Shalqar Esten. «Vengr ghajayyby» - Laslo Papp
Osydan 59 jyl búryn ekinshi dýniyejýzilik soghystyng kesirinen bolghan úzaq ýzilisten song olimpiadany ótkizu mýmkindigi tudy. Búl iste belsendilik tanyta bilgen Angliya memleketi tórt jylda bir úiymdastyryluy tiyis dýbirli dodany Londonda ótkizuge qol jetkizdi. Sporttyq merekege әbden shólirkep qalghan әlem elderining barlyghy derlik olimpiadagha qatysugha úmtyldy. Degenmen búl ekining birining qolynan kelmedi. Mәselen soghysta mereyi ýstem bolghan KSRO Halyqaralyq olimpiada komiytetining qúramyna alynghanymen, onyng kóptegen sport týrleri boyynsha júmys isteytin federasiyalary halyqaralyq sport federasiyalaryna mýshe bolmaghandyqtan jarystan tys qaldy.
Sol siyaqty Izraili de London olimpiadasyna qatysugha baryn saldy. Degenmen arab elderining oghan týbegeyli qarsy bolyp, «Izraili ókilderi oghan jiberilse - ózderining qatyspaytyndyqtaryn» mәlimdedi. Jaghdaydyng ushyghyp ketuinen qoryqqan úiymdastyrushylar izrailidikterding úsynysyn qabylday almady.
Osydan 59 jyl búryn ekinshi dýniyejýzilik soghystyng kesirinen bolghan úzaq ýzilisten song olimpiadany ótkizu mýmkindigi tudy. Búl iste belsendilik tanyta bilgen Angliya memleketi tórt jylda bir úiymdastyryluy tiyis dýbirli dodany Londonda ótkizuge qol jetkizdi. Sporttyq merekege әbden shólirkep qalghan әlem elderining barlyghy derlik olimpiadagha qatysugha úmtyldy. Degenmen búl ekining birining qolynan kelmedi. Mәselen soghysta mereyi ýstem bolghan KSRO Halyqaralyq olimpiada komiytetining qúramyna alynghanymen, onyng kóptegen sport týrleri boyynsha júmys isteytin federasiyalary halyqaralyq sport federasiyalaryna mýshe bolmaghandyqtan jarystan tys qaldy.
Sol siyaqty Izraili de London olimpiadasyna qatysugha baryn saldy. Degenmen arab elderining oghan týbegeyli qarsy bolyp, «Izraili ókilderi oghan jiberilse - ózderining qatyspaytyndyqtaryn» mәlimdedi. Jaghdaydyng ushyghyp ketuinen qoryqqan úiymdastyrushylar izrailidikterding úsynysyn qabylday almady.
Soghan qaramastan búl oiyndargha әlemning 59 elinen tórt mynnan astam sportshy qatysyp, ýlken merekege ainaldy. Soghystan silesi shyqqan el ensesin tiktep, bir silkinip qaldy. Múnda AQSh sportshylary tolaghay tabysqa jetti. Áytse de dýnie halqy Vengriya elining de myqty sport derjavasy ekenine osy joly kuә boldy. Boks ónerinde Laslo Papptay jaryq júldyzdyng payda bolghan túsy edi. London tórinde 22 jasar vengr jigiti qarsylas shaq keltirmey, óz ghúmyryndaghy alghashqy olimpiadalyq jýldege iyelik etti. Álemdik búqaralyq aqparat qúraldarynda «vengr ghajayyby» turaly sóz qozghaldy. IYә, rasynda da dәl osy jyldary vengriyalyqtar barshany tanqaldyrdy. Osy elding semser ústanghan sportshylary eshkim boljamaghan jetistikke jetip, bes birdey jýldeni enshiledi. Áygili Ferens Pushkash bastaghan futbol qúramasy da jasyl alanda jay otynday jarqyldady. Kishkentay ghana Vengriyanyng danq-abyroyy alysqa jetti.
Al bylghary qolghapty Laslo Londondaghy jenisinen son, sheberligin tipten shynday týsti. Ol 1949 jәne 1951 jyldary ótkizilgen eki birdey Europa chempionatynda top jaryp, altynnan alqa taghyndy.
Kópten kýtken 1952 jyl da kelip jetti. Olimpiada alauyn Londonnan alghan Finlyandiya astanasy - Helisinkiydegi bәsekelerge qatysushylar qatary búrynghydan anaghúrlym kóp-tin. Halyqaralyq olimpiada komiyteti algha tartqan barlyq talaptardy oryndap ýlgergen KSRO da, әlemdik qauymdastyq moyyndaghan Izraili de olimpiadalyq oiyndargha qatysatyn boldy. Sportshylar sany kýrt kóbeygen synda bokstaghy bәsekelestik júrt nazaryn ózine erekshe audartty. Óitkeni múnda jankýierlerding sýiiktisine ainalghan júldyzdar shoghyry toptasqan edi. Olardyng arasynda әsirese Laslo Papp pen amerikalyq sheber Floyd Pattersonnyng esimi qúrmetpen auyzgha alynatyn. Tartysqa toly boks synyn tamashalaghan qalyng el bәkene boyly vengrdyng keremet qimylyna tәnti boldy. Barlyq kezdesulerin merziminen búryn, nokautpen ayaqtaghan Laslogha birinshi orta salmaqta teng keler eshkim tabylmady. Sóitip ol eki dýrkin olimpiada chempiony atandy. Búl joly da Vengriya sportshylary ghajap óner kórsetip, komandalyq esepte alpauyt memleketter - AQSh pen KSRO -dan keyingi ýshinshi orynnan tabyldy.
1953 jyl Papp ýshin sәtsiz boldy. Ol ózining sporttyq ómirinde alghash ret jenilisting ashy dәmin tatty. Búl - Polisha astanasy Varshavada ótken qúrlyq birinshiligi bolatyn. Eki dýrkin olimpiada chempiony, Vengriya maqtanyshy finalgha da jetpey, jarys jolynan shyghyp qaldy. Ony úpay sanymen kenes boksshysy Boris Tishin útyp ketti. Sәtsizdikter múnymen toqtamady. Arada eki jyl ótkende Papp taghy da jenildi. Ataqty polyak boksshysy Zbignev Petshikovskiyge ese jibergen Laslonyng «ghúmyry» ayaqtalghandyghyn sóz etushiler kóbeydi. Onyng ótkir shabuyldary, shalt qimyldary, kez kelgen qorghanysty búzyp-jara alatyn tegeurindi soqqylary birtindep úmytyla bastady.
1956 jyl. Olimpiada alauy Meliburnde tútandy. Ózining ýshinshi olimpiadasyna ýmitin ýkilep kelgen Laslo Pappty eshkim favoritter qataryna qospady. Otyzgha ayaq basqan danqty boksshynyng songhy sәtsizdikterin algha tartqan mamandar ony qartayyp qaldygha jorydy. Búl olimpiadanyng altyn jýldesi kezinde Pappty útqan jәne býginde tamasha nәtiyjelerge qol jetkizip jýrgen polyak Petshikovskiyge búiyratyndyghyn aitqan sәuegeyler de tabyldy. Áytkenmen ózining sәtsizdikterinen myqtap sabaq alghan Papptyng osy olimpiadagha tynghylyqty әzirlikpen kelgenin eshkim bile bermedi.
Meliburn ringindegi alghashqy jekpe-jegin argentinalyq Sayenspen ótkizgen ol qarsylasyn auyr soqqylardyng astyna aldy. Qaruly vengrdyng zil batpan júdyryghyn jasqay almaghan Sayens qabaghynyng jaryluyna oray, jenilip tyndy.
Aqyry Papp saryla kýtken jekpe-jegine shyqty. Ýsh ay búryn opyq jegizgen polyakpen qayta betpe-bet keldi. Ózine senimdi bolghan Petshikovskiy ringte erkin qimyldap, birinshi shabuyldaugha kiristi. Kerisinshe gong soghylghannan-aq jinaqy qalypqa engen Papp asa saq jýrdi. Birinshi raundtyng sonyna taman әbden erkinsigen qarsylasynyng ong qolyn sәl týsirgenin bayqay qoyghan ol ózining әigili solaqayyn siltep qaldy. Polyak edenge gýrs etti. Degenmen ony birinshi kezenning ayaqtalghanyn eskertken gong dauysy qútqaryp qaldy. Ekinshi jәne ýshinshi raundtar da Laslonyng aiqyn basymdylyghymen ótip, ol qauipti qarsylasynan ese qaytardy. Kelesi kezdesude amerikalyq Joze Torrespen bәsekege týsken Papp jiyrma jasar talantty, biraq tәjiriybesi әli tolysa qoymaghan boksshyny útty. Jekpe-jek barysynda Torres bir mәrte nokautqa da týsti. Osylaysha ýsh ret qatarynan olimpiadany baghyndyrghan Laslo Papptyng aty anyzgha ainaldy. Búghan deyin boks tarihynda birde-bir bylghary qolghap sheberi dәl Papptay ýsh olimpiadany útyp kórmegen edi. Tek shiyrek ghasyrdan keyin onyng búl kórsetkishin kubalyqtar - aldymen Teofilio Stiyvenson, sәl sonyra Feliks Savon qaytalady. Mine osy ýsh sanlaqqa baghynghan biyik әzirge ózge boksshylar ýshin tek arman bolyp keledi. Oghan sheberlikting shynyna jetken has myqtylar ghana qol jetkizeri anyq.
1957 jyly Laslo Papp sosialistik jýiemen ómir sýrgen elderding ókilderi arasynda túnghysh ret óz baghyn kәsipqoy ringte synap kóruge rúqsat aldy. Múnda da úly boksshy jenisten jeniske jetti. «Áuesqoy bokstan auysqandar kәsipqoy ringte qonyz terip ketedi» degen týsinikti alghash ózgertkenderding biri de Papp edi. Ol osy salada asyghy alshysynan týsken alpauyttardy túqyrtyp, alty ret Europa chempiony atandy. Júrttyng bәri onyng әlemdik tәj ýshin talasqanyn kórgisi keldi. Biraq osy jekpe-jekting qarsanynda vengr ýkimeti kýtpegen jerden Laslonyng kәsiby arenada óner kórsetuine tyiym saldy. Kәsipqoy ringte barlyghy 29 jekpe-jek ótkizip, 27 ret jeniske jetken, onyng 21 -in nokautpen ayaqtaghan, eki kezdesude teng týsken, birde bir jenilip kórmegen danqty boksshy keyinirek bapkerlikpen ainalysty. Onyng aqyl-kenesine sýiengen vengr boksshylarymen әlemning kýshtileri sanasugha mәjbýr boldy.
Vengriyanyng últtyq maqtanyshyna ainalghan anyz boksshy 2004 jyly, jetpis segiz jasynda dýniyeden ótti. «Vengr ghajayybynyn» negizin qalaushylardyng biri Laslo Papptyng esimi әlemdik boks tarihynda altyn әrippen jazuly túr.
2009 jyl.