراي، شاھاردا ايلاپ جاتۋعا تۋرا كەلگەن).
1885 جىلى سەمەيگە كەلگەن امەريكاندىق ساياحاتشى دجوردج كەننان اباي سەمەي كىتاپحاناسىنداعى عىلىمي-تانىمدىق ادەبيەتتى قۇنىعا وقىدى، تۇگەستى دەگەندى ەستىپ، تاڭ-تاماشا قالعان. ابايدىڭ مەڭگەرگەنى – اريستوتەل، سوكراتتان باستاپ، بەرتىنگى بوكل، ميلل، درەپەر سىندى عالىمدار جازعان كىلەڭ فيلوسوفيا، سوتسيولوگيا ىلىمدەرى. «سيبير ي سسىلكا» اتتى كىتابىندا كەننان دەدۋكتسيا مەن يندۋكتسيا ماسەلەسىن كوتەرگەن ابايدى سۇيسىنە جازادى.
اباي جازعان العاشقى ەكى پوەما («ءازىم اڭگىمەسى» جانە «ماسعۇت») پۋشكينگە ەلىكتەگەندىك، ال تىرناقالدى ەكى مىسال ولەڭى («لاشىن مەن شىمشىق»، «ەسەك») كرىلوۆتان الىنعان ۇلگى. كوركەم ادەبيەتتەن بولەك، ميحاەليس، گروسس، بلەك، دولگوپولوۆ، لوبانوۆسكي، كونشين سەكىلدى سەمەيگە جەر اۋدارىلىپ، جازاسىن وتەۋگە كەلگەن ورىس دوستارى دا وي ءورىسىن كەڭەيتتى.
دەي تۇرساق تا، جىگىت اعاسى اباي باتىسقا مويىنسۇنعان، وعان ەلىكتەگەن كەزەڭ ۇزاققا بارمادى. رۋحاني جەتىلۋ، تولىسۋىنىڭ كەلەسى ساتىسىنا شىققان سوڭ، ويشىل اقىن باتىستىڭ عىلىمى جاراتىلىستانۋ ء(وز سوزىنشە «دۇنيەنى تانىماقتىق») شەڭبەرىندە قالىپ قالعانىنا، سول سەبەپتى ەۋروپانىڭ دامۋى سىڭارجاق ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. بۇل وركەنيەت الدى تىعىرىق ەكەنىن كورە بىلەدى. ونان رۋحاني قازىنا تابا الماي، شىعىسقا قايتادان ۇڭىلەدى. كوڭىلى شارق ۇرىپ ىزدەگەن وي ءورىسىن، تولىق عىلىمدى سونان تاباتىن بولادى.
ءسويتىپ، 1894-1895 جىلدارى ابايدىڭ «كۇن باتىسى كۇن شىعىس، كۇن شىعىسى كۇن باتىس بولىپ» شىعىس قاينارىمەن قايىرا قاۋىشقانى انىق. ءتاڭىرىنى تانۋعا قۇلشىنىسى جانە «تولىق ادام» ءىلىمىن قولعا الۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. ەستەلىكتەردەن ءمالىم، مەدرەسەدە بىرگە وقىعان، كوبىسى ەسەيگەندە سەمەيدىڭ مەشىت-مەدرەسەسىندە يشان، يمام، مولدا بولىپ قىزمەت ەتكەن، كامالي باستاتقان تاتار دوستارىمەن اباي ەشقاشاندا قارىم-قاتىناسىن ۇزگەن ەمەس. شىنى سول، ول كۇندە مەدرەسە سورەلەرىندە سان الۋان ادەبيەتتەر ءيىن تىرەسىپ تۇردى. قۇران جانە شاريعات كىتاپتارى ءوز الدىنا، سونىمەن قاتار، قازان باسپاسىنان جارىق كورگەن رەفورماتور تۇلعا شاھابۋددين ءمارجانيدىڭ «ۋافيت ءال-ءاسسالاف» («وتكەن بابالار ومىرىنەن») دەگەن جەتى تومدىق كىتابى سياقتى ادەبيەتتەرمەن ءدايىم تولىعىپ وتىردى. اباي كىتاپحاناسى، اقىن ءنار العان شىعىس قاينارى دەگەندە وسى جاعدايدى ۇمىتپاي ەسكەرۋ كەرەك.
سونىمەن، باتىس عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسسكە قالاي جول سالسا، سولاي سانانى ءناپسى (وزىمشىلدىك، تۇتىنۋشىلىق) بيلەۋىنە ايقارا جول اشتى. رۋحاني قازىنا جۇتادى. سول سەبەپتى اباي ول جاعالاۋدان كوڭىلىن سۋىتتى.
ايتپاعىم ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن «باتىس پەن شىعىستىڭ ايىرماسى نەدە؟ ەكى جاقتىڭ تانىمدىق تاسىلدەرى نەسىمەن بولەك؟» دەگەن ماسەلەگە كوشەيىك.
شىعىستىڭ تانىمدىق ءتاسىلى – جوعارىدان تومەنگە قاراي. ادامنىڭ اللانى تانۋى، ونان سوڭ ءوزىن تانۋى، ونان سوڭ دۇنيەنى تانۋى دەگەن رەتتىلىك بار. ادامنىڭ اتى ادام بولۋى، ياعني ومىردە اداسپاۋى عىلىم-ءبىلىمدى وسىلاي ساتى-ساتىلاپ ۇيرەنۋىنە تاۋەلدى ەكەنىن اباي 38-ءسوزىنىڭ كىرىسپەسىندە قاداپ ايتقان. بۇل ءتاسىل عىلىمدا «دەدۋكتسيا» دەلىنەدى. ادامزات دامۋىنىڭ دۇرىس باعىتتا جانە ورنىقتى بولۋىنىڭ كەپىلى – وسى دەدۋكتسيالىق تانىم.
باتىس الەمى شە دەسەڭىز، ەۋروپادا بەس عاسىر بۇرىن «قايتا ورلەۋ» اتتى زور بەتبۇرىس بولعان-دى. ول بويىنشا باتىس عالىمدارى «يندۋكتسيا» دەيتىن (تومەننەن جوعارى قاراي، ياكي وبەكتيۆتى دۇنيەنى زەرتتەۋشىلىك) تانىمدىق ءتاسىل سورابىنا اۋىستى. ونىڭ جاقسى جاعى – ءفاني دۇنيە سىرىنا قانىقتى. بۇگىنگى تاڭعاجايىپ ماتەريالدىق گۇلدەنۋ سونىڭ ارقاسى. الايدا قۇدايدى ۇمىتتى. اباي قويعان: «عىلىم، ونەر عادالاتتان شىقپاسىن، شارعىعا (قۇداي زاڭىنا) مۋافيح (سايكەس) بولسىن» دەگەن تالاپ جايىنا قالدى. جاراتقان يە مەن ادامدار اراسىنداعى نازىك بايلانىس، ياعني الەمدىك گارمونيا زاڭدىلىعى ءبۇلىندى. ادامنىڭ ءمانى – جان، رۋح ەكەنى ەسكەرىلمەدى. ەۋروپا ماتەرياليستىك دەڭگەيگە قۇلدىرادى. قازاقى تۇردە ايتساق، جەتەلەۋشى جوق – «جەتەسىز» قالدى.
قورىتا كەلگەندە، باتىس دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىنا، شىعىس دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن سىرىنا جۇيرىك. وسىمەنەن ەرەكشەلەنەدى. باتىس الەمىندە سانانى ءناپسىنىڭ بيلەۋى، شىعىستا تۇرمىسقا سانانىڭ قوجا بولۋى سودان. ياعني سانا دەڭگەيى ءارتۇرلى. باتىستا – اقىل دەڭگەيىندە زاڭ ارقىلى قالىپتاسقان سانا، شىعىستا – اقىلعا جۇرەك سەنىمى قوسىلعان سانا باسىم. پرينتسيپتىك وزگەشەلىك وسى ارادا.
قازىر تاڭدا كىسىلىك بىرتە-بىرتە الىستاپ بارادى. ونىڭ جالعىز سەبەبى – جان تاننەن جەڭىلدى. تەپە-تەڭدىك جويىلدى. شاكارىمگە جۇگىنەيىك:
جان – قوجا، ءتان دەگەنىڭ – جاننىڭ قۇلى،
ءناپسى نەگە بىلمەگەن بۇرىن مۇنى؟
ويلاشى: جان تاپتى ما، ءتان تاپتى ما
جوعارعى كەرەمەتتى نەشە قيلى؟
بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعى – جارقىراعان ماتەريالدىق پروگرەسكە بولا، جاندى ءتاننىڭ قۇلى ەتتىك. دىنسىزدىك (جان جوق دەۋشىلىك) جايلاپ الدى. قۇدايشىلىق (جۇرەكتەگى يمان) كەتىپ، ۇستىڭگى قاباتى – ادامشىلىق (مورال، ەتيكا دەپ ۇعىڭىز) قانا قالدى. «ادام نەمەنە؟» ولەڭىندە تاعى شاكارىم:
ويلاساڭ، بارشا ادامزات – تۋعان باۋىر،
ءبىرىن ءبىرى شۇقىلاپ قىلدى جاۋىر.
بالالىق، ايۋاندىقتان شىققان ەل جوق،
بۇل ءسوزىم تالاي جانعا تيسە دە اۋىر.
ەۋروپا ءبىلىمدى جۇرت وسى كۇندە،
شىققان جوق ايۋاندىقتان ول دا مۇلدە، –
دەيدى. ءبىر عاسىر ءوتتى، احۋال وزگەردى مە؟ وزگەرگەن جوق، وسى زامانعى وركەنيەت ونان ءارمان تىعىرىققا اكەپ تىرەدى. زامان اقىر بەلگىسى كوپ. قۇدايشىلىقتان ادا، تەك ادامنىڭ زاڭىمەن ءومىر سۇرۋگە مۇددەلى وركەنيەتتىڭ جەتكەن جەرى وسى.
زاتتىقتان جوعارىلاپ رۋحاني دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ويلى كىسى ءۇشىن بارشا ادامزات – تۋعان باۋىر. ايۋاندىق (جارىم ەس، جارىم سانا دەپ وقىڭىز) سىرىن شالعاي شىڭعىستاۋ بوكتەرىنەن-اق كورىپ-بىلگەن، زەرتتەگەن حاكىم اباي: «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي!» دەپ الەمگە جار سالدى. جان مەن ءتاننىڭ «بالانسىن» ساقتاۋعا شاقىردى. سول سەبەپتى اباي ءىلىمى ادامزات كوشىنىڭ دۇرىس باعىتتا جانە عالاممەن ۇيلەسىمدى دامۋىنىڭ كەپىلى.
وسى ايتىلعاندار جاڭالىق ەمەس. باتىسشىل ازاماتتار ويعا توقىسىن دەپ قايتالادىق. باتىس الەمىنە ءدال قازاقتاي ەرگەن، ەلىكتەگەن ۇلت، ءاي، نەكەن-ساياق. ونان نە تاپتىق؟ رەسەيدىڭ، كەڭ ماعىناسىندا باتىستىڭ، وتارشىلدىق جۇيەسى ءداستۇرلى قوعامدى كۇيرەتتى. الەمدىك ەكى سوعىس ورتىنە شارپىلدىق. ەڭ جامانى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق قازاقتىڭ جارىمىن جالمادى.
ەندى ەستى جيساق، شىن ەرىكتى ەل بولساق. اي استى الەم ءۇشىن اباي شىعىس عۇلاماسى، قايمانا قازاق تا اسىل قۇبىلا – شىعىس دەپ ءبىلسىن. سوندا عانا ۇلت بولمىسى ساقتالماق، كوڭىل تورىندە جاراتقان يەگە سەنىم، كامىل يمان تەرەڭ ورنىقپاق. نيەتى تۇزەلگەن ۇلت رۋحى كوتەرىلىپ، ءومىرىن ماعىنالى، ءوزىن باقىتتى سەزىنبەكشى. كۇتۋلى دۇنيە. وسىنداي ۇمىتپەن ماقالانى ساباقتايمىن.
اسان وماروۆ،
سەمەي قالاسى
Abai.kz
